تجارت، فرایندی اقتصادی که از سالهای آغازین که ملت ها و نژاد های بشر با هم برخورد کردند به وجود آمد. توافقی که بر اساس نیاز های دوطرف میان آنها بسته میشود تا از طریق آن کالا ها و خدمات مورد نظر دریافت شود. یکی از اولین صورت های تجارت، مبادله کالا به کالا بود. اما در این پست میخوایم دایره صحبتمون رو به یک منطقه جغرافیایی و یک برهه تاریخی محدود کنیم: قلمرویی در اطراف مدیترانه و در چند سده قبل و بعد از میلاد مسیح یعنی سرزمین روم باستان...
اگر زمان را به عقب برگردانیم، حدودا ۲۴۰۰ سال، تجارت در مدیترانه باستان به دو قسمت مجزا میگشت. هلنی ها و فنیقی ها. این دو ملت که در گوشه کنار دریای مدیترانه کلونی های متعددی تشکیل داده بودند و از راه بندرگاه های بزرگشان در حاشیه این دریا سود هنگفتی از راه تجارت به جیب میزدند در آن دوران حاکمان عصر بازرگانی بودند. فنیقی ها با داشتن مناطق و بندر های سیدون، کارتاژ و تینگیس به خوبی بر استراتژی مالی این حوزه مدیریت داشتند و شهر های همپیمان هلنی نشین چون: ماسیلیا ( مارسی)، سیراکوز، منطقه مگنا گراچیا، تراسیا، سیرنیکا و سالامیس و... رقیبی سرسخت برای فنیقی ها بودند. این رقابت بعد ها باعث بروز جنگ های هلنی _کارتاژی شد که تأثیرات بسزایی در روند قدرت گیری روم داشت. سالها بعد که دولت نوپای روم با شکست دادن همسایگان شمالی خود اتروسکی ها و سِنونی ها (گال های جنوب آلپ) و همچنین همسایگان ثروتمند جنوبی که شامل دولت شهر های هلنی و متمدن مگنا گراچیا ( یونان بزرگ) به یک قدرت منطقه ای تبدیل شد پای خود را فراتر گذاشت و برای کنترل مسیرهای تجاری پردرآمد مدیترانه با دولت کارتاژ وارد جنگ شد. این جنگ ها به جنگ های پونیک معروف شد. این سری جنگ ها که نقطه آغازش بر سر سلطه به جزیره سیسیل و دولت شهر سیراکوز بود سالها به طول انجامید و باعث بروز تقابل های تاریخی میان ارتش شاهان کارتاژ چون هانیبال و پدرش بر علیه دیکتاتور های روم چون اسکیپیو آفریکانوس شد. سرانجام این جنگ های خونین با پیروزی روم خاتمه یافت و با سقوط کارتاژ کلید تجارت مدیترانه در دستان روم قرار گرفت. حالا رفته رفته قدرت روم به سمت شرق هم رخنه کرد و گریبان شهرهای متمدن یونانی بالکان را هم گرفت. آتن که رسما نمایندگی کشتی های تجاری و مسیرهای بازرگانی هلنی ها را بر عهده داشت نتوانست برابر قدرت روز افزون روم دوام بیاورد و با سقوط بالکان هرچه داشته و اعتبار تجاری در اختیار آتنی ها و متحدانشان بود به روم واگذار شد. چرخ گردون طوری چرخید که وارثان تروا انتقام اجدادشان را پس از گذشت قرن ها از آخیایی ها گرفتند.
