اقلید از شهرهای شمالی استان فارس و مرکز شهرستان اقلید می‌باشد. اقلید دارای آب هوای سرد و خشک است و جمعیت آن در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ برابر با ۵۰٬۳۴۱ تن بود. شهر اقلید با بیش از ۲٬۳۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا، دومین شهر بلند در استان فارس پس از صفاشهر و ششمین شهر مرتفع کشور است.
دریاچه کافتر، تنگ براق، کوه بل، قدمگاه سده، چشمه بالنگان، باتلاق گور بهرام، آسپاس، حوضچه دختر گبر، امامزاده سید محمد، چشمه محمد رسول‌الله، منطقه شکارممنوع بصیران، سرداب، بید سبحان، پارک انقلاب، پارک پارسیان، باغ گل خارستان، قلعه شهرآشوب، فی منی حسن‌آباد، قوره‌دان، امامزاده اسماعیل، و چشمه‌های متعددی که فضاهای فرح‌بخش و زیبایی را فراهم آورده‌اند به همراه دامنه کوه‌ها و سواحل رودخانه‌ها و دریاچه سد ملاصدرا از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی شهر و شهرستان اقلید به‌شمار می‌آیند.
اقلید واقع در طول جغرافیایی ۵۲ درجه و ۷۲ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۰ درجه و ۹۰ دقیقه و بلندی حد اقل۲۳۰۰ متری از سطح دریا می‌باشد. شهرستان اقلید جزء مناطق کوهستانی و مرتفع کشور به‌شمار می‌رود و شهر اقلید دومین شهر بلند در استان فارس پس از صفاشهر و ششمین شهر مرتفع کشور است. ارتفاعات آن دنباله سلسله جبال زاگرس بوده و حداکثر ارتفاع آن از سطح دریا ۳۹۴۳ متر بنام کوه بل در جنوب اقلید است. دارای زمستان‌های سردو تابستان‌های معتدل می‌باشد. حداکثر درجه حرارت برابر با ۳۷ درجه سانتیگراد و حداقل آن ۲۲- درجه سانتیگراد در سردترین ماه سال است. متوسط بارندگی سالیانه در این شهر بین ۳۳۰–۳۰۰ میلی‌متر است. این شهر یکی از نواحیی بادخیز استان بوده و اکثر مواقع سال سرعت باد قابل ملاحظه است.
پیشینه منطقه با توجه به فصل اول پژوهش باستان‌شناسی و نشانه‌هایی که در دسترس است به پنج هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. آثار تاریخی مانند حوضچه دختر گبر، کتیبه و غار تنگ براق، کوشک زر، کتیبه کوه بل، باتلاق گور بهرام، چشمه شیرین، تل باکون (بکان) و قلعه‌ها و تپه‌های باستانی و ده‌ها نشانه کوچک و بزرگ دیگر گواه بر قدمت تاریخی این قلمرو است. در گذشته جاده شاهی یعنی راه اصلی اصفهان ـ شیراز از اقلید می‌گذشته‌است و به همین دلیل نقشی مهمتر و کلیدی تر از سایر شهرستان‌ها در تحرک فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی سرزمین پارس داشته‌است. این شهر زمانی گوشه‌ای از شاهنشاهی هخامنشیان به نام آزارگاتا و مرکز تربیت اسب جنگی کوروش به‌شمار می‌آمده‌است. به استناد آثار بجا مانده از کتب تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان، اقلید در دوران پیش از اسلام نیز شهری آباد و مطرح بوده‌است. در کتاب تاریخ فارسنامه ناصری از انتشارات کتابخانه سنایی آمده‌است که قدمت اقلید مربوط به دوران ساسانیان است و سنگ نوشته موجود در تل قلات مشتمل بر ۲۱ سطر خط پهلوی (مربوط به سال ۱۳۳۴ هـ. ش) مؤید این موضوع است. در مورد وجه تسمیه اقلید "اقلید در زبان یونانی به معنای کلید است هر آن که آن را فتح نمود گویا فارس را فتح نموده‌است. " مردم (دال) کلمه کلید را به (لام) تبدیل کرده و در محاورات خود کلیل می‌گفته‌اند.
