آق‌قلا یا آق قلعه، شهری در استان گلستان ایران و مرکز شهرستان آق‌قلا است. این شهر بر پایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۰، ۳۱٬۶۲۶ نفر جمعیت داشته‌است. شهرستان آق‌قلا، در طرفین رودخانۀ گرگان و در شمال شهر گرگان قرار گرفته‌است. از سمت شمال به بخش اترک، از غرب به بخش مرکزی بندرترکمن، گمیشان، از جنوب به بخش مرکزی گرگان و دهستان ملک و از شرق به دهستان کتول و بخش مرکزی شهرستان گنبد قابوس محدود است. منابع درآمد مردم این شهرستان نخست زراعت و پس از آن تجارت و بعد فروش صنایع دستی است. محصولات عمدۀ آن: گندم، جو، برنج، پنبه، حبوبات، نباتات علوفه‌ای، سیب زمینی و دانه‌های روغنی است که از طریق آبیاری و دیم به دست می‌آید. شهرستان آق‌قلا در شمال گلستان و در کنارۀ رودخانهٔ گرگان رود با داشتن آثار تاریخی و صنایع دستی همچون انواع قالی ترکمن از مناطق گردشگرپذیر این استان است.
نام قدیمی این شهر مبارک‌آباد، «اسپی‌دژ» یا «دژ سفید» بوده‌است. اسپی در زبان مازندرانی (طبری) به معنای سفید می‌باشد. و ترکمن‌ها نام «آق‌قلعه» یعنی قلعۀ سفید را بر آن نهاده‌اند. برای مدتی تا پیش از سال ۱۳۵۷ پهلوی دژ نامیده می‌شد، اما اکنون نام ترکمنی خود را بازیافته‌است. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این مکان ۳۵٬۱۱۶ نفر (۹٬۴۹۸ خانوار) بوده‌است.
این شهر در ۱۸ کیلومتری شمال شهر گرگان بر جلگه‌ای هموار در کنار رودخانهٔ گرگان با عرض جغرافیایی °۳۶ وَ ۵۸ و طول جغرافیایی °۵۴ وَ ۱۶ قرار گرفته‌است. براساس سرشماری تقریبی ۱۳۶۲–۱۳۶۳ تعداد خانوارهای آق‌قلعه ۷۹۹‘۱۳ نفر بوده‌است. آق‌قلعه شهر آبادی است که بر سر راه بندر ترکمن به گنبد قابوس قرار گرفته‌است. رودخانهٔ گرگان، آق‌قلعه را به هفت بخش تقسیم می‌کند. گفته می‌شود این شهر توسط شاه عباس در سال ۱۰۲۰ هجری قمری بنا شده‌است.
از بناهای قدیمی آق‌قلعه پل آجری است که در دوران صفویه بر روی رودخانهٔ گرگان ساخته شده‌است. در عکسی که در دورهٔ ناصرالدین شاه از این پل برداشته‌اند دو مناره در کنار پل دیده می‌شود. اکنون از این مناره‌ها اثری نیست. از مدتی پیش پل دیگری بر این رودخانه ساخته‌اند که با احداث آن، رفت‌وآمد وسایل نقلیهٔ موتوری از روی پل قدیمی صورت نمی‌گیرد، و از آن تنها به عنوان یکی از آثار قدیمی نگهداری می‌شود. این پل دارای ۵ چشمه با ساختمان قدیمی است و تعمیرات جدیدی نیز در آن شده‌است. از بناهای تاریخی دیگر این شهر قلعهٔ کهن آن است که اکنون خراب شده و تنها دیوارهای جنوبی و اندکی از دیوار شمال به جنوب آن بر جای مانده‌است. این قلعه به قلعهٔ مبارک‌آباد (نام پیشین آق قلعه) مشهور بوده‌است. دیوار قزل آلان که گفته می‌شود اسکندر آن را بنا نهاده و انوشیروان ساسانی آن را تعمیر کرده، از ۳ کیلومتری شمال آق‌قلعه می‌گذرد. این دیوار از دریای خزر شروع می‌شده و تا کوههای گلی داغ به طول تقریبی ۱۷۰ کیلومتر امتداد می‌یافته‌است. اکنون این دیوار، مخروبه است و بعضی از قسمت‌های آن که هنوز پابرجاست بین ۲ تا ۴ متر ارتفاع دارد.