کمتر از یک قرن بعد نابغهای نظامی به نام گایوس ژولیوس سزار ظهور کرد و در دوران او روم سرزمین های وسیعی در گال، آناتولی، یهودیه و مصر را به قلمرو خود ضمیمه نمود. به دست آوردن جواهری چون مصر توانست تسلط روم به نوار شمالی آفریقا را تکمیل کند و میخ نهایی را بر تابوت فنیقی ها و هلنی ها بکوبد. حالا دیگر تمامی سواحل غربی، شرقی، شمالی و جنوبی مدیترانه تحت کنترل لاتینی ها بود. با قتل سزار و پایان یافتن دوره جمهوری در روم و تبدیل آن به امپراطوری ،قدرتی شکست ناپذیر به وجود آمد که از لحاظ دارایی های به دست آمده از راه تجارت دریایی و زمینی در قلهی جهان آنروز جا خوش کرده بود. اگر بخواهیم به از میان تمام کالا هایی که چرخ های اقتصادی روم را میچرخاندند یک کالا را به عنوان برترین انتخاب کنیم آن "برده" خواهد بود. انتخاب سختی نبود! چون برده داری و تجارت برده با اختلاف پرسود ترین و پررونق ترین تجارت در دولت روم بود. برده ها از سرتاسر مرز های این امپراطوری وسیع از رنگ و نژاد های مختلف به سمت رم سرازیر میشدند و بر اساس توانایی هایشان به فروش میرسیدند. بعضیها چون اکثر بردگان هلنی که باهوش تر و تیزهوش تر بودند به عنوان خدمتکار یا معلم خصوصی برای طبقه ثروتمند و اشراف خریداری میشدند. بعضی ها هم که از قدرت جنگی و فیزیک بدنی مناسب تر برخوردار بودند مانند اکثر بردگان سِلتی، ژرمن و آفریقایی به عنوان بادیگارد، سرباز و یا گلادیاتور خریداری میشدند. آنهایی هم که نه از قدرت ذهنی و نه فیزیکی چندانی برخوردار بودند سرنوشت شومی در انتظارشان بود: کار کردن در معادن تا سرحد مرگ...
حال بهتر است به تبادل مهم ترین کالا ها و اجناس از هر استان در روم به تفکیک مسیر های دریایی و زمینی بپردازیم:
راه های زمینی:
یکی از مهم ترین ارکان یک قلمرو داشتن راه های ارتباطی میان بخش های مختلف آن است. این باعث تبادل تجاری و فرهنگی میان اقوام مختلف آن سرزمین یا کشور میشود. روم در این زمینه در طول تاریخ پیشگام بود و از اولین دولت هایی بود که در ساختن جاده های مختلف و بین شهری تاکید کرده و از مهندسان ماهری بهره میبرد. امروزه حتی برخی از این جاده ها بعد هزاران سال هنوز در مناطقی از اروپا از جمله ایتالیا و جنوب اروپا وجود دارند و مردم و دولت ها از آنها بهره میبرند. رومی ها فنون جاده سازی را با کمک اتروسکی ها به خوبی بهبود بخشیدند و توانستند کریدر های ارتباطی مفیدی میان استان های جنوبی چون ایبریا و ایتالیا و استان های شمالی چون گالیا و رائِتیا و پانونیا بسازند. این کریدر ها نه تنها برای تبادل تجاری بلکه برای حرکت ارتش و انجام عملیات های نظامی علیه بربر ها بسیار کاربردی بود.
سرزمینهای شبه جزیره ایتالیا و سیسیل: این شبه جزیره به عنوان موطن رومی ها و قوم لاتین کالاهایی لاکچری همچون: مرمر، مروارید، انگور، لیمو و مرکبات، زیتون و شراب سرخ را تولید میکردند و این منطقه را به یکی از مهمترین مراکز اقتصادی روم تبدیل میکرد.
رائتیا و نوریکوم: سلتهای آنسوی آلپ به عنوان همسایه های جنوبی ژرمنها چرم، چوب و صابون و چربی های حیوانی را از مرز های شمال منتقل میکردند. همچنین در رائتیا و نوریکوم آهن، سنگ، سرب و فلزات کاربردی و گرانبها از راه وجود معادن متعدد در کوهستان آلپ تولید میشد. جاده های صعب العبور در آلپ انتقال این اجناس را به سمت شبه جزیره چکمهای به عهده داشت.
پانونیا و بالکان شمالی: استان پانونیا از لحاظ سود رسانی اقتصادی اولین استان روم به شمار میرفت. جغرافیای منحصر به فرد پانونیا آنرا قادر به تولید غلات فراوان، مس و فلزات گرانبها و پارچه های مرغوب و گرانقیمت میکرد. آنها همچنین از همجواری با قبایل ژرمن شرقی، سرمتی و داکیایی شاهراه عظیمی برای تبادل بردگان ایجاد کرده بودند که یکی از پایه های جذب نیرو های مزدور برای استحکام بخشیدن به ارتش روم بود. همجواری با ژرمن های شرقی همچنین توانسته بود راهی مناسب برای واردات مقادیر زیادی طلا از مناطق جنوب شرقی ژرمانیا باشد.
مناطق داکیا در بالکان شمالی هم در تبادل اسب های با کیفیت و تندرو از طرف قبایل آریایی سرمتی و روکسولانی نقش مهمی ایفا میکرد.