آنچه می‌توان دربارهٔ قدمت تاریخی شهرستان اقلید بیان نمود به استناد آثاری است که از کتب تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان به جای مانده و بیانگر این است که اقلید در دوران پیش از اسلام نیز شهری آباد و مطرح بوده‌است. ابن بطوطه، مورخ مراکشی در سفرنامه خود که در سال ۷۲۵ هجری تألیف شده، می‌نویسد: " وقتی از اصفهان به سوی شیراز حرکت کردیم، نخست به شهر کلیل رسیدیم که شهرکی است دارای شهرها و باغ‌ها ومیوه‌های فراوان. " در شاهنامه فردوسی، اقلید (جَز) نام داشته که به معنای جزیره است و این عنوان به این جهت بوده که در قسمت‌های جنوبی اقلید، به دلیل فراوانی آب و بارندگی زیاد، دریاچه‌هایی وجود داشته‌است. فرصت الدوله شیرازی در کتاب ارزشمند خود (آثار عجم)، از اقلید نام می‌برد و در سفر شیراز به تهران، در چمن آسپاس منزل کرده و چند شب را در آن جا گذرانده‌است. ابن بلخی در کتاب فارسنامه خود که بین سال‌های ۵۰۰ تا ۵۵۰ هجری قمری نگاشته‌است، در مورد اقلید می‌گوید: " اقلید، شهرکی کوچک است و حصاری دارد و جامع و منبر دارد و هوای آن سردسیر است و آب آن خوش است و روان و میوه و غله از هر نوع است ". حمداله مستوفی در کتاب نزهت القلوب می‌نویسد: " اقلید شهری کوچک است و حصاری دارد و هوایش معتدل است و آب روان دارد و در او از همه نوع میوه است و غله. سورمق و ارجمان از توابع اقلید است ." ژان گوتر در کتاب خواجه تاجدار می‌نویسد: " سپاه آقامحمدخان قاجار با تصرف فارس، یک هفته در آسپاس و کوشک زر اتراق کرده و از آنجا به شیراز عزیمت نموده‌اند. "
مادام ژان دیولافوا که همراه شوهرش مارسل دیولافوا باستان‌شناس فرانسوی در سال ۱۸۸۱ میلادی به ایران مسافرت کرده‌است، در سفرنامه خود می‌نویسد: " به اقلید رفتیم تا مسجدی را که تعریف آن را شنیده بودیم ببینیم. خرابه‌های یک کاخ کوچک صفوی را هم دیدیم. هوای اقلید صاف، آب آن گوارا و چشمه‌های فراوان دارد. " ایران‌شناس به نام آلمانی پروفسور والتر هیتس، ضمن خواندن آثار باستانی مربوط به حوض دختر گبر در تل قلات اقلید، مقالاتی در این زمینه نوشته‌است. هم چنین در فارسنامه ناصری نیز دربارهٔ اقلید چنین می‌خوانیم: «اقلید در دامنه کوهای زاگرس قرار دارد. رودخانه از میان آن جاری است در دو جانب این رودخانه باغ‌های پر از درختان سردسیری است مکانی با صفا و نزهت گاهی دلگشا است.» مرحوم دهخدا، در واژه‌نامه خود می‌نویسد: " اقلید شهرکی است واقع در استخر فارس، دارای ولایات و مزارع بیشمار، دارای یک بخش مرکزی و مهم به نام سرحد چهاردانگه که سابقاً دشت روم گفته می‌شده‌است. " بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۴٬۳۴۱ نفر بوده‌است.