از دیدنی‌های آق قلا، پنجشنبه‌بازار این شهر است. در این بازار محلی و دیدنی، مردم از هر قشر و صنفی کالاهای خود را عرضه می‌کنند که در این میان عرضهٔ صنایع دستی مردم ترکمن، مانند قالی، قالیچه، و پُشتی‌های زیبا از همه دیدنی‌تر است.از آثار طبیعی و تاریخی آق‌قلا می‌توان پل آق‌قلا، سد وشمگیر، تالاب اینچه، گلفشان‌های قارنی یاریق، اینچه، نفتیجه و دیوار تاریخی گرگان (قزل آلان) را نام برد. در اواخر اسفند ۹۷ این شهر در سیل گیر افتاد و در نوروز ۹۸ زیر آب بود. آتش‌نشانی تهران و شهرهای دیگر با پمپ‌های بسیار عظیم و فوق سنگین و سنگین به کمک این شهر آمدند و با کندن چاله آب را به دریاچه خزر راهی کردند. اما آنقدر این شهر از باران رنج می‌برد که بعد از ۳یا۴ روز به آب این شهر ۳۰یا۴۰ سانتی‌متر اضافه شد و شهر در خطر جدی قرار گرفت.
آق قلا در شمال شهر گرگان و در استان گلستان واقع شده است. فاصله آق قلا تا شهر گرگان تقریبا ۲۰ کیلومتر است. فاصله این شهر تا بندرترکمن ۴۰ کیلومتر و تا گنبد کاووس ۸۳ کیلومتر است. سریع‌ترین مسیر برای رسیدن به آق قلا مسیر هوایی تهران-گرگان است. اگر با هواپیما به سمت گرگان سفر کنید طول پرواز شما تقریبا ۵۲ دقیقه است و از شهر گرگان در کمتر از نیم ساعت با ماشین به آق قلا می‌رسید. اگر قصد سفر زمینی به سمت آق قلا را داشته باشید انتخاب‌های دیگر شما سفر با اتوبوس و یا قطار تهران-گرگان است. اگر با وسیله شخصی خود به سمت آق قلا سفر می‌کنید به ۶ الی ۶ ساعت و نیم زمان نیاز دارید. مسیر تهران-آق قلا تقریبا ۴۲۵ کیلومتر می‌باشد. مسیر شما از شرق تهران و جاده فیروزکوه آغاز می‌شود. با گذر از فیروزکوه، پل سفید، شیرگاه، قائم شهر، به سمت ساری، نکاء و بهشهر ادامه مسیر دهید. با گذر از گلوگاه و بندر گز مسیر را تا سمت گرگان ادامه دهید. از شمال شهر گرگان مسیر را تا ۲۰ کیلومتر ادامه دهید تا به شهر زیبای آق قلا برسید.