مسیر های دریایی:
بالکان جنوبی: سرزمین های جنوبی بالکان شامل قلمرو های هلنی نشین چون موئِسیا ،مقدونیه، اپیروس، تراس، آتن، اسپارت و سرزمین های حاشیه دریای سیاه و اژه میشد. این سرزمین ها محل اتصال اروپا و آسیا بودند. وجود تنگه های متعدد استراتژیک در این حوزه نقش پررنگی در گرفتن خراج از کشتی های تجاری ایفا میکرد. حراجی که گاه از تولیدات داخلی این منطقه پرسود تر بود. تولیداتی مانند مرمر، زیتون، عسل، دانه های روغنی، شیلات، گوشت احشام اهلی، لبنیات، اجناس فاخر چون جواهرات و تندیس ها و ظروف سفالی. بندرگاه های بیزانتیوم و پِلا و آتن این اجناس را با کشتی به رم میرساندند.
گالیای بزرگ: فتح سرزمین گالیا به دست ژولیوس سزار شاهکاری بود که تنها از فرماندهی چون او بر میآمد. وقتی شورش اقوام گال به رهبری قبیله آروِرنی و شراکت قبیله هلوِتی در نبرد آلیژیا سرکوب شد آخرین امید ها برای رهایی از چنگ روم برای مردم گال خاموش شد و فرصت را برای بهره برداری از منطقه وسیع و پرجمعیت گالیا و منابعش فراهم کرد. گالیا به عنوان همسایه غربی منطقه ژرمانیای وحشی نقش مهمی در تجارت برده از قبایل ژرمن داشت. همچنین استان گالیا صادر کننده مقادیر زیادی شیشه، آهن، پوست حیوانات وحشی مانند گراز، مرکبات و چوب بلوط بود. این اجناس از گالیا به بندر ماسیلیا میرسیدند و از آنجا به رم منتقل میشدند.
ایبریا: شبه جزیره ایبریا خواستگاه و موطن اقوام ایبری بود که بعد ها توسط رومیان هیسپانیا نامیده شد. معادن طلا، نقره، مس و قلع از ثروت های این سرزمین بود و صادرات ماهی، گندم، روغن زیتون، نمک و اسب انجام میگرفت. همجواری با آفریقا و تنگه جبل الطارق به اعتبار این استان دوچندان افزوده بود.
بندرهای مهم و کلیدی تاراکو (تاراگونا) و گادیرا در گرفتن خراج از کشتیرانان و رساندن اجناس به رم نقش داشتند.
آناتولی و آسیای صغیر: زمانی که پومپیوس سرزمین های آناتولی و سوریه را فتح کرد و امپراطوری سلوکی را منقرض کرد میدانست چه ثروتی را به خزانه روم افزوده. آناتولی خود مرکز تولید چوب، سنگ، مس، آهن، نقره، سنگ های قیمتی، زیتون، ماهی و پشم بود. اما همسایگی با اقوام آریایی شمالی واردات چوب و نمک را آسان میکرد. همچنین آنها در انتهای جاده ابریشم میتوانستند کالاهای وارداتی از چین، هند و ایران مثل ابریشم، ادویه، عطر و دانه های روغنی را دریافت کنند.
در آسیای صغیر و مناطقی چون سوریه، نبطیه و یهودیه شیشه، نمک، گوشت احشام، ماهی کالاهای رایج برای تولید بودند. جدای از این تولیدات سوریه استانی بود که از لحاظ نظامی کمک زیادی به روم کرد. کمانداران سوری از ورزیده ترین کمانداران زمان خود بودند و دقت و قدرت تیر آنها در آنزمان شهره بود. واحد های زیادی از کمانداران سوری در ارتش روم برای پشتیبانی از لژیون ها خدمت میکردند.
بندرگاه های تیروس و انطاکیه عهده دار انتقال کالا از طریق آبهای مدیترانه به رم بودند.
