طَبَس۫ (تبس)، مرکز شهرستان طبس، شهری کویری در غرب استان خراسان جنوبی ایران است. این شهر پیشتر جزئی از استان یزد بود که در سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوبی ملحق شد. پیش از سال ۱۳۸۰ طبس جزئی از استان خراسان بزرگ بود. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۹٬۶۷۶ نفر (در ۱۱٬۸۷۶ خانوار) بوده‌است. در سفرنامه ناصرخسرو نام این شهر به صورت «طبس گیلکی» آمده است همچنین نام «طبس التمر» برای آن در تاریخ ثبت شده‌است. به اعتقاد برخی نام طبس از ترکیب دو واژه‌ی «تب» و «بس» تشکیل شده؛ «تب» در فارسی به معنی «حرارت» و «داغی» و طبس به معنی «بسی داغ» است. برخی هم نام آن را به زبان‌های سلوکیان مرتبط دانسته‌اند.
این شهر در مدار ۳۳ درجه و ۳۵ دقیقهٔ شمالی و نصف‌النهار ۵۶ درجه و ۵۵ دقیقهٔ شرقی، در منطقه‌ای با آب و هوای بیابانی واقع شده‌است. ارتفاع شهر طبس از سطح دریا حدود ۶۹۰ متر است. در شرق شهر طبس رشته‌کوه بلندی به نام رشته‌کوه شتری قرار گرفته که ضلع شرقی چالهٔ بزرگ طبس را تشکیل می‌دهد. شهرستان طبس ۵۵ هزار و ۴۶۰ کیلومتر مربع مساحت دارد. همچنین فاصله این شهرستان با مشهد ۵۴۰ کیلومتر و با بیرجند ۲۷۰ کیلومتر است. نزدیک‌ترین شهرستان به طبس از طرف شمال شرق، شهرستان فردوس با ۲۱۰ کیلومتر فاصله و از طرف جنوب غرب شهرستان یزد ۳۶۵ کیلومتر فاصله است. معادن غنی زغال‌سنگ این شهرستان حاکی از وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور در این منطقه می‌باشد. این معادن، طبس را در ردیف یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به لحاظ ثروت ملی قرار داده‌است. البته زلزله طبس حدود ۳۰٬۰۰۰ تا ۵۰٬۰۰۰ کشته داشته که بزرگ‌ترین زمین‌لرزهٔ ایران بوده‌است و این شهر بسیاری از جمعیت خود را در زلزله از دست داده‌است.
طبس در دورهٔ هخامنشیان مرزبان‌نشین تابع ایالت شاه‌نشین پارت (خراسان بزرگ) بوده‌است.براساس مستنداتی که هرودوت تاریخ‌نویس، ارائه نموده و به نقل از جلد اول کتاب سرزمین خورشید، ترجمهٔ ذبیح‌الله منصوری، میت‌ری داتس از جمله موبدان زرتشتی بوده که در طبس می‌زیسته و به عنوان ناپدری کورش کبیر وی را در همین منطقه تا سن شانزده سالگی تربیت و بزرگ نمود. در زمان سلوکیان طبس از نفوذ فرهنگی و یورش نظامی آن‌ها بدور ماند و در عین حال به پادگان بزرگ نظامی ایزد خواست (یزد) باج (مالیات) می‌داد. در دورهٔ اشکانیان طبس پادگان نظامی مهم مرزهای غربی آنان محسوب می‌شد و گاهی دست بدست می‌شده‌است.
در تمام طول این مدت طبس به عنوان پل ارتباطی شرق-شمال شرق با غرب بوده، یعنی راه مهم و سوق‌الجیشی پارت و هگمتانه و شوش و بین‌النهرین به پاسارگاد از طبس می‌گذشته و راهدارها در رباط‌ها و چاپارخانه‌های بسیاری در مسیر آن احداث شده بود که بقایای برخی موجوداست. در سال‌های ۲۹ هجری قمری سپاه اعراب مسلمانان به فرماندهی عبدالله بن بدیل خزاعی از شمال غرب طبس وارد و قلعهٔ چارده (جوخواه امروز) را متصرف شدند و آماده نبرد با سپاه طبس می‌شدند. مردم طبس صلح خواستند و با ۶۰٬۰۰۰ درهم خراج سالیانه صلح گردید. این فتح موجب مسرت فراوان عمر بن خطاب، خلیفهٔ دوم شد و دولت ارشد طبس را به عنوان مطلع الفجر و دروازهٔ خراسان نامیدند.در زمان خلافت علی بن ابی طالب مردم طبس به اسلام گرویدند و علی ابن ابیطالب خراج را به آنان بخشید. در زمان حکومت امویان و مروانیان وضع به همین منوال سپری شد در حالیکه مالیات‌های سختی از مردم گرفته می‌شده‌است. زیرا کویر سوزان و صعب العبور مرکزی یک مانع طبیعی و سخت برای عبور دادن لشکر و تجهیزات محسوب می‌شد.