وسعت اين شهرستان بالغ بر ۵/۱۷۶۳ كيلومتر مربع معادل ۶/۸ درصد از مساحت استان را شامل مي شود. براساس تقسيمات كشوري در سال ۸۲ اين شهرستان داراي ۱ بخش، ۲ شهر، ۵ دهستان، ۷۴ آبادي مسكوني و ۵ آبادي خالي از سكنه بوده است. مجموع ۷۹ روستاي اين شهرستان در مناطق جلگه اي و دشتي قرار دارند.بخش جنوبي شهرستان آق قلا در دشت حاصلخيز گرگان واقع شده است . رودخانه اترك درست در حد مرزي ايران و تركمنستان از شمال اين شهرستان عبور مي كند . نواحي شمالي شهرستان بعلت وجود شوره زارهاي فراوان فاقد زمينهاي مناسب براي كشاورزي بوده و هرچه از طرف شمال به سمت جنوب پيش مي رويم بر قابليت هاي زيستي افزوده مي شود بطوريكه قسمتهائي از رودخانه گرگان بخش اعظم جنوب و جنوب شرقي شهرستان را سيراب مي نمايد . طول اين رودخانه ۳۵۰ كيلومتر است و از ارتفاعات جنگل گلستان ، كوههاي گليداغ ، آلاداغ و قلعه ماران سرچشمه گرفته و به درياي خزر مي ريزد . جهت اين رودخانه از سرچشمه تا جنوب شهر آق قلا ، تقريباً شمالي – جنوبي مي باشد و سپس جهت آن شرقي – غربي مي گردد . بخش هاي شمالي را شوره زارها فرا گرفته اند و درياچه كوچكي بنام اينچه تقريباً در پائين شوره زار شمالي شهرستان واقع شده است . شهرستان آق قلا علاوه بر رودخانه هاي گرگان و اترك تعدادي رودخانه هاي كوچك هم داراست . ميزان آبدهي كل سالانه رودخانه هاي جاري در اين شهرستان ۰۸/۱۴۹ ميليون متر مكعب مي باشد . علاوه بر رودخانه هاي دائمي و فصلي ، شهرستان آق قلا داراي ۱۱۵۷ حلقه چاه و ۱۳ رشته قنات مي باشد .
در شهرستان آق قلا در سال ۸۲ حدود ۱۵۷ كيلومتر راه منطقه اي و ۱/۱۷۹ كيلومتر راه روستايي وجود داشته است كه به ترتيب ۱/۹ و ۸/۵ درصد از مجموع راه هاي استان در اين شهرستان قرار دارد. از مجموع راه هاي روستايي ۵۵/۱۰۶ كيلومتر راه آسفالته با مشخصات فني، ۸/۲۷ كيلومتر راه شوسه با مشخصات فني و ۷۵/۴۴ كيلومتر راه بدون مشخصات فني بوده است. تراكم راه هاي منطقه اي و روستايي اين شهرستان در هر صد كيلومترمربع به ترتيب ۹/۸ و ۲/۱۰ كيلومتر بوده است.اقتصاد اصلي شهرستان به كشاورزي و دامداري متكي مي باشد. براساس نتايج بدست آمده از سرشماري كشاورزي سال ۸۲ تعداد ۱۴۰۰۷۳ بهره بردار در سطح استان به فعاليت مشغول بوده اند. كه سهم شهرستان آق قلا ۱۲۷۳ بهره بردار بوده است. از مجموع بهره برداري هاي شناسايي شده ۸۱۱۸ بهره بردار در قالب زراعت، ۴۹۹۵ بهره بردار به صورت باغداري، ۷۰۱۴ بهره برار طيور خانگي بوده است. مابقي بهره برداران مربوط به پرورش زنبور عسل، توليدات گلخانه اي، پرورش دام بزرگ و كوچك و كرم ابريشم مشغول مي باشند.
آق قلعه توسط شاه عباس درسال 1020 ه.ق در سفری که به مازندران و استرآباد کرده بود بنا شد، در ابتدا محلی برای اسکان قاجارها بود، گویا در زمان قابوس وشمگیر اسپی دژ (دژ سفید) یا آق قلعه خوانده می شد. این قلعه در زمان شاه عباس مبارک آباد نامیده می شد و بعد از آن که رضاخان حکومت را در دست گرفت به پهلوی دژ تغییر نام داده شد. ارتفاع قلعه در آغاز ساختمان 6 متر بوده و به صورت دایره شکل بنا گردید، رودی که قلعه مبارک آباد (آق قلعه) را به دو قسمت تقسیم می کند رود گرگان نام دارد که توسط پلی بسیار محکم از آجر به هم مربوط می شود، این پل از بناهای دوران صفوی است. آق قلعه دری از چوب و آهن داشت که ورود به قلعه را غیر ممکن می ساخت بر روی در ورودی قلعه اطاقی قرار داشت که در انتها دری داشت و به اطاق بزرگی منتهی می شد که نگهبانان مشغول دیده بانی بودند. در دیوار های ضخیم قلعه سوراخ هایی تعبیه کردند که نگهبانان از آن طریق به تیر اندازی می پرداختند. وقتی دژ عظیم قلعه گشوده می شد دایره ای نامنظم به نام هشتی پیدا بود که برای یک دسته دیگر از مدافعان قلعه اختصاص داده بودند، از سمت چپ این هشتی پله های آجری مارپیچ دیده می شد که برای بالا رفتن گذاشته شده و از همین طریق بود که کوتوال (نگهبان قلعه) نگهبانی می داد. در مواقع بحرانی و در اوقاتی که خطر حمله احساس می شد کوتوال دژ با عده ای از تیراندازان ورزیده در اطاق سردر دژ موضع گرفته مراقب اوضاع بودند و سران قاجار نیز برای دلجویی و قوت قلب پیش آنها بودند. آق قلعه تا دوران ناصرالدین شاه یعنی تا سال های 1300 ه.ق آباد بوده و از این تاریخ به بعد به تدریج مهاجرت قاجارها به تهران آغاز می شود و آق قلعه کم کم به صورت دژی متروک و مخروبه در می آید و به جای آنها ترکمن های آتابای ساکن می شوند.
