سرایان، مرکز شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی، در ۵۸ درجه و۳۱ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی قرار داشته و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۴۸۴ متر می‌باشد. این شهر، در ۱۶۰ کیلومتری مرکز استان (شهر بیرجند)، در فاصله ۴۰ کیلومتری شرق شهر فردوس و در دشتی هموار در حاشیه کویر، در دامنه جنوب غربی رشته کوه زابری معروف به شتران واقع شده‌است. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۳٬۷۹۵ نفر (در ۴٬۱۳۰ خانوار) بوده‌است.
شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع است. شهرستان سرایان از غرب به شهرستان فردوس، از شمال به بخش کاخک شهرستان گناباد، از شرق به بخش سده شهرستان قائنات، از جنوب و جنوب شرق به بخش خوسف شهرستان بیرجند و از جنوب غربی به بخش دیهوک شهرستان طبس محدود می‌شود. این شهرستان تا اردیبهشت ۱۳۸۳، جزء بخش‌های سه‌گانه شهرستان فردوس بود که در این سال به صورت شهرستان مستقل درآمد و به استان خراسان جنوبی ملحق شد. شهر سرایان، مرکز شهرستان سرایان، در ۵۸ درجه و ۳۱ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و۵۱ دقیقه عرض شمالی، در ۱۶۰ کیلومتری مرکز استان (شهر بیرجند) و ۴۰ کیلومتری شرق فردوس، در دشتی هموار در حاشیه کویر و در دامنه جنوب غربی رشته کوه زابری معروف به شتران قرار دارد.
در داخل شهر سرایان تعداد 15 اثر تاریخی وجود دارد که 13 مورد آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از این تعداد شش اثر آب انبارهای تاریخی هستند که هنوز هم مردم از آنها استفاده می‌کنند و شاید به همین دلیل باشد که سرایان به شهر آب انبارهای کهن مشهور است. آنچه از بررسی‌های باستان شناسی منطقه به دست آمده حاکی از این است که سابقه استقرار جوامع پیش از تاریخ در حوالی شهر آیسک(محوطه تاریخی کله کوب) به هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد می‌رسد. همچنین سابقه تاریخی شهر سرایان به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد. سد تاریخی زو از یادگارهای باقی مانده از این دوران است.
در تاریخ خاطرات عبدالرحمن افغان ذکر شده که: «شهرستان سرایان شهری بوده با جمعیتی بالای سی هزار نفر که دارای چند کارگاه تفنگ سازی و چندین بازار تجاری بوده و ساعت سازی در آن رواج فراوان داشته است». به طوریکه عبدالرحمن افغان یکی از شاهزادگان افغان زمان ناصرالدین شاه می‌نویسد: وارد شهر سرایان شدم و در آنجا عمارات عظیم مشاهده نمودم و ناصر خسرو نیز در سفرنامه خود قسمت شرق شهرستان فردوس را مکانی آباد و دارای قنوات و اشجار بیان می‌کند.
در زمینه وجه تسمیه این شهر دو روایت وجود دارد : چون «سرا» در گویش این منطقه به معنی منزل و خانه است، به علت وجود عمارت و بناهای زیاد در گذشته، سرایان نام گرفته و دیگری اینکه به گفته برخی اهالی و طبق کتاب گنج دانش محمد تقی خان لسان الملک سپهر سرایان اول سرآبان بوده یا به گویش محلی سرابو یا سراو و کم کم به سرایان مبدل گشته است و چون دو نهر آب به نام‌های تیربری و زابری داشته سرآبان ( سر + آی (به معنی آب ) +ان) نام گرفته که البته به گفته تعدادی از مردم اصل موضوع قرار گرفتن در مسیر آب تیربری که دارای دو نهر بوده، است که در میان وجه تسمیه‌های ذکر شده این مورد به واقعیت نزدیک‌تر است.
