ایرانشهر (بلوچی: اڃرانشهر) یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان است که نام پیشین آن پهره بوده‌است. این شهر در مرکز بلوچستان ایران قرار دارد. شهرستان ایرانشهر با مساحتی بالغ بر ۳۰۲۰۰ کیلومتر مربع و با ارتفاع متوسط۵۹۱ متر از سطح دریا در فاصله ۳۴۵ کیلومتری مرکز استان سیستان و بلوچستان واقع و ۱۵ درصد وسعت استان را به خود اختصاص داده‌است و آب و هوای گرم و خشک دارد، همچنین سومین شهر پرجمعیت استان بوده؛ و از جمله شهرهای ایران است که دارای فرمانداری ویژه است.
کهن‌ترین منابعی که از ایرانشهر نامی به میان آورده‌اند منابع تاریخی یونانی و لاتین می‌باشند که در آنها از شهر پورا (Poura) به عنوان پایتخت ساتراپی اصلی گدروزی نام برده‌اند. ساتراپی نامیست که یونانیان به‌طور کلی به شهربانی‌های مختلف شاهنشاهی هخامنشیان اطلاق کرده‌اند. از دیگر نام‌هایی که در تاریخ به این شهر از بلوچستان اطلاق می‌شده‌است می‌توان پره، پهره و معرب آن فهره را نام برد. در این منطقه می‌توان آثاری از اولین سکونتگاه‌های بشر را یافت. سایت‌های باستانی مانند بمپور و خوراب و اسپیدژ و غیره، از جمله این مکان‌ها هستند. همچنین، وجود قلعه‌های متعدد در این شهر نشان از رونق و اهمیت آن در ادوار گوناگون می‌دهد، بنای قلعه بمپور به دوره ساسانیان بازمی‌گردد و قلعه ناصری در عهد قاجاریان ساخته شده‌است. شهر بمپور از زمان افشاریان تا زمان قاجار به عنوان مرکز حکمفرمایی بلوچستان جنوبی شناخته می‌شده‌است، اما پس از دوره قاجار و مرکزیت یافتن ایرانشهر، بمپور اقتدار خود را از دست داد.
شهرستان ایرانشهر از نظر جغرافیایی در ۶۰ درجه و ۴۱ دقیقه درازای خاوری و ۲۷ درجه و ۱۲ دقیقه پهنای شمالی و درقسمت مرکزی استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌است. ایرانشهر از شمال به زاهدان، از باختر به بمپور، از خاور به مگس و از جنوب به چابهار محدود شده و در منتهی الیه قسمت خاوری با کشور پاکستان هم‌مرز است. شهرستان ایرانشهر در ۳۳۳ کیلومتری جنوب باختری زاهدان و در مسیر راه زاهدان – بندر چابهار در ۵۷۱ متری از سطح دریا قرار دارد. رود بمپور از ۴ کیلومتری جنوب شهر گذشته و پس از ۱۳۰ کیلومتر به هامون جازموریان می‌ریزد.
مسیرهای دسترسی به این منطقه عبارت اند از: مسیر ایرانشهر-خاش به سمت شمال خاوری به درازای ۱۵۰ کیلومتر ، مسیر ایرانشهر-چابهار به سمت جنوب به درازای ۳۷۵ کیلومتر، مسیر ایرانشهر-بم به سمت شمال باختری به درازای ۳۷۲ کیلومتر. هم چنین راهی به سمت جنوب از ۱۸ کیلومتری این راه امتداد یافته که ایرانشهر را به درازای ۳۸۵ کیلومتر به چابهار متصل می‌کند.