ناصر خسرو در سفرنامهٔ خود این شهر را طبس گیلکی خوانده است و از حکومت گیلک بن محمد به عظمت یاد کرده و از وجود امنیت بسیار و رعایت دقیق احکام شرع سخن به میان آوردند. طبس (تبس) در دورهٔ اسماعیلیان یکی از مراکز مهم اسماعیلیان خراسان بود.اسماعیلیان بر طبس استیلا یافته و قلاع محکمی در کوه‌های طبس ساختند. با استیلای تیموریان طبس تابع حراست بوده و سپس با ضعف آن نظام ازبک‌های مهاجم چندین‌بار به طبس یورش آورده و دختران و پسران بسیاری را به قتل رساندند. زیرا در برابر برده شدن و انتقال آن‌ها به ماوراءالنهر مقاومت کردند. طبس از حملهٔ مغول آسیبی ندید و پذیرای مهاجران بسیار بوده‌است. خیابان گلشن در پایان دورهٔ زندیان و هنگامی که لطف‌علی خان زند به طبس می‌آید و به پیشنهاد او تأسیس شد. در دورهٔ قاجاریه امرای عرب شیبانی بر طبس حکومت می‌کردند. در میان امرای شیبانی امیرحسن خان در عمران و آبادی طبس بسیار کوشید. تالار آیینه نشان، عمارات باشکوه و منبت کاری، استخرهای آب باشکوه با نوارهای هندی، احداث آب انبارها، احداث حمام‌های بزرگ و تمیز و مساجد و تکایا و ... از اقدامات وی و دولت یا اعقاب اوست.
آب طبس از یک‌پارچه شدن چشمه‌های پرشماری که از راه یک قنات به این شهر آورده می‌شوند و در جایی به نام «فره‌ونگ» از زیر زمین بیرون می‌آیند تأمین می‌شود. این آب در راه خود به خاطر شیب طبیعی زمین چند آسیاب را نیز به راه می‌اندازد. این آب در قدیم پس از آبیاری و گذر از باغ گلشن، وارد شهر شده و باغ‌های و محله‌ها را آبیاری می‌کند و آب‌انبارها را پر از آب می‌نماید. دور بودن شهر طبس از شهرهای حاصل‌خیز و سختی راه کویر، جابه‌جایی هرگونه کالای فاسدشدنی به طبس را ناممکن می‌نمود و بنابراین مردم طبس میوه و سبزی خود را در محل تولید می‌کردند. فراورده‌های صادراتی این شهر را نیز فراورده‌های خشک و فاسدنشدنی مانند گندم و غله بوده‌است. در برخی نقاط پیرامون طبس حتی برنج نیز به عمل می‌آید و برنج‌زارهایی در آن‌جا وجود دارد.
زمین لرزه‌ای در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ طبس را به کلی ویران نمود و حدود ۱۰٬۰۰۰ تن قربانی گرفت. آمار رسمی قربانیان این حادثه توسط مرکز آمار ایران ۷٬۶۷۶ نفر ذکر شده‌است. طبس در زمین‌لرزه به‌طور کامل نابود شد و پس از آن بازسازی‌هایی در آن انجام شد.