محمدعلی قورقانچی، صولت نظام در سال 1300 هجری چنین گزارش می دهد: « این قلعه تا زمان ناصرالدین شاه همیشه یک فوج سرباز و عده ای توپچی و سوار در آن ساخلو بودند و صحرای یموت همیشه امنیت داشت و تلگراف خانه و حمام و ذخیره (سرباز) در درون قلعه وجود داشت که این تاسیسات امروزه منهدم و با خاک یکسان است. در اواسط سلطنت قاجار تعمیر کلی شده و در این تعمیرات که همه ساله فرض و واجب بود از این قلعه حفاظت می شد. این قلعه دو دروازه آجری و درهای آهنین محکم داشت که یکی رو به شمال و دیگری رو به جنوب بود و سمت مشرق و مغرب قلعه را خندق آجری و خاکریزهای جنگی ترتیب داده بودند و رود گرگان از سمت شمال این قلعه با فاصله سی ذرع می گذرد. در مقابل درب شمالی قلعه پل بسیار محکمی که عبارت از چهار دهنه است از آجر و نظامی ساخته و روی آن را با سنگ فرش پوشانده و دیوار نظامی در جلوی پل را بالا آورده اند و در انتهای پل دروازه دیگری است محکم از آجر ساخته و با کاشی الوان منقوش کرده اند و درب آهنین محکمی نصب کرده در طرفین دروازه جای قراول از آجر قرار داده اند و محوطه دیگری به عرض قلعه سمت شمال قلعه و رود گرگان جدا کرده اند و از سه سمت به واسطه چینه های خاکی محصور نموده اند که از سمت مشرق و مغرب به لب گرگان رود منتهی می شوند و دروازه های محکم آجری دیگری در مرکز دیوار شمالی این محوطه ساخته بودند و در سمت غربی این محوطه عمارتی از آجر و خشت مشتمل بر سه طبقه بود به طرز خیلی قشنگ و زیبا که محل اقامت مرحوم جهانسوز میرزا برادر آقامحمد خان که از هر جهت امتیاز داشته و امروزه بطور کلی منهدم شده قرار داشت و در و پنجره آنها را با تیر و تخته و هر چه بود یموت ها برده و سوزانیده اند. داخل قلعه در چهار گوشه قلعه برج های محکمی بود و در هر برجی یک عراده توپ قدیم بی خان جای داده اند و سمت شمال قلعه، آب انباری هست که به واسطه تلمبه های بخصوصی از رود گرگان آب ریخته شده پس از تقطیر و تصفیه به آب انبار انداخته می شد و امروزه شکسته است. بالاخانه و تلگراف خانه و حمام و ذخیره و اطاق های متعدد که در جهت شمال قلعه هست تماما خراب است، سمت جنوب داخلی قلعه بنایی عبارت از تحتانی و فوقانی بود که قریب به انهدام است، در جهت شرقی قلعه خلوت هایی (اطاق) متعدد و انبار و طویله و اطاق های تحتانی و فوقانی بوده که منهدم یا قریب به انهدام است. پشت داخلی دیواره های قلعه تماما جاهای مرور دیده می شود و وسط قلعه تپه ای خاکی برای شلیک صبح و عصر ترتیب داده و عراده توپ بی خان شکسته هم در روی او نصب است. تمام این بناها از آجر بوده و چنانچه 20 هزار تومان خرج شود و حیف و میل نشود قلعه آباد و دایر خواهد شد. راه تمام آمد و شدها به استثنای طایفه جعفربای به استرآباد اغلب از آق قلعه است و در حقیت آن قلعه سد محکم یموت و قوت و پشت و سرقشون مامور استرآباد است.»