مجموعاً در سطح شهرستان 254 اثر تاریخی شناسایی شده که از این آثار 46 اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در داخل شهر سرایان تعداد 15 اثر تاریخی وجود دارد که 13 مورد آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از این تعداد شش اثر آب انبارهای تاریخی (6 آب انبار تنها داخل شهر سرایان، در شهرهای سه قلعه و آیسک و تعدادی از روستاها نیز آب انبارهای تاریخی قرار دارند) هستند که هنوز هم مردم از آنها استفاده می‌کنند و شاید به همین دلیل باشد که سرایان به شهر آب انبارهای کهن مشهور است. البته از حیث وجود مساجد نیز شهرستان سرایان جزء شهرهایی است که تعداد زیادی مسجد در خود جای داده و به شهر مساجد نیز شهره است. بیشتر آثار تاریخی شامل؛ بنا، محوطه، غار، تپه‌های تاریخی و درختان کهنسال است که قدمت عمده این آثار محدوده زمانی از دوران قبل از اسلام تا قاجاریه را دربرمی‌گیرد. مصالح مورد استفاده در معماری منطقه عمدتاً خشت و آجر است.
از اماکن تاریخی برجسته شهرستان می‌توان به کاروانسرای سرایان، آب انبار کاروانسرا(فاضل خانی)، بازارچه دائمی صنایع‌دستی میثم، حمام کاروانسرا، آرامگاه تورانشاه، مزار میرزاها، مسجد جامع سرایان، آب انبار های شهر سرایان(6مورد فعال)، خانه یزدانی، مسجد آهنگران، موزه مردم شناسی و صنایع دستی شهرستان، سد تاریخی زو، آسیاب آبی کاه کوه، آسیاب آبی چرمه، آب انبار کمال آیسک، آب انبار محمدباقران، محوطه تاریخی کله کوب، مسجد جامع دوحصاران، آب انبار احمد آقا سه قلعه، مسجد جامع سه قلعه، مسجد ارگ قلعه، مسجد خواجه مینا، خانه حسام الدیوان، بادگیر میرعلی آقا و خسروی سه قلعه، خانه‌های تاریخی پیروز و جهانی سه قلعه، آب انبار بی بی حسین خان و خانه کلانتری بسطاق، خانه عباس رمضانی و خانه هروی سه قلعه و قلعه قلاع سرایان اشاره کرد.
وجود 8 کارگاه فعال زنگوله سازی و چلنگری در بازار قدیمی میثم و بافت تاریخی شهر که تنها بازارچه فعال صنایع دستی استان است، همچنین وجود کارگاه‌های فعال در رشته‌های خراطی در سرایان، کفش محلی و چرم‌سازی، حوله‌بافی، گلیم‌بافی، پارچه‌بافی، چادرشب‌بافی، میناکاری، سرمه‌دوزی، تولیدات چرمی، سنگ‌تراشی، نمد مالی، کلاه مالی، سوخت نگار چوب، سفالگری و... از جمله رشته‌های فعال صنایع‌دستی شهرستان است که هنوز صنعتگران و هنرمندان صنایع‌دستی به آنها اشتغال دارند. از بین مشاغل صنایع دستی هنر زنگوله سازی و کفش محلی در سال 91 و خراطی در سال 95 و چادر شب بافی در سال96 در فهرست میراث معنوی کشور بنام سرایان به ثبت رسیده است. از بین مراسمات و آداب و رسوم شهرستان، جشن سده درسال 91 و مراسم آبگیری آب انبارها درسال 95 و مراسم میلک دگیر کرده(روشن کردن شمع در روز برات) در سال 96 به نام شهرستان در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