در ایرانشهر اکثریت مردم پیرو دین اسلام و مذهب اهل سنت می‌باشند. مردم این منطقه از کشاورزی، دامداری، صیادی، صنایع دستی و تجارت امرار معاش میکنند. مردم این منطقه اکثراً درونگرا بوده اما فرهنگ عشیره ای، آنها را به هم متعهد و همبسته می‌کند. همچنین، درصد بالایی از جمعیت مناطق روستایی ایرانشهر را عشایر تشکیل می‌دهند که عموماً در سیاه چادرها و کپرهای ساخته شده از شاخ و برگ نخل خرما زندگی میکنند و همچنین عده زیادی از جمعیت ساکن در این شهر از استان کرمان و شهر بم و جیرفت هستند؛ و عمده معیشت این قشر از طریق نگه داری دام به خصوص بز انجام می‌شود. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این مکان ۱۱۳٬۷۵۰ نفر (۲۷٬۲۴۸ خانوار) بوده‌است.
زبان مردم این منطقه بلوچی بوده که در مناطق مختلف با گویش‌های مختلف رواج داشته و مانند زبانهای گیلکی و کردی، ریشه‌ای پهلوی دارد. از جمله گویش‌های منطقه می‌توان به بمپوری، ایرندگانی، ابتری، دامنی، بزمانی، سرحدی، دلگانی و نرماشیری اشاره کرد. اولین محققی که لهجه‌های بلوچی را بیشتر به‌طور سیستماتیک مورد مطالعه قرارداد ویلهلم گایگر Wilhelm Geiger بود. او بلوچی را به دو لهجه اصلی تقسیم کرده و بلوچی شمالی (سرحدی) و بلوچی جنوبی (مکرانی) نامید. وی همچنین بلوچی جنوبی را به گروه‌های شرقی و غربی و بلوچی شمالی را به گروه‌های شمالی و جنوبی که به ترتیب توسط طوایف لغاری و مری نمایندگی می‌شدند تقسیم کرد. گیگر برای نشان دادن تفاوت لغوی لهجه‌ها به این واقعیت اشاره می‌کند که بلوچی شمالی به میزان بالایی از زبانهای هندی همسایه لغت اقتباس می‌کند در حالیکه بلوچی جنوبی بیشتر دارای لغات اقتباس شده با ریشه فارسی است.
یکی دیگر از محققین لهجه‌های بلوچی «سر جرج گریرسون» می‌باشد. او لهجه‌های بلوچی را به شرقی و غربی تقسیم کرد. وی معتقد بود که بلوچی غربی در محدوده حکومتی بریتانیا دارای سه لهجه است و آنها را بر اساس منطقه عمده‌ای که در آن صحبت می‌شوند، لهجه کراچی، کیچی و پنجگوری نامید.
محقق برجسته دیگری که به صورت سیستماتیک لهجه‌های بلوچی را مطالعه کرده‌است پروفسور جوزف الفنبین می‌باشد، او در کتاب «زبان بلوچی، لهجه‌شناسی بامتن» برای نشان دادن تفاوت بین لهجه‌های مختلف، لیستی شامل آواشناسی، دستور (صرف و نحو) و لغت تهیه کرده و آن را به عنوان معیار مقایسه شباهت‌ها و تمایز لهجه‌ها بکار برده‌است.
زبان و لهجه در ایرانشهر اغلب لهجه بلوچی آنهم از نوع ایرانشهری'سربازی'لاشاری'سرحدی'، بزمانی و… می‌باشد؛ و زبان فارسی نیز در این شهر موجود می‌باشد؛ و سایرلهجه‌ها و زبانهای کشور نیز وجود دارد.
بدون تردید مهمترین و مشهورترین صنایع دستی ایرانشهر سوزن دوزی است که دارای شهرت جهانی می‌باشد. شهرستان ایرانشهر واقع در بلوچستان در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر ملی سوزن دوزی ثبت شد. اما از صنایع ظریفه دیگر رایج و مشهور در این شهرستان می‌توان گلیم بافی، حصیر بافی ،پولک دوزی و سکه دوزی را نام برد.