شیرینی‌های طبس مانند: عصارهٔ علف هیزه، عصارهٔ آویشن، عصارهٔ کلپوره، روورکرده، قطاب، باقلوا، نان چایی، نان نخود و مرباهای بهار نارنج، پوست پرتغال؛ بالنگ؛ پوست پسته؛ نارنجوک و عرقیات گیاهان کوهی و محلی و سبزیجات معطر از سوغات طبس می‌باشد. سینی‌های مسی که عمدتاً با طرح نخل و پلیکان و طرح‌های ظریف و مینیاتوری است، گلیم و فرش طبس در طرح‌های لچک ترنج، جوشقان، محرابی، دسته گلی، گنبدی، کف ساده، قاب قابی درختی، افشان و خشتی بافته می‌شود و بافته‌های حصیری از برگ‌های نخل؛ از دیگر صنایع دستی و سوغات طبس محسوب می‌شود. سایر سوغات شهرستان عبارتند از: (صیفی‌جات، پسته؛ گل نرگس، انواع گیاهان داروئی، شیره با ارزش آنغوزه، نارنج-، لیمو شیرین، پرتقال، نارنگی) خرما، خرمالو با عطر و طعم خاص و منحصر بفرد، پسته، بهار نارنج، زعفران، زیره سیاه، عسل خاص و طبیعی طبس، خاکشیر، انواع مربا: (مربای بهار نارنج، مربای نارنجوک (نارنج نارس و کوچک)، مربای بالنگ، مربای پوست پسته، مربای خرما و انجیر، مربای گوجه فرنگی، نان: نون قرص (نان دایره‌ای شکل و خاص شهرستان)، تفتون (نان محلی)
طبس که پیشتر شهری در استان خراسان بود، در سال ۱۳۸۰ و پیش از تقسیم استان خراسان بزرگ، به استان یزد ملحق شد؛ ولی چند سال پس از تقسیم استان خراسان، در زمستان سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوبی ملحق شد. ناصر خسرو در سفر نامه خود درباره طبس (قرن پنجم هجری) نوشته است: ״طبس شهری انبوه است اگر چه به روستا نماید، آب اندک باشد و زراعت کمتر کنند، خرماستان‌ها باشد و بساتین و چون از آن‌جا سوی شمال روند نیشابور به چهل فرسنگ باشد و عظیم آسوده بودند مردم آن‌جا، چنان‌که به شب در سرای‌ها نبستندی و ستور در کوی‌ها باشد. با آنکه شهر را دیوار نباشد، هیچ زن را زهره نباشد که با مرد بیگانه سخن گوید و اگر گفتی هر دو را بکشتندی و همچنین دزد وخونی نبود.״
طبس دارای معادن غنی زغال‌سنگ است که حکایت از وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور دارد. وجود این معادن سبب شده است که طبس در ردیف یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به لحاظ ثروت ملی قرار گیرد. طبس شهری است که دوران متفاوت تاریخ را تجربه کرده است. ازجمله دوره هخامنشی، دوره سلوکی، دوره اشکانی، دوره ساسانی، دوران خلافت اسلامی، دوره اسماعیلیان، دوره تیموریان، دوره مغول، دوره زندیه، دوره قاجاریه ، دوره پهلوی. این امر حاکی از قدمت و اصالت طبس است. براساس مستنداتی که هرودوت تاریخ نویس، ارائه نموده و به نقل از جلد اول کتاب سرزمین خورشید ترجمه ذبیح‌الله منصوری، کورش کبیر تا سن شانزده سالگی در طبس زندگی کرده است.
شهرستان طبس از مناطق گرم وخشک است که تابستانهای آن بسیار گرم و دارای زمستان‌های نسبتاً سرد می‌باشد به‌گونه‌ای که در بررسی آمار بلند مدت موجود برای این شهر درجه حرارت حداکثری مطلق معادل ۱۵+ درجه و حداقل مطلق ۹- درجۀ سانتی‌گراد ثبت گردیده‌است که با مقایسۀ ارقام مربوط به درجۀ حرارت‌های ماه‌های گرم و سرد سال اختلاف دمای این ماه‌ها به بیش از ۵۰ درجۀ سانتی‌گراد می‌رسد؛ همچنین ماندگاری گرما در فصل گرما در این شهر به‌گونه‌ای است که گاهی در اوج گرما برای روزهای متوالی بیش از ۱۲ ساعت در شبانه‌روز درجۀ حرارت هوا بالای ۴۰ درجۀ سانتی‌گراد می‌باشد. ریزش نزولات جوی در این شهر بسیار کم و بیشتر ماه‌های سال خشک و بدون باران است؛ به‌گونه‌ای که متوسط بارندگی سالیانۀ آن چیزی حدود ۸۰ میلی‌متر بوده که این مقدار نیز دارای پراکندگی وسیع در زمان بارش می‌باشد به‌طوری‌که گاه ممکن است مقدار بارندگی یک سال معادل یا کمتر از باران نازل شده در طول یک ماه سال دیگر باشد. تبخیر یکی از عوامل مهم در مناطق خشک می‌باشد که به‌علت خشکی و گرمی هوا و آفتاب سوزان، وزش باد و دیگر عوامل مؤثر در این منطقه میزان تبخیر و تعرق سالیانه از مجموع آب حاصله از بارندگی بسیار بیشتر است که بیشترین مقدار تبخیر در تابستان و در گرمترین ماه‌ها صورت می‌گیرد چون علاوه بر بالا بودن دما و شدت تشعشع خورشید وزش باد در تابستانهای این منطقه مزید بر علت گشته و در بالا بودن میزان تبخیر کمک می‌کند.