برای رفتن به شهر اقلید ابتدا باید وارد استان فارس شوید، این کار از طریق هواپیما، قطار و مسیرهای جاده‌ای با توجه به مبدأ شما امکان‌پذیر است، اقلید در بخش شمالی استان واقع شده برای همین اگر شما از شهرهای مختلف بخواهید به اقلید سفر کنید باید مسیر زیر را طی کنید:
تهران - قم - کاشان - اصفهان - شهررضا - آباده - اقلید (712 کیلومتر- 7 ساعت)
همدان - ملایر - ازنا - نجف آباد - شهر رضا - آباد - اقلید ( 730 کیلومتر-8 ساعت)
شیراز - مرودشت - اقلید (210 کیلومتر-2 ساعت)
شهرستان اقلید با وسعت ۷۰۵۴ کیلومتر مربع قریب به ۷/۵ درصد کل مساحت خاکی استان فارس را به خود اختصاص داده‌است. این شهرستان دارای دو نقطه شهری اقلید و سده، سه بخش، نه دهستان و هشتاد روستا می‌باشد و از ۹۳۹۷۵ نفر جمعیت شهرستان، ۵۶۸۰۳ نفر(%۶۰) در نقاط شهری و ۳۵۱۵۹ نفر (%۴۰) در نقاط روستایی اسکان دارند. شهرستان اقلید در محدوده جغرافیایی ۵۲ درجه و ۵۵ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۱۳ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است. از جنوب به شهرستان‌های مرودشت و سپیدان، از شرق به شهرستان خرمبید و از غرب به استان‌های اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد محدود می‌شود. مهم‌ترین دشت‌های این شهرستان عبارتند از: دشت بکان، دشت نمدان، مهم‌ترین کوه‌های شهرستان نیز عبارتند از: ۱-کوه آب سیاه، ۲-رشته کوه سفید (کوه بل بلندترین قله آن است)، ۳-کوه بکان.
رودخانه سفید، رودخانه گاوگدار و رودخانه شادکام مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان بوده و دریاچه نیز با مساحت میانگین ۲۳ کیلومتر مربع (در سال‌های پر باران حداکثر ۴۸ کیلومتر مربع و در سال‌های خشک حداکثر ۵ کیلومتر مربع واقع در دشت نمدان یکی از دریاچه‌های طبیعی آب شیرین فارس است و با وجود عمق ناچیز از نظر زیست‌محیطی و جذب پرندگان مهاجر اهمیت زیادی دارد.
شهرستان اقلید جزء مناطق کوهستانی و مرتفع کشور به‌شمار می‌رود و شهر اقلید دومین شهر مرتفع در استان فارس پس از صفاشهر و ششمین شهر مرتفع کشور است. ارتفاعات آن دنباله سلسله جبال زاگرس بوده و حداکثر ارتفاع آن از سطح دریا ۳۹۴۳ متر بنام کوه بل در جنوب اقلید است. دارای زمستان‌های سردو تابستان‌های معتدل می‌باشد. حداکثر درجه حرارت برابر با ۳۷ درجه سانتیگراد و حداقل آن ۲۲- درجه سانتیگراد در سردترین ماه سال است. متوسط بارندگی سالیانه در این شهرستان بین ۳۳۰–۳۰۰ میلی‌متر در مرکز شهر و روستاها و ۶۰۰–۴۰۰ میلی‌متر در ارتفاعات است. این شهرستان یکی از نواحیی بادخیز استان بوده و اکثر مواقع سال سرعت باد قابل ملاحظه است. بنابر گزارش‌ها واصله سرعت باد به ۱۶۰ کیلومتر در ساعت نیز رسیده‌است.
تمام جذابیت اقلید به طبیعت محدود نمی شود. این شهر برای کسانی که از جاذبه های تاریخی لذت می برند نیز می تواند بسیار جذاب باشد. مورخین این شهر را پنج هزارساله دانسته اند. در زمان هخامنشیان اقلید مرکز تربیت اسب های جنگی بوده است. طبیعت زیبا و آب و هوای دل‌چسب از مهم ترین دلایلی بوده که شاهان ساسانی و هخامنشی را جذب این منطقه می کرده است. بهرام پنجم و نیز کورش کبیر برای تابستان به اقلید می آمده اند. همچنین از سفرنامه ابن بطوطه این طور بر می آید که در گذشته کشاورزی و به خصوص باغات میوه اقلید رونق فراوانی داشته است.