اکثر مردم شهرستان آق قلا را ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند که مسلمان اهل سنت بوده و البته اقلیتی از بلوچ‌های اهل سنت و همچنین سیستانی‌های شیعه نیز در این شهرستان ساکن هستند.با توجه به اینکه ترکمن‌ها اکثریت این شهرستان را تشکیل می‌دهند لذا زبان ترکمنی که از شاخه ترکی در گروه زبان‌های اورال آتائیک است، زبان اصلی در این شهرستان است. از دیگر زبان‌های رایج در این شهرستان سیستانی و بلوچی است و البته زبان فارسی نیز به صورت یک وسیله ارتباطی بین قومیت‌های شهرستان عمل می‌کند.
اسب‌سواری از جمله ورزش‌هایی است که در اصطلاح در خون ترکمن‌ها وجود دارد . بر همین اساس آق‌قلا در کنار گنبد و بندرترکمن یکی از سه منطقه ایران است که مسابقات اسب‌سواری یا در اصطلاح کورس اسبدوانی در آن به صورت منظم در دو دوره بهار و پاییز برگزار می‌شود.کورس بهاره آق‌قلا نخستین مسابقه اسبدوانی سال محسوب می شود که به طور معمول در هفته آخر اسفند آغاز شده و پس از 10 هفته، اواخر اردیبهشت ماه به پایان می‌رسد.همچنین کورس پاییزه نیز در هفته پایانی شهریور آغاز شده و تا اواسط آذر ماه که دور آخرین آن برگزار می‌شود، ادامه دارد.این مسابقات یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری آق‌قلا شناخته می‌شوند.
جاذبه های آق قلا
پل تاریخی آق قلا: از دیدنی های این استان پل تاریخی آق قلا می باشد که در حدود ۱۸ کيلومتری شمال گرگان واقع گرديده و از آثار دوره صفوی است که در دوره اخير تعميرات و مرمت هايی در آن صورت گرفته و اکنون نيز مورد استفاده است. این پل تاریخی دارای تزیینات آجری زیبایی است و به‌عنوان یکی از بی نظیرترین آثار تاریخی ایران در گرگان شناخته می‌شود. سبک معماری خاص و هوشمندانه این پل تاریخی، از ویژگی های منحصر به فرد پل تاریخی آق قلاست، بنای آن در دوران شکوفایی هنر آجرکاری در ایران آغاز شده . قدمت و اهمیت تاریخی و فرهنگی این پل باعث شده که این اثر تاریخی در ردیف یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری کشور قرار بگیرد.
دیواره سد اسکندر آق قلا: اگر می‌خواهید منطقه احداث بزرگترین دیوار دفاعی جهان پس از دیوار چین را ببینید به آق قلا مسافرت کنید. دیوار دفاعی سد اسکندر، بزرگترین دیواردفاعی جهان پس از دیوارچین با مسافتی بالغ بر ۱۷۰ کیلومتر زمانی در این منطقه بوده است که متاسفانه به دلیل عدم نگهداری صحیح به کلی از بین رفته و تنها خرابه‌هایی از آن باقی مانده که قابل دیدن نیست! این دیوار دفاعی به نام‌های سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل آلان(مار سرخ) در طی دوره‌های مختلف شهرت یافت. دیوار دفاعی سد اسکندر از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان شروع و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبد کاووس به طرف شرق ادامه داشته و در کوههای پیشکمر(شمال شهر کلاله) محو می‌گردد. طول دیوار حدود ۱۵۵ کیلومتر است. در مسیر این دیوار محوطه‌های باستانی مهمی چون قره شیخ تپه، ملا علی تپه، آبادان تپه، ملک علی تپه و قره محمد تپه واقع شده اند.