مصر:
سرزمین خدایان باستانی رود نیل. الحق که آمون بر این سرزمین نظر کرده بود که چنین ثروتی در این خاستگاه فراعنه جمع گردیده بود. وقتی که اسکندر کبیر مصر را گشود و در معبد آمون به عنوان یک خدا منزلت یافت، این خطه به مهمترین مرکز تجاری مدیترانه تبدیل گشت، چراکه اسطوره مقدونی بندری به نام خود در جوار دلتای نیل بنا کرده بود. بندر اسکندریه. زیبایی و رونق آن بندر چشم تمام ملتهای باستان را به خود خیره میکرد. وقتی خاندان هلنی بطلمیوسی حکومت خود را بر مصر آغاز کرد به پیروی از فراعنه قدیم ارتباطات با قبایل سیه چرده جنوب و سرچشمه رود نیل تداوم پیدا کرد و همینطور زمانی که ژولیوس سزار به عنوان یک کنسول مقتدر و عاشق پیشه وارد مصر شد و این خاک ارزشمند باستانی را به دارایی های روم افزود. هزاران هزار برده کارگر از سیاهپوستان جنوب به روم منتقل شدند که چرخ های اقتصادی این امپراطوری بزرگ را با دستان پینه بسته شان میچرخاندند. مردمان سواحل حاصلخیز نیل مقادیر زیادی غلات و گندم تولید میکردند. آنجا راهی بود که میتوانست اجناس قیمتی چون طلا و عاج فیل آفریقایی را از سرزمین های سیاه به امپراطوری منتقل کند.
به علاوه شاهراه های دریایی فراوانی در آن مناطق وجود داشت که گرفتن عوارض از کشتی های خارجی که از طرف هند، چین و ایران می آمدند .کانال سوئز مهمترین آن شاهراه ها بود که گمرک آن ثروتمند ترین واحد اقتصادی در روم به شمار میرفت. از آنطرف هم بندر اسکندریه هم تمامی کارها را برای انتقال ثروت از جمله کالاهای وارداتی از هند که از طرف دریای سرخ می آمد که شمال ادویه و عاج فیل هندی میشد به مرکز امپراطوری انجام میداد.
کارتاژ:
فنیقی ها میتوانند اولین تاجران مدیترانه و جهان باستان لقب بگیرند. آنها با کشتی های پرسرعت و باکیفیتشان به راحتی هر چیزی را جابهجا میکردند. پادشاهی قدرتمند آنها با ظهور هانیبال به اوج قدرت و وسعت خود رسید اما شکست هانیبال در نبرد زاما آرزوهای دیرینهی این تاکتیسین نظامی نخبه را مبنی بر تصرف روم نقش برآب کرد. لژیون ها قلمرو فنیقی ها در نوار شمالی آفریقا را در نوردیده و آنرا و ثروت آنرا به تاراج بردند. منطقه کارتاژ و شمال غربی آفریقا دورانی که زیر بیرق سرخ عقاب طلایی بود تجارت را در غرب و مرکز مدیترانه کنترل میکرد. آنها با قبایل نومیدیایی و صحرا نشینان آفریقا ارتباط و مبادله داشتند و کالا هایی مانند سنگ، نمک، طلا، اسب و حیوانات وحشی (شیر، پلنگ و فیل) که در نبرد های گلادیاتور ها استفاده میشد و به هیجان آن می افزود به مرز های روم وارد میکردند.
منطقه کارتاژ خود تولید کننده مرمر، گندم ، ماهی و پوست بود. در مرز های غربی خود هم با استان هیسپانیا و تنگه جبل الطارق به وسیله بندر تینگیس در تماس بود.
بنادر کارتاژ، لِپتیس و تینگیس مهمترین انتقال دهنده های کالا از طریق کشتیرانی به سمت ایتالیا بودند.
بریتانیا:
برنامهی فتح بریتانیا توسط روم به دلیل بهره برداری از منابع طلا در این جزیره پی ریزی شد. رومی ها خطر درگیری با اقوام بربر بریتون و هزینه های آن را به جان خریدند تا به این منفعت برسند. اما این منفعت زیاد دوام نداشت و زخایر طلای بریتانیا زودتر از آنچه پیش بینی میشد به پایان رسید. حال اما با این وجود رومی ها قرار نبود بریتانیا را ترک کنند زیرا کالاهایی مانند: قلع، سرب، چوب، سنگ، پوست، پشم، گندم و برده های قدرتمند از سرزمین های شمالی پیکتی را تامین میکرد. شهر لوندینیوم از طریق رود تیمز وسیله انتقال توسط مسیرهای کشتیرانی به پایتخت را عهده دار بود.
*****
این بود خلاصه ای از نحوه تجارت و راه های آن در قلمرو فرزندان رموس و رومولوس...
امید است ورقی ناچیز از تاریخ در ذهن شما عزیزان نقش بسته باشد.