آب و هوای این شهرستان بواسطه وجود مناطق کوهستانی و مناطق پست شدیدا تحت تاثیر عوارض جغرافیایی و پستی و بلندی های متنوع ان می باشد.به‌گونه‌اى که در تابستان گرم و خشک و در زمستان معتدل است و بادهاى باران آور موسمى در فصل تابستان و بادهاى باران آور غربى در فصل زمستان در اين منطقه موجب ريزش پراکنده باران مىشوند.متوسط سالانه دما 23 درجه سانتی گراد است که در تابستان ها به بیش از 40 درجه سانتیگراد می رسد. و حداقل دما در زمستان 2 درجه سانتی گراد.
پوشش گیاهی مناطق مختلف کوهستانی و نیمه کوهستانی با مناطق جلگه ای و پست و هموار این شهرستان متفاوت می باشد انواع گونه های جنگلی داز ,کهور , کلیر ,چگرد , چش و کنار و ... را نام برد .علاوه بر گیاهان و درختچه های یاد شده گیاهانی همچون کلیر , مشکک , ریش بز , سداپ , بنگ دانه , وگون و درمنه و حنا , بارهنگ , پوته , اسپند و.... با مصارف دارویی نیز در این شهرستان می روید .
شهرستان ایرانشهر در مقایسه با سایر شهرستان های استان از نظر آب های زیر زمینی و سطحی از وضعیت بهتری برخوردار بوده و در حال حاضر عمده منابع تامین آب شهرستان ,رود خانه های فصلی و دائمی دامن و رودخانه بمپور می باشد.که از ارتفاعات کارواندر سر چشمه گرفته و پس از طی مسیری تقریبا 170 کیلومتری به ریگزار جازموریان می ریزد. آب این شهرستان ازطریق 1042 حلقه چاه و13 رشته قنات با میزان آبدهی 5/95 میلیون متر مکعب و رودخانه های کاجو با میزان آبدهی 500 میلیون متر مکعب بطور متوسط سالانه تامین می شود.
ازمهمترین ارتفاعات این شهرستان می توان به رشته کوههای بزمان با قله آتشفشانی نیمه فعال ان اشاره نمود که با ارتفاع 3497 متر از سطح دریا پس از کوه تفتان مرتفع ترین ناهمواری استان سیستان و بلوچستان محسوب می گردد . کوه خضر نیزاز مهمترین قله های رشته کوههای بزمان می باشد .
موسیقی ایرانشهر طی سالیان دراز گرما بخش شادی و شور مردم این سامان بوده است سازه هایی مثل قیچک ,رباب , بنجو , تمبورک ,و دهلک و سازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است وسعتی در خور توجه به موسیقی این خطه داده است . دهل و سرنا از دیگر ساز های رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد . از انواع موسیقی در شهرستان می توان موسیقی های رزمی , مجلسی و عرفانی و حماسی را نام برد .از استادان و هنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیر محمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینار زهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادر بخش آبسالان شاعر معاصر نام برد .تنوع و تعدد بازی های سنتی نيزدر بلوچستان گسترده است برخی از این بازیها عبارتند از تلکی , هپت سنگ , هدکان رو , لکرشانکی , سرسره بازی و ...
تعداد صنایع موجود شهرستان ایرانشهر 76 واحد می باشد که هیچ کدام از آنها در روستاهای این شهرستان نیست. عمده ترین معادن موجود در سطح این شهرستان را آهک، مرمر، منگنز و تالک تشکیل می دهد.
جاذبه های ایرانشهر
گورستان اسپیدژ: گورستان اسپیدژ، ۵ هزار سال قدمت دارد و مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان است و در شهرستان ایرانشهر، بخش بزمان، روستای اسپیدژ واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۷۴۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
غار ملا سليمان: غار ملا سليمان معروف به (هو سليمان) یکی از غارهای تاريخی در منطقه لاشار نزديک روستای كوپچ و از توابع این روستا است. اين غار در يكی از دره های رود كوچهک از شعبه های رودخانه كوپچ در كوه های گراوانی به فاصله ۵ كيلومتری جنوب روستای كوپچ واقع شده است.