تالاب اینچه آق قلا: از دیدنی‌های طبیعی آق قلامی‌توان به تالاب اینچه که در ۲۳ کیلومتری شمال شهرستان آق قلا قرار دارد، اشاره کرد.در قسمت غرب تالاب، گلفشان اینچه قرار دارد که از جذابیت توریستی بالایی برخوردار است.این تالاب محل زیست پرندگان مهاجر گوناگونی چون فلامینگوها، قوها، غازها، حواصیل و… است.از ماهیان این تالابها نیز می‌توان به کولی، اورنج، سیم پرک و شیشه ماهی اشاره کرد که فصل صید آن طبق مجوز اداره محیط زیست گنبد از ۱۵ اردیبهشت تا ۱۵ اسفندماه هر سال می‌باشد.از آنجا که این مجموعه تالابها و مردابها دارای راههای دسترسی، محوطه های اطراق، چشم اندازهای دشتی، مرغزارهای وسیع و پرندگان بومی و مهاجر، همچنین استفاده های طبی میباشند، قابلیتهای فوق العاده ای را برای ایجاد یک کانون تویستی فراهم می‌کنند.
سد وشمگیر: سد وشمگیر در فاصلهٔ ۶۲ کیلومتری شمال شرق گرگان و در محلی بنام سنگر سوار بر روی رودخانهٔ گرگان احداث شده است. فاصله آن تا ساحل دریای خزر ۷۰ کیلومتر و تا مرز بین ایران و ترکمنستان ۲۴ کیلومتر است .این سد دارای یک مخزن اصلی با طراحی اولیه ۶۰ میلیون مترمکعب و سه منبع ذخیره است که ذخیره اول با ظرفیت ۱۸ میلیون مترمکعب، همزمان با احداث سد، تعبیه و ساخته شده است و ذخیره دوم با ظرفیت ۱۲ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۶۳ احداث و ذخیره سوم با ظرفیت ۶ میلیون مترمکعب است. هدف اولیه احداث سد، تنظیم و تقسیم ۳۲۵ میلیون مترمکعب آب زراعی سالانه برای آبیاری ۲۵۰۰۰ هکتار اراضی تحت کشت است.
پنجشنبه بازار آق قلا: از مراکز اقتصادی جالب توجه آق قلا ، پنجشنبه بازار را می توان نام برد در این بازار محلی و دیدنی مردم ار هر قشر و صنفی کالاهای خودرا عرضه می کنند . بی تردید صنایع دستی مردم ترکمن مانندقالی، قالیچه و پشتی های زیبا زینت پنجشنبه بازار است.
زیارتگاه زکریای نبی: آرامگاه زیارتی زکریا نبی پیامبر در انبارالوم از توابع بخش وشمگیرآق‌قلا قرار دارد. آرامگاه زیارتی زکریا نبی در شهرستان آق‌قلا، بخش وشمگیر، یک کیلومتری جنوب روستای گوک تپه و در حدود10کیلومتری شهر انبارالوم قرارگرفته است، که از این مسافت 4کیلومتران خاکی و شوسه است. آرامگاه زکریای نبی محضر به یک ساختمان مرکزی در درون آن‌یک قبر منسوب به زکریای نبی وجود دارد، که در شبستان و در دو طرف این فضای اصلی و در پیوند با آن دیده می‌شود. این آرامگاه نبی دارای تأسیسات و فضای پذیرش زوار (زائرسرا) آشپزخانه، سرویس بهداشتی و برق است. این مجموعه مذهبی و فرهنگی بر روی یک محوطه تاریخی قرارگرفته که به شماره 8816 مورخ 10/3/1382 در فهرست آثار ملی کشور با قدمت تاریخی – اسلامی به ثبت رسیده است. زیارتگاه زکریای نبی ، واقع در روستای گوگ تپه، نرسیده به یلمه سالیان ، 4 کیلومتر جاده شن‌ریزی، دارای آب، برق، تلفن و سرویس بهداشتی و اقامتگاه زائران
..........................
آرشیو