جاذبه‌های گردشگری طبس
برج هادرباش: برج هادرباش یا برج مراقبت که در گذشته برای حفظ و مراقبت از نخلستان‌ها در برابر حیوانات وحشی یا متعرضان مورد استفاده قرار می‌گرفته است امروزه به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری طبس به شمار می‌رود.
سد تاخیر شاه عباسی : از ویژگی‌هایی که سد تاخیر شاه عباسی را متمایز و ممتاز از دیگر سدها می‌کند، طراحی خاص و منحصر به فرد آن است. طراحی این سد به گونه‌ای صورت گرفته است که هیچ رسوبی در پشت سد ذخیره نمی‌شود و می‌توان انتظار داشت برای هزاران سال، این سازۀ بی‌نظیر بدون نیاز به تعمیر و نگهداری و مدیریت، کارکرد اصلی خود را به انجام برساند. مردم محلی سد تاخیر عباسی را طاق عباسی می‌گویند. این طاقۀ بی‌نظیر ۷۰۰ سال قدمت دارد.
سد کریت : سد کریت که با نام سد کوریت نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی طبس است و در فاصله ۴۲ کیلومتری شهر طبس و ۲۸ کیلومتری شرق روستای کریت قرار دارد. از تاریخ ساخت این بند اطلاعاتی در دست نیست؛ اما تا اوایل قرن ۲۰ میلادی، بلندترین سد جهان به شمار می‌رفت. همچنین از سد کریت به‌عنوان قدیمی‌ترین و منحصربه‌فردترین سد قوسی دنیا یاد می‌شود. بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارند. به‌همین دلیل نیز این سد که یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای صنعت مهندسی ساختمان محسوب می‌شود، بر اثر زلزله سال ۱۳۵۷ طبس با شدت ۷.۸ ریشتر، متحمل خسارات عمده‌ای نشد. بند کریت در سال ۱۳۷۹ به شماره‌ی ۳۵۲۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستای اصفهک : اِصْفَهْک نام روستایی تاریخی است که در ۳۵ کیلومتری شرقی شهر طبس قرار دارد. این روستا در زلزله‌ی ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ آسیب بسیار زیادی دید. پس از آن به تدریج روستا خالی از سکنه و متروکه شد. بعدها مردم در کنار روستا شروع به ساختن خانه‌هایی جهت اسکان موقت با ساختار جدید کردند. ولی دلتنگی آن‌ها برای خانه‌های باصفا، معماری منحصربه‌فرد و خاطرات شیرین روستا، باعث شد ایده‌ی بازگشت به روستای تاریخی و مرمت آن مطرح شود. پس از شکل گرفتن ایده‌ی مرمت روستا، مراحل ابتدایی بازسازی از جمله نقشه‌برداری و محله‌بندی در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۲ انجام و در نهایت با همت جوانان روستا مرمت بافت قدیمی و تخریب‌شده شروع شد. تاکنون بخش‌های مهمی از روستا از جمله حمام، مسجد قدیمی و مقبره‌های خانوادگی نزدیک آن، خانه‌های قدیمی و جداره‌های خشتی مرمت شده است و روند بازسازی روستا همچنان ادامه دارد. قرار گرفتن روستای اصفهک در مجاورت کوه به آن آب‌وهوایی داده که در تابستان حداقل ۵ تا ۶ درجه سردتر از طبس است. تابستان‌ها سوزندگی هوا در این منطقه کمتر است و شب‌هایی با هوای مطبوع و دلچسب دارد. خانه‌های قدیمی روستا اغلب با خشت و گل ساخته شده‌اند. یکی از بخش‌های جذاب، حمام قدیمی خزینه‌ای روستاست که به طور کامل بازسازی شده و در خنکای هوای منطقه، گرمای لذت‌بخشی دارد. شغل بیشتر مردم روستا کشاورزی و دامپروری است. این روستا آب‌وهوایی ناب و منحصربه‌فرد دارد، طوری‌که رشد و پرورش هر نوع محصول کشاورزی در آن ممکن است.