شهرستان سرایان یکي از قطبهاي توليدي کشاورزي استان خراسان جنوبي مي باشد كه براساس آمار سال ۱۳۹۴ با دارا بودن بيش از ۱۵۵ حلقه چاه عميق و۲۱۰ رشته قنات و چشمه سار باسطح زير كشت ۱۶۰۴۵هكتار و توليد ساليانه ۹۴۰۵۴ تن محصولات زراعي وسطح زير كشت۵۲۱۶هكتارمحصولات باغي باتوليد ساليانه ۱۳۷۶۷ تن در اشتغالزايي منطقه نقش بسزايي داشته علاوه بر آن با دارا بودن۳۳۰۱۵۱ واحددامي ودارا بودن و سه مجتمع دامپروري در روستاها با ۳۶۱ واحد مكانيزه دامداري و۵۳ واحد دامداري صنعتي خارج از مجتمع ، ۱۱ واحد مرغداري صنعتي در منطقه توليد ساليانه بيش از ۲۰۲۵ تن گوشت قرمز ، ۱۱۵۰ تن گوشت سفيد و ۹۴۵۷ تن شير ، ۱۵۴تن پشم ،۶.۱۷ تن عسل ، ۶ تن گوشت شترمرغ و ۸۰۰ كيلوگرم پيله تر كرم ابريشم بخش مهمي از اشتغال ودرآمد اقتصادي مردم منطقه را به خود اختصاص داده است كه جهاد كشاورزي سرايان در راستاي تحقق سياستهاي كلان سازماني پيشگام در عرصه بهره وري بيشتر از مزرعه –اشتغال- صرفه جويي بهينه در مصرف آب و كود وسم افزايش سرمايه گذاري وراندمان توليد وكيفيت محصولات وتوجه به مشكلات بعد ازتوليد با فعال نمودن امكانات بالقوه تلاش همه جانبه اي طي سالهاي پس از ادغام داشته است . با توجه به كاهش نزولات آسماني در چند سال گذشته و كم شدن منابع آب زير زميني و با عنايت به اينكه از نظر جغرافيايي استان خراسان جنوبي جزو مناطق كم باران محسوب مي شود ناگزير هستيم از منابع آبي كه در اختيار داريم حداكثر بهره وري را داشته باشيم در حال حاضر باتوجه به تعداد ۹واحد توليدي كه در ناحيه صنعتي جهاد كشاورزي سرايان مشغول فعاليت مي باشند تعداد ۷۲ نفر به طور مستقيم اشتغال ايجاد گرديده است و با عنايت به وجود استعدادهاي بالقوه در منطقه و افزايش تعداد متقاضيان طرحهاي صنعتي اين ميزان به تعداد چندين برابر قابل افزايس مي باشد از طرف ديگر بدليل عدم وجود صنايع تبديلي محصولات زراعي باغي و دامي در منطقه بسياري از اين محصولات فاسد گشته و يا اينكه با قيمت ارزان به اين واسطه ها فروخته شده و يا فراوري ويا بسته بندي بهداشتي واصولي در اين زمينه صورت نمي گيرد و اين مسئله ايجاد مي نمايد تا صنايع بسته بندي وفراوري و نگهداري محصولات كشاورزي در منطقه ايجاد گردد همچنين باتوجه به وجود معادن غني بنتونيت وآهك وگچ وغيره در اين منطقه بايد واحد هاي توليدي به بهره برداري و فراوري ازاين معادن سوق داده شود كه الحمد الله در تمام اين زمينه ها فعاليت هايي توسط جهاد كشاورزي منطقه سرايان با همياري و كمك بخش خصوصي انجام گرفته است كه جاي بسي خوشوقتي مي باشدوانشاالله در اينده با مساعدت وكمك مسئولين نظام مقدس جمهوري اسلامي شاهد شكوفايي هر چه بيشتر بخش صنعت در منطقه سرايان خواهيم بود.