قدیمی ترین کتیبه به جا مانده به خط پهلوی ساسانی را می توان در اقلید پیدا کرد. این کتیبه بر روی دیواره سازه ای حوض مانند نوشته شده است. این اثر به حوضچه دختر گبر شهرت دارد. از جمله ویژگی هایی که کتیبه دختر گبر را از دیگر کتیبه های موجود متمایز می کند نگارش عمودی سطور است. در مورد حوضچه دختر افسانه های زیادی وجود دارد. مثلاً می گویند که شاهزاده خانمی که قصرش در آن حوالی بوده در عید نوروز حوضچه را پر از حنا می کرده و به عنوان تبرک به زوار حنا می بخشیده است. نام دختر گبر از همین افسانه گرفته شده است. اما با رمز گشایی کتیبه مشخص شد که این بنا در واقع قبری باستانی برای یکی از مردمان سرشناس عهد ساسانی است. این کتیبه در مرکز شهر اقلید در تل فلات قرار دارد و اطلاعات جالبی در مورد گورهای باستانی ایران به دست می دهد. همچنین در تنگ براق کتیبه ای باستانی به دو خط فارسی پهلوی ساسانی و نیز پارتی اشکانی وجود دارد که هر دو به یک متن اشاره دارند و نشان می دهد که زبان پارتی در آن دوران هنوز زنده بوده است. همچنین این کتیبه از نظر تطبیق دو زبان اهمیت زیادی دارد. این کتیبه مربوط به روزی است که اردشیرشاه تیری را به فاصله ای بسیار طولانی شلیک می کند. قرار می شود هر کس که بتواند یک تیر را به همین اندازه شلیک کند نیودست و یا زورمند بنامند. به نظر می آید که اردشیر ساسانی نیز از طبیعت اقلید لذت می برده و در اینجا به تفریح و تیراندازی می پرداخته است.
حتماً شعر معروف حکیم عمر خیام در مورد بهرام گور را شنیده اید: «بهرام که گور می گرفتی همه عمر، دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟» آیا می دانید حقیقتاً چگونه گور بهرام گرفت؟
بهرام پنجم پادشاهی بود که بسیار به شکار و طبیعت گردی علاقه داشت. همچنین شکار مورد علاقه او گورخر بود که در استان فارس به وفور یافت می شد. به همین دلیل به او لقب گور به معنای گورخر دادند. او پادشاهی دلیر و قدرتمند بود و در سلامت کامل به سر می برد. یکی از روزهایی که به دنبال شکار گورخر کوهستان های اقلید را زیر پا می گذاشت، فکرش را هم نمی کرد که مرگ تا به این حد به او نزدیک باشد. او قصد داشت گورخری را شکار کند، به همین دلیل متوجه حضور باتلاق نشد. او در این باتلاق گرفتار آمد و مرد. باتلاق هنوز هم در همان‌جا وجود دارد و آن را به نام باتلاق گور بهرام می شناسند. همان گوری که پادشاه قدرتمند را به سادگی به کام مرگ کشید. همچنین کشف چشمه گور بهرام را نیز به بهرام شاه نسبت داده اند.
شهرستان اقلید با گستردگی ۷۱۴۶ کیلومتر مربع، از شمال با شهرستان آباده، از شرق با شهرستان های خرم بید و پاسارگاد، از جنوب با شهرستان های مرودشت و سپیدان و یاسوج و از غرب با استان های کهکیلویه و بویر احمد و اصفهان همسایه است. شهر اقلید در ۲۲۰ کیلومتری شمال شرقی شیراز جای گرفته است. این شهر 7054 کیلومترمربع وسعت دارد و با آباده ، مرودشت، سپیدان، خرمبید همسایه است. رودخانه‌های مهمی به نام‌های سفید، شادکام و گاوگدار در آن وجود دارد که به سرسبزی و تولد طبیعت زیبای منطقه کمک کرده است.
جاذبه های اقلید
روستای آسپاس: آسپاس به معنای دره شیران است گفته می‌شود در روزگار قدیم از دشت آسپاس به عنوان مرکزی برای پرورش اسب‌های مختلف در دوران هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفته و طبیعت این منطقه نشان می‌دهد که در گذشته از رونق فراوانی برخوردار بوده است، دشت‌های وسیع رودخانه پر آب، درختان سر سبز، دریاچه‌های زیبا باعث شده تا این مکان در استان فارس به یکی از بهترین منطقه‌ها برای طبیعت گردان تبدیل شود.