چشمه آب گرم بزمان: چشمه آب گرم بزمان در روستای بزمان در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شمال غربی ایرانشهر واقع شده است که در شمال غرب روستا از شکاف سنگ های توف آندزیتی از زمین خارج می شود. در مظهر چشمه حوضچه ای احداث شده است که اهالی محل در آن استحمام می کنند.
چشمه آب معدنی کتوکان: چشمه آب معدنی کتوکان، در شمال روستایی به همین نام قرار دارد که تا ایرانشهر ۲۷ کیلومتر فاصله دارد. مظهر چشمه از سنگ های آهکی به رنگ قرمز از زمین خارج می شود. کم بودن درجه حرارت آب چشمه و نوسان حرارتی آن در فصول مختلف تابع شرایط محیط است. املاح آب این چشمه فوق العاده زیاد است. وجود این حجم از مواد معدنی از این چشمه از جنس زمین و انحلال انواع ترکیبات داخلی آن ناشی می شود. درجه حرارت آن ۳۹ درجه سانتی گراد است.
چشمه آب گرم هودیان: چشمه آب گرم هودیان در مسیر جاده بزمان-دلقان-هودیان، در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. آب این چشمه از شکاف سنگ های آتشفشانی دوره کواترنر خارج می شود و عامل گرمی آن، فعالیت های آتشفشانی در گستره زیر زمین این منطقه است. از آب چشمه هودیان علاوه بر مصارف عمومی، در امورات کشاورزی نیز استفاده می شود.
چشمه آب گرم تشت: چشمه آب گرم تشت در مسیر جاده بزمان به سوی تشت قرار گرفته است. فاصله روستای تشت تا بزمان حدود ۳۸ کیلومتر است و از روستای تشت تا مظهر چشمه نیز حدود ۲ کیلومتر راه است که باید پیاده روی کرد. مظهر چشمه تشت در ردیف آب های کربنات سدیم، سولفات کلسیم همراه با منیزیم ولرم است. درجه حرارت آب در این چشمه به ۳۳ درجه سانتی گراد می رسد.
چشمه آبشار پورا: آبشار پورا که با نام آبشار اسفند نیز شناخته می شود، در مسير رودخانه اسفند در بالادست روستایی با همین نام قرار دارد. این آبشار مانند جواهری در دل کویر است و همه ساله پذیرای گردشگران زیادی از نقاط مختلف کشور می شود. پورا به معنی پرآب است؛ چراکه در تمام طول سال آب در آن جریان دارد و از آن برای کشاورزی استفاده می کنند. در فصل بهار، بسیاری از گردشگران با استفاده از هوای مساعد و خوب، از شنا در این آبشار لذت می برند.
قلعه ناصری ایرانشهر: قلعه ناصری ایرانشهر در سال ۱۲۵۸ هجری قمری به دستور یکی از حکام قاجار ساخته شده و یکی از مهم ترین و بزرگ ترین قلعه های استان سیستان و بلوچستان است. قلعه ناصری در زمینی به مساحت ۳۶ هزار متر مربع ساخته شده و حصار آن دارای ۹ برج دیده است که عرض هر یک از آن ها به ۴/۵ متر و ارتفاع آن ها به ۷ متر می رسد. این قلعه دارای بخش های مختلفی از جمله اصطبل، سربازخانه، حمام و حاکم نشین بوده است؛ اما متاسفانه در سال ۱۳۵۹ ۹۸ درصد از فضای داخلی آن توسط عده ای ناآگاه تخریب شده و فقط قسمت خارجی آن باقی مانده است. تزئینات آجرکاری برج ها و قسمت های ورودی مشابه آجر کاری های برج های ارگ بم است.
بازار روز ایرانشهر: بازار روز ایرانشهر یکی از جاذبه های توریستی این شهرستان است. در این بازار همه نوع اجناس با قیمت مناسب عرضه می شود و دارای پارچه فروشی از نوع بهترین پارچه های مرغوب موجود در کشور است. این بازار همه روزه دایر است.