جاذبه های سرایان
روستای مصعبی : روستای مصعبی از روستاهای هدف گردشگری است که در شهر سرایان قرار دارد. آب‌و‌هوای مطبوع این روستا در تابستان‌ها مهم‌ترین دلیل جذب گردشگران است. طبیعت سرسبز، سد بزرگ پارسای و آرامگاه امامزاده سلطان از جاذبه‌های گردشگری این روستا به‌شمار می‌آیند. اکثر مردم مصعبی به کشاورزی و باغداری مشغول‌اند و بادام و زعفران بیشترین سهم را در بین دیگر محصول‌های کشاورزی این روستا دارند.
کاروانسرای سرایان : کاروانسرای سرایان، که به رباط شاه عباسی هم معروف است، در بافت تاریخی شهر سرایان قرار دارد. قدمت این کاروانسرا متعلق به دوران صفویه است و در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده. این رباط به‌صورت دو ایوانی و با آجر ساخته شده است. ورودی، حیاط، حجره‌ها، انبار و اصطبل شترها از بخش‌های تشکیل‌دهنده این کاروانسرای تاریخی‌اند. این کاروانسرا در کنار بازار، حمام، مسجد و آب‌انبار مجموعه‌ای تاریخی را در شهر سرایان به‌وجود آورده است.
غار بتو : غار بتو میان سنگ‌های آهکی یک کوه صخره‌ای در نزدیکی روستای چرمه، از توابع سرایان، قرار گرفته است. غار بتو یا بتون جاذبه‌ای کمتر شناخته‌شده است که برای ورود به آن به تجهیزات غارنوردی و کوه‌پیمایی نیاز است. این غار دو دهانه دارد که دهانه ورودی آن اژدها و دهانه خروجی بتو نام دارند. تالار داخل غار به‌واسطه قندیل‌های آهکی، حوضچه آب معدنی، بلورهای کوارتز و کلیست‌ها منظره‌ای تماشایی و زیبا دارد. البته بخش انتهای این غار هنوز ناشناخته مانده است و هنوز هیچ گروهی برای شناسایی این بخش اقدام نکرده است. عمق این غار در حدود ۴۰۰ متر است که هنوز انتهای آن به دلیل مسیر صعب‌العبوری که دارد ناشناخته مانده است.
کویر سه قلعه : آسمان بی انتهای شب در نزد کویر از احترام و جذابیت خاصی برخوردار است به گونه‌ای که همچون لباسی گرانبها و مملو از دُر و گوهری خاص، شب هنگام بر تن برنزین کویر می‌نشیند و نقش و نگاری به آن می‌دهد که به محض طلوع سپیده دم به اوج شکوه خود می‌رسد! کویر «سه قلعه» نیز از این قاعده مستثنی نیست و مکانی جذاب برای گروه‌های آماتور و حرفه‌ای علاقمندان به نجوم محسوب می‌شود.
آبشارهای دره سبز رود : در ۳۵ کیلومتری شهر سرایان، مکان جذابی وجود دارد که آبشارهای فراوانی را در آغوش خود پرورانیده است. نام این مکان «دره سبز رود» می‌باشد. برای دسترسی به این مکان باید از سرايان به دوراهی چرمه رفته و جاده سد را در پيش بگیرید و به سمت روستای نوبهار و روستای مصعبی حرکت کنید همچنین فراموش نکنید که این مسیر نیاز به تجهیزات فنی و یک راهنما دارد.
مرقد امامزاده سلطان ابوالقاسم: اولین ساختمان مزار در سال ۹۰۰ هجری قمری توسط امیر نظام‌المله والدین احداث شد و ایشان از مزرعه نصرآباد دو شبانه‌روز آب و زمین را وقف بر مزار نمود. این ساختمان گلی و خشتی در سال ۱۳۷۱ برای بازسازی تخریب و بنای فعلی زیر نظر اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان بیرجند با همت مردم و اهالی منطقه از آجر و آهن ایجاد شد. این ساختمان دارای دو درب شمالی و جنوبی است که یکی به مزارع و کشتزارها و دیگری به سوی قبرستان باز می‌شود. گنبد آن طلایی رنگ است، سردر ورودی طاقی و آجری است که با کاشی آبی نام امامزاده بر آن نگاشته شده است.