کال جنی : کال جنی یا دره‌ی جن‌ها دره‌ای در شمال طبس است. این دره در امتداد خروجی قناتی در نزدیکی روستای اِزمیغان واقع شده و ۳۵ کیلومتر با شهرستان طبس فاصله دارد. کال جنی دره‌ای زیبا و حیرت‌انگیز است که بومی‌ها آن را دره‌ی جن‌ها نامیده‌اند. در قدیم تصور بر این بوده که این دره محل زندگی ارواح و جن‌ها است. شکل دیواره‌های بلند این دره نشان می‌دهد که در طول هزاران سال و در اثر فرسایش و سیلاب به‌وجود آمده است. حتی ممکن است روزگاری رودخانه‌ای خروشان هم از آن عبور می‌کرده است. این دره‌ی عمیق گاهی شکل U به خود می‌گیرد و در جاهای دیگر مانند V به نظر می‌رسد. بالای سرت را که نگاه کنی تنها ذره‌ای از آسمان را در فاصله‌ی دو دیواره‌ی بلند دره می‌بینی. در جاهایی به دلیل نزدیک شدن دو دیواره به یکدیگر از این تصویر هم خبری نیست. وجود تونل‌ها و خانه‌هایی به نام خانه‌ی گَبَرها در دل دیواره‌ها، از دیگر جذابیت‌های این دره است. ساخت این تونل‌ها و حفره‌ها احتمالا به زمان ساسانیان برمی‌گردد. این حفره‌ها و تونل‌ها در دامنه‌ی جداره‌های این دره قرار گرفته‌اند. مسیر دسترسی به این حفره‌ها خیلی دشوار است. در مسیر این حفره‌ها تونل‌هایی دیده می‌شود که احتمالا راه ارتباطی آن‌ها با هم بوده است. نخلستانی که به صورت خودرو در دل این بیابان روییده، از جذابیت‌های دیگر این منطقه‌ی شگفت‌انگیز است. کال جنی طبس در سال ۱۳۹۶ در فهرست آثار طبیعی-ملی ثبت شد. نکته: دست‌یابی به کف دره نیازمند آشنایی به منطقه است. دره دیواره‌های بلند و پرشیبی دارد که وارد شدن به آن می‌تواند خطرناک باشد.
باغ گلشن : بگذارید پیش از معرفی کویر و مناطق کویری طبس، سراغ یکی از مشهورترین و متفاوت‌ترین جاذبه‌های آن یعنی باغ گلشن برویم. این باغ بزرگ به دستور سومین حاکم طبس یعنی امیرحسن خان ساخته شده و سرسبزی و تنوع بالای گونه‌های گیاهی در آن، نخستین چیزی است که شما را در بازدید از آن متعجب خواهد کرد! در اینجا انواع گیاهان زینتی و درختان نخل، چنار، کاج، پرتقال، انگور، نارنج و … را می‌توان در کنار یکدیگر پیدا کرد. جاری بودن همیشگی آب در این باغ نیز با توجه به هوای گرم طبس، در نوع خود بسیار جالب است. باغ گلشن تنها باغ ایرانی با طراحی چهارگوش است و بسیاری از مردم، از آن به عنوان یکی از زیباترین باغ‌های ایران یاد می‌کنند. این باغ در بلوار امام خمینی و نزدیکی میدان پلیکان واقع شده و به عنوان نماد شهر طبس نیز شناخته می‌شود.
کاروانسرای خان : کاروانسرای خان با معماری زیبا و قابل توجه از جاهای دیدنی طبس به شمار می‌آید و در روستای رباط خان و در مسیر جاده قدیم طبس به یزد قرار دارد. بنای این کاروان چهارگوش است و هر ضلع آن ۵۲ متر طول دارد. یکی از ویژگی‌های معماری این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه‌نشین آن است. همچنین وجود دو طاق در دو گوشه‌ی محل اتصال این حجم به بنا، بر زیبایی و استحکام آن افزوده است. فضای زیر بادگیر و شاه‌نشین یا فضای زیر گنبد نیز زیبایی خاصی دارد و در آجرکاری‌های نماهای داخلی آن‌ها از گل‌چین‌ها استفاده شده است.
امام‌زاده حسین بن موسی بن کاظم (ع) : امام‌زاده حسین بن موسی الکاظم، از فرزندان امام کاظم است. بنای این امام‌زاده که متعلق به قرن پنجم هجری است در زلزلۀ ویران‌گر طبس به کل از بین می‌رود اما آستان قدس رضوی بار دیگر آن را بازسازی می‌کند.
غار حلوان : غار حلوان در ۷۵ کیلومتری شامل غرب شهرستان طبس قرار دارد. غار حلوان از جذاب‌ترین جاذبه‌های گردشگری طبس است گفتنی است که قدمت این غار به ۱۶۰ میلیون سال پیش برمی‌گردد یعنی دوران ژوراسیک میانی. در این غار بقایای زیادی از استخوان‌های حیواناتی همچون گوسفند، شتر، الاغ و پرندگان دیده شده است، براساس شواهد موجود شاید بتوان گفت زمانی این غار پناهگاه حیوانات درنده بوده است.