مسجد جامع اقلید: این مسجد زیبا در شهر اقلید علاوه بر قدمت و تاریخ خود دارای ویژگی‌های خاصی است که آن را نسبت به سایر مساجد ایران متمایز می‌کند و آن دو نهری است که در داخل آن جاری شده و حس خاصی از تلفیق طبیعت و معنویت را به فضای مسجد بخشیده است. معماری مسجد و آثار آن مانند منبر چوبی زیبای کار شده نشان دهنده قدمت و تاریخ غنی این بنا است و آثاری در آن به چشم می‌خورد که متعلق به دوران صفویان است. همچنین وجود چند سنگ تاریخی در دیوارهای مسجد گواه بر این ادعا است که اینجا یکی از مساجد بسیار قدیمی و مهم منطقه بوده است.
تالاب کافتر: کافتر که جز دریاچه‌های آب شیرین و بزرگ منطقه شناخته می‌شود مساحتی در حدود 48 کیلومتر مربع دارد و قرار گرفتن آن بین دامنه کوه‌ها نمای فوق‌العاده را به آن بخشیده است. اگر در فصل مهاجرت پرندگان به این نقطه سری بزنید، پرندگان مهاجر فراوانی را از نزدیک می‌توانید مشاهده کنید. همچنین وضعیت آب شیرین دریاچه شرایط را برای پرورش ماهی‌های کپور و قزل‌آلا فراهم کرده است. آب این تالاب از رودخانه شادکام تامین می‌شود و متاسفانه به دلیل استفاده بی رویه کشاورزان با خسارات جدی مواجه شده است.
منطقه شکار ممنوع بصیران: منطقه شکار ممنوع بصیران با ۱۵۰ هزار هکتار وسعت، در چهار کیلومتری شرق شهرستان اقليد قرار گرفته است. به‌دلیل وجود گونه‌های نادر گیاهی و جانوری، بصیران از مناطق حفاظت‌شده پراهمیت و از ارزشمندترین زیستگاه‌های حیات‌وحش ایران به‌شمار می‌رود. از جمله گونه‌های گیاهی حاضر در منطقه می‌توان به درمنه، انواع گون، خار شتر، کما، علف مار، گلرنگ، تاتوره، میخک، فرفیون، لاله واژگون، شاه تره، کلاغک، پنیرک، لاله، بنفشه و اسپند اشاره کرد. برخی از گونه‌های جانوری ساکن در بصیران نیز شامل کل وبز، قوچ و میش، روباه، آهو، پلنگ، گرگ، خرگوش، تشی، کفتار، شغال و پرندگانی مانند کبک، تیهو، دلیجه، سارگپه معمولی، بحری، بلدرچین، طرقه، چکاوک، دم جنبانک ابلق، سنقر گندمزار و انواع پرندگان مهاجر نظیر درنا، اردک و انواع مرغابی‌سانان می‌شود.
رودخانه کر: آب‌های که از کوه‌های سید محمد و پالانگری و چند رود کوچک دیگر به هم می‌پیوندند رودخانه‌ای به نام دژکر را تشکیل می‌دهند. این رود از اقلید فارس به مرودشت می‌رود و در نهایت به دریاچه بختگان می‌ریزد و طول آن به 280 کیلومتر می‌رسد. از آب این رودخانه برای تأمین مصارف کشاورزی استان شیراز استفاده می‌شود.
چشمه رسول الله: این چشمه که 1300 سال قدمت دارد در بخش جنوبی این شهر قرار گرفته است و به دلیل آنکه حتی در دوران خشک سالی آب این چشمه به هیچ وجه خشک نشده است مردم محلی اعتقاد فراوانی به آن پیدا کرده‌اند و از آب آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی خود استفاده می‌کنند. کم کم به دلیل توجه فراوان مردم و گردشگران به این چشمه ، این منطقه رونق فراوانی یافت و ساخت و سازهای برای تبدیل کردن آن به یک مکان گردشگری عمومی انجام شد و امروزه بسیار مورد استقبال قرار می‌گیرد.