موزه صنایع دستی و مردم شناسی : درست در دل کاروانسرای سرایان و در قسمت شترخانه این کاروانسرای تاریخی، موزه‌ی «صنایع دستی و مردم شناسی» قرار دارد که تعداد کثیری از آثار تاریخی همچون ابریشم‌بافی‌ها، شال‌بافی‌ها و چاقوسازی‌ها را در تالاری طویل، در خود جای داده است؛ علاوه بر این، شما در این موزه می‌توانید از نزدیک با زندگی کهن مردم سرایان آشنا شوید!
روستای کریمو : در دامنه کوه سفید و درست در آغوش بیم کوه روستایی به نام «کریمو» قرار دارد که عنوان یکی از خوش آب و هواترین روستاهای استان خراسان جنوبی را ازان خود کرده است! آب و هوای این روستا در بهار و تابستان و اوایل پاییز، مطبوع و دلپذیر و در زمستان‌ها سرد می‌باشد همچنین پیچ و خم کوچه پس کوچه‌های این روستا توانایی آن را دارد که شما را ساعت‌ها درون خود گم کرده و به دوران نوستالژیک کودکی ببرد!
آرامگاه تورانشاه : «آرامگاه تورانشاه»، یکی از آثار تاریخی به جا مانده از عصر تیموریان می‌باشد که در عین سادگی، گوشه‌ای شکوه و جلال آن دوران را در ذهن شما تداعی می‌کند. ورودی این آرامگاه شامل یک طاق بوده و پس از سر در ورودی، فضای داخلی آرامگاه يا گنبدخانه ديده می‌شود و گنبد مذكور به شيوه عرقچين با كمک فيلپوش‌های كوچكی كه فضای هشت ضلعی را به دايره نزديک كرده‌اند، بنا شده است.
دق رباط سرایان : در جنوب غربی این شهر زیبا و تاریخی، منطقه‌ای کویری به نام «دق رباط سرایان» یا همان دق سرایان قرار دارد که شکلی شبیه به بیضی دارد و طول آن در حدود ۴۰ کیلومتر و عرض آن در حدود ۲۰ کیلومتر می‌باشد. جالب است بدانید به دلیل اراضی مسطح و پست با کمی تقعر و شوری و قلیائیت خیلی زیاد، هیچ گونه گیاهی در این منطقه یافت نمی‌شود! و تنها در اطراف اراضی دق رباط پوشش گیاهی اندکی از گیاهان شورپسند وجود دارد.
منطقه شکارممنوع کمرسرخ: این منطقه که در شمال سرایان و استان خراسان جنوبی قرار دارد، از ارتفاعات مشرف به روستای نوده آغاز شده و به ارتفاعات مشرف به روستای دره‌باز شهرستان قائن ختم می‌شود و همجوار شهرستان گناباد نیز هست. این منطقه دارای طبیعت بسیار زیبا و حیات وحش متنوع است که در سال‌های گذشته توسط شکارچیان متخلف صدمات زیادی به آن وارد شده است. منطقه کمر سرخ شهرستان سرایان واقع در استان خراسان جنوبی به استناد بند “و” ماده ۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست از پانزدهم اسفندماه ۸۹به مدت ۵ سال منطقه شکار ممنوع اعلام شد. رشته کوه قهستان در غرب و شاسکوه و آهنگران در شرق آن سر به آسمان سوده و بلندترین قله منطقه کمر سرخ با ۲۸۴۲ متر است. در این منطقه گیاهان دارویی گوناگون، جنگلهای تنگ، پسته کوهی، بنه، قیچ و بادامشک دیده می‌شود. قریب به ۵۹ گونه پرنده ، ۲۵ نوع پستاندار و ۱۷ گونه از خزندگان و دوزیستان منحصر به فرد زندگی می‌کنند.
....................
آرشیو