قلعه اسماعیلیان : قلعه اسماعیلیان متعلق به زمان سلجوقیان است. این قلعه از چهار طرف توسط کوهستان احاطه شده است. در کتب تاریخی آمده است که برای ساخت این قلعه ۱۲ سال مطالعه شده است تا از هر نظر ایمن باشد و دشمن راهی به آن نیابد. همچنین چهار آب انبار درون قلعه وجود دارد که سالم‌ترین آن‌ها در بالاترین سطح کوه قرار دارد و تنها پوشش گنبدی آن در وسط از بین رفته است.
کویر حلوان : بهتر است کمی هم در مورد مهم‌ترین جاذبه طبس یعنی کویر آن صحبت کنیم! اصلا به خاطر همین کویر و کویرگردی است که بسیاری از مردم، طبس را برای مسافرت انتخاب می‌کنند. اگر شما هم جزو همین دسته هستید و قدم زدن بر روی ریگ‌های داغ و البته نرم، لذت‌بخش‌ترین کار دنیا برای شماست، بازدید از کویر حلوان را از یاد نبرید. این کویر پهناور در 90 کیلومتری شمال شرق طبس و نزدیکی روستای حلوان واقع شده و در آن می‌توان گونه‌های گیاهی مختلفی از جمله استپی و ماسه‌ای مثل بادام، دم‌گاوی و قیج را پیدا کرد. تماشای غروب خورشید بر روی تپه‌های کویر حلوان نیز خاطره‌ای تکرارنشدنی را برای شما رقم خواهد زد.
قلعه طبس : سبک معماری قلعۀ طبس گویای قدمت بسیار این بناست. مشرق و مغرب و شمال قلعه با کوه احاطه شده است و جز قلّۀ کوه‌ها چیز دیگری به چشم نمی‌خورد. اما در جنوب قلعه یک مکان وسیع روشن وجود دارد که جلگۀ طبس نام دارد. به علت مجاورت قلعه مزبور به این جلگه، اسماعیلیان آن را «قلعه طبس» می‌گفتند.
روستای نایبند : کمی که پیشتر برویم، به روستایی می‌رسیم که دیدن آن جزو واجبات این سفر است. روستای پلکانی نایبند! ساختار پلکانی یکی از انواع معماری است که به وفور در ایران وجود دارد. با شنیدن نام روستای پلکانی معمولا به یاد روستای ماسوله می‌افتیم. اما این بار این روستا در دل کویر و نه در جنگل، یک آبادی سرسبز ساخته که به‌راستی شگفت‌انگیز است. چیزی که در وهله‌ی اول از طبیعتش به چشم می‌خورد هم‌نشینی درختان نخل و پرتقال است. هم‌نشینی نه چندان آشنا و معمول، اما دوست داشتنی و شیرین! وقتی مشغول چیدن پرتقال‌های خوشمزه می‌شوید، فراموش می‌کنید که در همسایگی کویرلوت هستید و بیشتر حس بودن در شمال ایران را دارید. اما به محض این که سرتان را بالا می‌آورید نخل‌های سروقامت را می‌بینید که با عظمتشان روی این میوه‌های نارنجی سایه افکنده‌اند. این روستا همچون سرابی در دل کویر می‌نماید که تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری هیچ آبادی دیگری را در خود جای نداده است. دلیل شکل‌گیری این روستا، قنات‌ها و چشمه‌های آب گرمی هستند که حیات را به این روستا بخشیده‌اند.
برج‌های نگهبانی روستای نایبند : در روستای نایبند سه برج نگهبانی به چشم می‌خورد که در گذشته حفاظت و نگهبانی از روستا را بر عهده داشته‌اند. هنگام حمله‌ی راهزن‌ها یا مامورهای حکومتی، دیده‌بان‌ها از برج‌ها مردم را خبر می‌کردند تا به خانه‌هایشان بروند. سپس دروازه قلعه را مسدود می‌کردند تا دست کسی به مردم نرسد. یک پل چوبی کوچک و باریک تنها راهی است که شما را به این برج‌ها می‌رساند. در سال‌های اخیر برج‌های سالم‌تر محل سکونت اهالی شده‌اند. این برج‌های نگهبانی در بالاترین ارتفاع روستا بنا شده‌اند. بنابراین وقتی از کنار آن‌ها به پایین نگاه می‌کنید منظره‌ای به وسعت کل روستا تا کویرلوت زیبا، زیر پاهای شماست.
