معماری قاجار در تاریخ ایران از لحاظ مختلفی می تواند مورد بررسی و بحث قرار گیرد اما به طور خلاصه معماری این دوره، ادامه دهنده مسیر دوره های پیشین و مخصوصا صفویه است اما تفاوت های بسیاری نیز در این مسیر وجود دارد و تغییراتی ایجاد شده است که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.دوره قاجار سبک زندگی مردم کم کم در حال تغییر بود و همچنین محل سکونت آنها در این مطلب علاوه بر اینکه از ویژگی های معماری قاجار آگاه پیدا خواهیم کرد ، بناهای مهم در این دوره را عنوان نموده ایم .شروع دوره قاجار با کشته شدن لطفعلی خان زند در سال ۱۷۹۴ میلادی به دست محمدخان قاجار بود؛ او در سال ۱۹۷۶ نیز تاج گذاری کرده و تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کرد.معماری قاجار نیز سبکی است که ادر قرن سیزدهم و جهاردهم خورشیدی مورد استفاده قرار گرفته است.
از شروع سلطنت محمدخان تا پایان سلطنت محمد شاه دوره اول معماری قاجار در ادامه روش های سنتی بود؛ اما دور دوم که از زمان ناصر الدین شاه تا پایان سلسله قاجار ادامه یافت با تغییرات و تحولاتی همراه بود. برخی از منابع این تغییرات را ناشی از نگاه خود انتقادی پس از شکست در جنگ های ایران و روسیه می دانند که پس از آن سیاست مداران و افرادی همچون امیر کبیر و… قصد داشتند با الگو برداری هایی از دانش غرب و ایجاد موسسه های آموزشی در داخل کشور و… شرایطی بهتر رقم زنند.بناهای ساخته شده در زمان قاجار
با این حال تاثیر تغییرات ایجاد شده در منابع فکری و اطلاعاتی غیر انکار است چرا که سفرنامه ها و نوشته های موجود از آن زمان نشان می دهد که مسافرانی که به کشورهای اروپایی رفته اند از معماری و شهرسازی آنها شگفت زده شده اند و در رابطه با ساختمان های مسکونی چند طبقه با دکوراسیون متفاوت داخلی و پارک های زیبا و… نوشته اند.
در این دوره عناصر و تزئینات اروپایی وارد معماری خانه ها و ساختمان سازی ایران شد و بخش های مختلفی از جمله طراحی نماها، دکور داخل ساختمان و.. را تحت تاثیر قرار دارد. در این زمان لابی یا سالن های ورودی با پله هایی در وسط ساخته می شدند که از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل یکدیگر رو به بالا ادامه می یافت. این نوع استفاده از پله ها تاثیر گرفته از کشور روسیه در اواسط سلطنت ناصرالدین شاه روی داد و تا قبل از آن پلکان ها در ایران در مکانی به دور از دید با ظاهری معمولی و ارتفاع بلند ساخته می شدند.همانطور که متوجه شدید معماری ایران در این دوره با تغییراتی همراه بود. از جمله ویژگی های کلی می توان به ترکیب طرح های تزئینی ایرانی مانند کاشی کاری، آینه کاری و گچ بری و… با معماری غربی بود. از زمان حکومت ناصرالدین شاه سازماندهی فضاها مطابق با الگوی معماری ایرانی و طرح پلان ایرانی و درون گرا با عناصری همچون ایوان های ستون دار مورد استفاده بود که سرستون های آن به سبک معماری اروپا ساخته می شد. علاوه بر این فرم در و پنجره ها، کتیبه ها و سر درها، آینه کاری در فضای داخلی، استفاده از نقاشی های دیواری در اتاق ها و… از معماری اروپایی الگو برداری شده بود.