رودخانه دامن: رودخانه دامن در ۲۵ کیلومتری شمال شهر ایرانشهر و کنار جاده ترانزیتی چابهار- زاهدان قرار گرفته که با چشم اندازها و جاذبه های زیبا و منحصربه فرد مکانی دیدنی برای گردشگران و مسافران شده است. این رودخانه در تمام فصول سال آب دارد و ضمن تغذیه سفره های زیر زمینی و تامین آب آشامیدنی و کشاورزی منطقه، موقعیت های بسیار زیبایی را در کنار درختان و نخلستان های اطراف شهرستان ایرانشهر خلق کرده است.
دشت سمسور: دشت سمسور در فاصله ۱۲۰ کيلومتري جنوب زاهدان و در۴۵ کيلومتري بزمان استان سيستان و بلوچستان واقع شده و از جمله جاذبه هاي طبيعي اطراف ايرانشهر به حساب مي آيد.دشت سمسور ایرانشهر با طول تقریبی ۵۰ کیلومتر و عرض ۱۵ تا ۲۰ کیلومتر در شمال قلعه بزمان و شرق حوضه آبریز گوهر در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و آبخوان سمسور با طول ۳۰ کیلومتر در داخل این دشت قرار دارد.وجه تسمیه دشت سمسور به دلیل وجود دو کوه تخت مانند به نام های محلی “سم” و چون سنگهای آن دارای رنگ سرخ است (سرخ در زبان بلوچی سور گفته می شود) به آن نام سمسور داده اند.
گلفشان آب باد کاشی: این گلفشان در غرب استان سیستان و بلوچستان در در ۱۲ کیلومتری روستای کاشی در مرز استانهای سیستان و بلوچستان و هرمزگان واقع است. ارتفاع این گلفشان از سطح دریا در حدود ۸۰ متر و از سطح زمین حدود یک تا یک و نیم متر و مخروط آن قطری حدود ۶۰ متر دارا است. افراد محلی معتقدند این گلفشان خواص درمانی دارد و به همین دلیل ساعتها در کنار گلفشان بیتوته میکنند تا فوران ب و گل زیاد و شرایط برای استفاده از آن مهیا شود. دهانه اصلی گلفشان توسط نی پوشیده شده است به گونه ای که جریان ب به همراه گل از لابلای نی ها به بیرون سرازیر می شود. لجن و گلهای تازه خاکستری رنگ هستند و از گلهای قدیمی که رنگ سفید دارند کاملا متمایز می شوند. رواه های گلی این گلفشان بسیار رقیق هستند و برخلاف بعضی گلفشانها مورفولوژی بلندی ندارند ولی به دلیل شوری آب شباهت زیادی به زمینهای پف کرده کویری دارند.
رودخانه باهوکلات: رودخانهٔ باهوکلات يکى از پرآب ترين رودخانه هاى استان سيستان و بلوچستان و عامل اصلى حيات و زندگى در جنوب بلوچستان به حساب مى آيد. اين رودخانه آب هاى مناطق وسيعى از صفحات جنوبى شهرستان ايرانشهر (بخش هاى سرباز، بمپور، راسک) و شهرستان چابهار (بخش هاى دشتيارى قصر قند) را جمع آورى کرده و به درياى عمان سرازير مى کند.. اين رودخانه به ويژه به دليل زيستگاه تمساح ايرانى اهميت توريستى فراوان دارد.
دریاچه جازموریان: هامون جازموریان، یک فرونشست زمین ساختی جوان در ۱۵۰ کیلومتری باختر ایرانشهر است که ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۳۵۰ متر می باشد وسعت این هامون در فصول پرباران، ۳۳۰۰ کیلومترمربع است و به دلیل شرایط اقلیمی ویژه، در بیشتر مواقع سال، بخش اعظم آن به کفه نمکی وکفه های رسی تبدیل می شود. رودها و آبراهه های متعدد دائمی و موقت، به این هامون می ریزند که از میان آنها، رود بَمپور و هلیل رود اهمیت بیشتری دارند.
............................
آرشیو