چشمه‌ی مرتضی علی و طاق شاه عباسی : دره‌ی عجایب! منتظر هر چیزی باشید! حدود پنج کیلومتر را با پای پیاده طی می‌کنید. بیشتر این مسیر از داخل آب می گذرد. در طول راه، دیواره‌های بلند دره مانندی در دو طرف شما را همراهی می‌کنند که روی آن‌ها حفره‌های کوچک و بزرگ با نظم خاصی قرار گرفته‌اند. بعضی از این حفره‌ها، چشمه‌های جوشان آب هستند که بزرگترین‌شان به حمام مرتضی علی معروف شده است. برای رسیدن به این دره‌ی هیجان‌انگیز و دیدن طاق شاه عباسی و چشمه‌ی مرتضی علی و گبَرهای سه هزار ساله، باید از روستای خَرو عبور کرد. روستای خَرو (خور) یک روستای توریستی در ۲۰ کیلومتری شرق طبس است که جاده‌ی آسفالته‌ی مناسبی هم دارد. در روستای خرو محل‌های اقامتی یک روزه و چند روزه مناسب وجود دارد. از روستای خرو تا ابتدای ورودی مجموعه‌ی تاریخی و طبیعی کال سَردَر که حمام مرتضی علی و طاق شاه عباسی را در خود جای داده، با خودرو ۵ دقیقه راه است. در این محل، پارکینگ، سرویس بهداشتی مناسب و همچنین چشمه گوارای آب قنات هم قرار دارد. مجموعه‌ی تاریخی و طبیعی کال سَردَر ترکیبی است از چند اثر تاریخی (با قدمت ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ سال) مانند طاق عباسی و خانه گَبَری، خاصیت طبی و درمانی چشمه و پدیده‌های کم‌نظیر ژئومورفولوژیکی و ژئوتوریسمی. در مطالعات زمین‌شناسی از این محدوده و قسمت‌هایی از کوه‌های شتری به‌عنوان بهشت زمین‌شناسی یاد می‌شود. خب، برگردیم به این دره‌ی جذاب و دلی به آب بزنیم. همینطور که پیاده از دل این رودخانه گذر می‌کنید، سرتان را بالا بگیرید و از مناظر اطرافتان پر از لذت شوید. دورتادورتان با صخره‌هایی که گاه نخلی از دلش بیرون زده محاصره شده و این شمایید و این دره‌ی اعجاب‌انگیز! همانگونه که به مسیرتان ادامه می‌دهید به‌تدریج متوجه اختلاف دمای آب می‌شوید و به نقطه‌ای می‌رسید که یک پایتان در آب گرم و پای دیگر در آب سرد قرار دارد! دلیل این اتفاق این است که آب گرم چشمه از دیواره‌ی سمت راست به داخل رودخانه می‌ریزد و اختلاف دمایی را ایجاد می‌کند که گاهی به ۱۰ درجه هم می رسد! غلظت بیشتر آب گرم و تفاوت ساختاری آن با آب سرد جاری در کف رودخانه باعث می‌شود که این آب‌ها تا مسافت حدود سیصد متری بستر رودخانه هم پیش بروند در حالی که به طور کامل با هم مخلوط نشده‌اند و قابل تفکیک هستند!
رودخانه نمک طبس (کال طبس) : یکی دیگر از جاهای دیدنی طبس، رودخانه نمک آن یا همان «کال طبس» است که نمونه آن را در کمتر جایی می‌توان پیدا کرد. این پدیده خاص که در 20 کیلومتری شمال غرب شهر طبس و 8 کیلومتری روستای محمد آباد واقع شده، جلوه‌ای متفاوت از طبیعت طبس را به تصویر می‌کشد. در رودخانه نمک طبس تا چشم کار می‌کند فقط گلوله‌های تخم‌مرغی‌شکل نمک با آرایشی بسیار دیده می‌شود که بی‌شک هیچ‌گاه آن را از یاد نخواهید برد. جالب است بدانید پیش از استفاده از نمک‌های یددار، نمک کال طبس در سفره‌های مردم این شهر پیدا می‌شد. با توجه به کویری بودن این منطقه، توصیه می‌کنیم یکی از فصول پاییز یا زمستان را برای بازدید از کال طبس انتخاب کنید.