همانطور که متوجه شدید معماری ایران در این دوره با تغییراتی همراه بود. از جمله ویژگی های کلی می توان به ترکیب طرح های تزئینی ایرانی مانند کاشی کاری، آینه کاری و گچ بری و… با معماری غربی بود. از زمان حکومت ناصرالدین شاه سازماندهی فضاها مطابق با الگوی معماری ایرانی و طرح پلان ایرانی و درون گرا با عناصری همچون ایوان های ستون دار مورد استفاده بود که سرستون های آن به سبک معماری اروپا ساخته می شد. علاوه بر این فرم در و پنجره ها، کتیبه ها و سر درها، آینه کاری در فضای داخلی، استفاده از نقاشی های دیواری در اتاق ها و… از معماری اروپایی الگو برداری شده بود.طراحی پله های زیبا و متناسب با فضا در معماری قاجار
– تزئینات دوره قاجار
معماری این دوره با تحولاتی در تزئین و دکور بیرونی و داخل ساختمان همراه بود که برخی از آنها عبارتند از:
• استفاده از هنرهای کاشی کاری هفت رنگ و لعاب های رنگارنگ
• تزئین نمای داخلی با گچ بری و کاشی کاری
• استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات داخلی
• به کارگیری شیشه های رنگی
• استفاده از نقاشی های لندن کاری
• به کارگیری نوعی آجر خاص و تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار
• استفاده از تزئینات آئینه کاری
• تزئین سازه ها با کاشی منقوش و نقش دار
• استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکان های مذهبی
• رسمی بندی و کاربندی
– بناهای مسکونی دوره قاجار
همانطور که پیش تر نیز اشاره شد ساختمان های مسکونی نیز با تغییراتی در معماری و سبک ساخت همراه بود. از جمله این تغییرات می توان به این موارد اشاره کرد:
• طراحی خانه ها با یک اتاق مرکزی، ایوان با دو ستون در برابر آنها و اتاق های کوچکی در اطراف اتاق مرکزی
• طراحی و ساخت پلان ها کشیده در امتداد بنا
• استفاده از پنجره های بزرگ و مناسب برای ایجاد چشم اندازی وسیع
• ساخت زیرزمین هایی با طرح های زیبا
• تعبیه حوض خانه
• رواج استفاده از بادگیر ها برای خنک کردن فضای خانه
• طراحی و ساخت ایوان های بلند
• ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا به منظور زیبایی بنا برای اولین بار
• تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیم به داخل بنا
• ایجاد تنوع و سبکی متفاوت در فضاهای مسکونی
• ساخت سقف های شیب دار و خانه های دارای شیروانی
• ترکیب معماری ایرانی و اروپایی
برخی از بناهای مهم در معماری قاجار
دوره دوم معماری قاجار که از زمان حکومت ناصرالدین شاه بود الگو برداری های زیادی از غرب داشت که با معماری ایرانی و شرقی ترکیب شد. برخی از مکان های مهمی که در این دوره ساخته شده اند عبارتند از:
• تکیه بیگلر بیگی در کرمانشاه
عکسی از بنای تکیه بیگلر در معماری قاجار
یک عمارت بی نظیر و جذاب که سرتاسر آن با تزئینات گچ بری و کتیبه های زیبا پوشیده شده است. این تکیه گاه که در زمان قاجا رساخته شده است از جاذبه های گردشگری و تاریخی مهم این منطقه شمار می رود و بخش های مختلفی مانند ساختمان اصلی، مطبخ در ضلع شرقی و… دارد اما مهم ترین قسمت این سازه گنبد خانه حسینیه می باشد که در بخش غربی با پلکان سنگی سه پله ای و یک ایوان بزرگ ساخته شده است.
• مسجد و مدرسه سپه‌سالار در تهران
این بنای تاریخی که با نام دیگر مدرسه عالی شهید مطهری نیز شناخته می شود در میدان بهارستان تهران ساخته شده است. سپه سالار اولین مسجد شهر در کنار ساختمان مجلس است و شامل مدرسه ای با همین نام هم می شود. شروع ساخت آن در سال ۱۲۵۸ هجری شمسی توسط میرزا حسین خان سپه سالا، صدراعظم ناصرالدین شاه آغاز شد اما دو سال بعد فوت کرد و برادرش کار این سازه را به اتمام رساند تا به عنوان یادبودی از او بماند. الگوی ساخت این مسجد چهار ایوانی بود و برای آن هشت مناره در نظر گرفته شده است که از آجر ساخته شده اند و نمای آنها با کاشی تزئین شده است اما چنین تعدادی در معماری مسجدهای ایرانی رایج نیست.
• عمارت ذوالفقاری در زنجان
عکسی از عمارت ذولفقاری ساخته شد در زمان قاجار
از دیگر بناهای تاریخی مهم دوران قاجار است که با هنر دست معماران ایرانی و سبک گوتیک اروپایی تلفیق شده است. یکی از جذاب ترین عمارت های تاریخی در زنجان به شمار می رود و امروزه از مجموعه بزرگ آن تنها عمارت بیرونی باقی مانده است که در اواخر دهه ۱۳۸۰ شمسی آن را به اولین موزه باستان شناسی در زنجان تبدیل کرده اند.
از دیگر بناهای مهم در معماری قاجار می توان به این موارد اشاره کرد:
• کاخ گلستان
• مدرسه آقابزرگ
• تکیه دولت
• دارالفنون
• بازار تهران
• بازار اراک
• نگارستان
• کاخ فرح‌آباد یا قصر فیروزه (دوشان تپه)
• مسجد سلطانی
• خانه طباطبایی
• خانه بروجردی
• تیمچه امین الدوله
• خانه قدکی تبریز
• خانه گنجهای زاده تبریز
• خانه امیر نظام گروسی تبریز (موزه قاجار)