باتلاق گور بهرام: اما اگر به دنبال دیدن رؤیایی‌ترین اثر طبیعی شهر اقلید هستید حتماً باید به باتلاق گور بهرام واقع در ۵۵ کیلومتری شهر بروید، اگر از مردم محلی درباره نام این باتلاق بپرسید به شما خواهند گفت که بهرام هنگامی که در این محل به دنبال شکار گورخر بوده به ناگاه ناپدید شده و از آن روز به بعد اسم آن را باتلاق گور بهرام نامیده‌اند.
تنگ براق : تنگ براق یکی از دیدنی‌های شهر اقلید استان فارس است و در ۱۹۰ کیلومتری شیراز، ۸۰ کیلومتری جنوب غرب اقلید و ۲۰ کیلومتری شهر سده واقع شده است. اقلید از شمال به شهرستان آباده، از جنوب به شهرستان‌های مرودشت و سپیدان، از شرق به خرم بید و از غرب به اراضی استان کهگیلویه و بویراحمد محدود می‌شود.: یکی از روستاهای تماشایی اقلید، روستای خوش آب و هوا و زیبای تنگ براق است که با طبیعت بی‌نظیری که دارد از مهم‌ترین جاهای دیدنی اقلید به شمار می‌رود. این روستا در منطقه‌ای کوهستانی و در شیب ملایم دامنه کوه جای گرفته و در سال ۱۲۴۰ شمسی توسط فردی به نام عسگرخان به محل اسکان دائمی تبدیل شد. اهالی روستا نیز به زبان ترکی و لری صحبت می‌کنند.
تفرجگاه قدمگاه اقلید: تفرجگاه قدمگاه چشمه در واقع یک چشمه‌ای پر آب در نزدیکی شهر سده در شهرستان اقلید در میان محلی سرسبز و درختکاری‌شده با درختان کهنسال در دامنه کوه اقامتگاه با آب‌‌و‌هوایی معتدل و مناسب است.
حوضچه و کتیبه دختر گبر: سنگ مزار نشانه احترام زندگان به درگذشتگان خود است. یکی از قدیمی‌ترین سنگ مزارهایی که در ایران باقی مانده کتیبه گبر دختر است که از جاهای دیدنی اقلید به شمار می‌رود و در استان فارس قرار دارد. وقتی از شهر آباده به سمت اقلید حرکت می‌کنید در نیمه‌های راه، سمت چپ جاده چند تپه وجود دارد که پای یکی از آنها امامزاده‌ای قدیمی به چشم می‌خورد. پس از پشت سر گذاشتن امامزاده در دامنه یکی از تپه‌ها به نام تل فلات، گودالی را دیده می‌شود که مردم محلی به آن حوض دختر گبر می‌گویند. این حوض یکی جاذبه‌های دیدنی این شهر و یادمانی از دوره ساسانی است که به لحاظ اهمیت تاریخی آن به شناسنامه اقلید نیز معروف است. بر دیواره این حوض کتیبه‌ای نوشته شده که بخشی از شناسنامه و سند هویتی اقلید به شمار می‌آید. در دل سنگ‌های کوه فضایی دو پله‌ای و در وسط گودالی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر تراشیده شده است. به یکی از دیواره‌های این مکان کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی درفضایی به طول ۲ متر و عرض ۸۸ سانتی‌متر کنده‌کاری شده است. این کتیبه ای در ۲۱ سطر نگاشته شده و در آن نام و نسب متوفا ذکر شده و دارای تاریخ روز خور (۱۱) از ماه آبان از سال ششم یزدگردی (برابر با ۶۳۸ میلادی) است. از آنجا که این سنگ‌نوشته به صورت عمودی و با خط شکسته نوشته شده، همراه با سنگ‌نوشته‌های دربند قفقاز و چند نبشته در حوالی تخت جمشید از مهم‌ترین کتیبه‌های ساسانی، در این سبک خاص به شمار می‌روند.
................
آرشیو ایران شناسی