ارگ طبس: ارگ طبس که با نام كهن دژ نیز شناخته می‌شود، از بناهای تاریخی و مکان های دیدنی طبس به شمار می‌رود و قدمت آن به بیش از ١٠٠٠ سال پیش برمی‌گردد. این ارگ در طول تاریخ و در مقاطع مختلف دچار حوادث و آسیب‌هایی شد و بارها تحت بازسازی قرار گرفت. یكی از این تعمیرها در سال ۱۲۱۶ هجری قمری صورت پذیرفت كه تا چند دهه قبل سنگ‌نوشته آن بر سر در ارگ نصب بود. در شعر این سنگ‌نوشته از ارگ طبس با نام ارگ كهن یاد شده بود که این موضوع مبین قدمت آن است. در سال ١٢٩٢ هجری قمری و در زمان حکومت عمادالملك بر طبس، بار دیگر این ارگ مورد مرمت قرار گرفت. ارگ طبس در ۹ فرودین سال ۱۳۸۷ به شماره‌ی ثبت ۲۳۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
جنگل سنو طبس: جنگل سنو طبس که بیش از همه شامل اراضی کوهستانی می‌شود،با ارتفاعاتی صعب‌العبور از جاذبه های گردشگری طبس در استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود. به‌دلیل منابع آب محدود، خشکی و شوری خاک، پوشش گیاهی این منطقه متشکل از گیاهان شورپسند است. علاوه بر این، جنگل سنو از نظر گیاهان دارویی نیز اهمیت دارد و حدود ۸۰۰ گونه گیاهی که اغلب خاصیت دارویی دارند، در این منطقه یافت می‌شود. همچنین جنگل‌های دست‌کاشت با پوشش درختچه‌ای و درختی از جمله گز، اسفناج وحشی (آتریپلکس) و تاغ برای کاهش توفان‌های کویری و تثبیت شن‌های روان در این جنگل کاشته شده است. این گیاهان از پایدارترین گونه‌های کویری هستند که می‌توانند در برابر کم‌آبی، توفان‌های شدید و وزش شن‌های روان پایداری کنند.
تخت عروس: تخت عروس نام سنگ بزرگ سفیدی است که در کف دره‌ای در نزدیکی روستای ازمیغان خود نمایی می‌کند و از جاذبه های گردشگری طبس به شمار می‌رود. این سنگ بزرگ سفید در وسط رودخانه قرار دارد و به سبب آنکه از دو طرف آن آب در حال حرکت است، به مانند یک تخت به نظر می‌رسد.
آرامگاه سپهسالار: آرامگاه سپهسالار دارای بنایی چهارگوش و گنبددار به ابعاد ۱۵ در ۱۵ متر است و در سه جهت ورودی دارد. در داخل بنا آثاری از چند سنگ قبر دیده می‌شود. به اعتقاد اهالی محل، این بنا مدفن مالک بن ذیب و مالک بن عمر، از سرداران احنف بن قیس است که در تعقیب یزدگرد سوم، آخرین پاشاه ساسانی، راه خود را گم کردند و در روستای جوخواه جان سپردند. این مقبره که به گنبد جوخواه نیز معروف است، در دوره قاجار بر مدفن مزبور ساخته شده است.
سرزمین سیاه طبس: سرزمین سیاه از پدیده‌های نادر و خارق‌العاده زمین شناختی منطقه و جاهای دیدنی طبس محسوب می‌شود که در ۱۲۰ کیلومتری جنوب این شهر و در شمالی‌ترین بخش پناهگاه حیات وحش نایبندان قرار دارد. این جاذبه به لحاظ وضع ظاهری با گندم بریان شهداد در کرمان شباهت دارد و حاصل آخرین فعالیت‌های آتشفشانی ایران در دوره کواترنر است. این منطقه از سنگ‌ها و گدازه‌های آتشفشانی سیاه رنگ پوشیده شده است و به همین دلیل به سرزمین سیاه شهرت دارد. سرزمین سیاه در خراسان جنوبی از اهمیت ویژه‌ای در بین آثار طبیعی این منطقه برخوردار است. جنس سنگ‌های منطقه از بازالت بوده که ازدسته سنگ‌های آذرین بیرونی محسوب می‌شوند. این سنگ‌ها در اثر فعالیت‌های گسل نایبند و فوران این سنگ‌ها توسط چند آتشفشان درسطح زمین پراکنده گردیده‌اند و منطقه‌ای کم‌نظیر و زیبا همانند سطح کرات منظومه شمسی پدید آورده‌اند. طول این منطقه ۱۶ کیلومتر و عرض آن ۱۵ کیلومتر است. وسعت منطقه که تجمع سنگ‌ها در آن فراوان است ۲۴۰ کیلومتر مربع و وسعت کلی منطقه با توجه به پراکندگی سنگ‌ها و دهانه‌های آتشفشانی منفرد حدود ۴۰۰ کیلومترمربع است. سرزمین سیاه را نباید با کویر طبس یکسان دانست چرا که این دو، فضاهای مجزایی از یکدیگر با فاصله‌ی زیاد هستند.
...........................
آرشیو
