تُربَتِ جام (کوتاه:جام، به‌معنای: شهرِ آرامجای احمد جامی) مرکز شهرستان تربت جام و یکی از شهرهای کهن خراسان بزرگ است که اکنون در استان خراسان رضوی واقع شده‌است. نام کنونی شهر از تربت شیخ احمد جام (مؤمن) برگرفته شده‌است. البته به گفته برخی از منابع، در زمان‌های گذشته از ارتفاعات اطراف، این شهر به شکل جام دیده می‌شده‌است. از این رو نام این شهر را تربت جام (سرزمین جام مانند) نامیدند. در طول تاریخ ناحیه کنونی شهرستان تربت جام و مرکز آن با نام پوژگان، بوزجان و جام نیز شناخته می‌شده‌است. امروزه شهرستان تربت جام با جمعیتی بالغ بر 267 هزار نفر بعد از شهرستان‌های نیشابور و سبزوار بزرگترین شهرستان در استان خراسان رضوی است. تربت جام از دیرباز طلایه دار عرفان و تصوف در خراسان کهن بوده اگر چه بسیاری به واسطه حضور دانشمندانی نظیر ابوالوفای بوزجانی این شهر را در کنار نیشابور کهن مهد ریاضیات، نجوم و علم هندسه در خراسان بزرگ می‌دانستند.
تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌های گوناگونی چون پوژگان، بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده‌است. شهری باستانی به نام پوژگان از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ. ق، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته‌است. شهر کنونی از حدود سده ۳ هـ. ق، ایجاد و اندک اندک گسترش یافته‌است. این شهر پس از بازسازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان) گردیده‌است. اصطلاح پوژگان به دلیل وجود نداشتن حروف «پ»، «ژ» و «گ» در زبان عربی به بوزجان تغییر نام پیدا کرده‌است.
تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳–۴ هـ. ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴–۵۳۶ هـ. ق) یعنی سده‌های ۵ و ۶ ه. ق، شکوفا شده‌است. تربت جام در سده‌های ۷ و ۸ هـ. ق، هم‌زمان با یورش مغول‌ها و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت جام در دوران حکومت سلسله صفویه به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده‌است. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵–۱۱۳۵ هـ. ق) ازبک‌ها و افغان‌ها به مرزهای شرقی ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از شرق ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان‌ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ. ق، پادشاه ایران شد. در زمان نادرشاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای شرقی آن، از یورش ازبک‌ها، افغان‌ها و ترکمن‌ها در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ. ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو ازبک‌ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ. ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ. ق، ادامه یافت. کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت می‌کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ. ق گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲–۱۲۵۰ هـ. ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمن‌ها که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمان‌ها آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ. ق) شدت یافت و یکی از شوم‌ترین دوران‌های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان شرقی، پدیدآورد.
استان تاریخی جام یا زام در شرق ولایت زاوه و شمال شرقی قهستان نزدیک به رودخانه هرات قرار داشت است که کرسی آن در سده چهارم شهر بوژگان بود. بوژگان شهری بزرگ و دارای صد و هشتاد دهکده بود. ایرانیان آن را بوژگان می‌گفتند و در زمان‌های گذشته آن را پوچکان نیز می‌نوشتند.
دربارهٔ جام حمدالله مستوفی در سده هشتم گوید: غریب دویست پاره از توابع آنجاست. باغستان بسیار و میوه بیشمار دارد و آب شهر و ولایت مجموع از قنوات است و از مزار اکابر تربت ژنده‌پیل احمد جام آنجاست و در آنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین محمد ساخته و دیگر مزارات متبرکه بسیار است.
ابن بطوطه گوید : معرفترین اولیاء آن شهر ولی زاهد شهاب الدین احمد جامی است که اولاد و احفاد وی در حول و حوش آنجا دارای ضیاع و عقار هستند. احمد جامی آنچنان شهرت داشت که در پایان سده هشتم امیر تیمور قبر وی را زیارت نمود. امروز آن شهر که هنوز آبادی و رونق خود را از کف نداده معروف است به شیخ جام.
زبان اکثر مردم شهر فارسی است. مردم این شهر اکثراً اهل تسنن و مابقی شیعه هستند. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌های فریمان، مشهد و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان و ترکمنستان محدود است. مسیر مشهد - دوغارون از شهر تربت‌جام می‌گذرد که یکی از مسیرهای ارتباطی مهم از ایران به افغانستان می‌باشد. اقوام مختلفی در تربت‌جام زندگی می‌کنند که ترکمن‌ها، ارگنجی‌ها، اعراب، هزاره‌ها، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهم‌ترین آن‌ها هستند. در دهه ۵۰ و ۶۰ شمسی به واسطه جنگ و بحران‌های داخلی در کشور افغانستان تعدادی بسیاری زیادی از اتباع افغانی در تربت جام سکنی گزیدند، به گونه‌ای که این شهر و نواحی اطرافش شاهد رشد ۱۹۸ درصدی شد. این امر در کنار ازدواج اتباع ایرانی و افعان سبب شد تا در سال‌های بعد ده‌ها هزار نفر بدون داشتن شناسنامه و تابعیت ایرانی در تربت جام اقامت نمایند. به همین سبب اگرچه بسیاری از آماری‌های رسمی جمعیت این شهرستان را ۲۶۰ هزار نفر ذکر نموده‌اند، لیکن جمعیت بالقوه این شهر بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده‌است.
موسیقی تربت‌جام قدمت و پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایران دارد. دوتار مهم‌ترین و رایجترین ساز در میان مردم تربت‌جام است که آن را به مهارت تمام می‌نوازند. موسیقی این دیار برخاسته از دل آیینها و آداب و رسومی است که هزاران سال قدمت دارد. از مشهورترین مقامهای موسیقی تربت‌جام می‌توان به این موارد اشاره کرد: مقام الله، نوایی، اشترخجو، سبز پری، کبک زری، سرحدی و جمشیدی. از دوتار نوازان برجسته پیشکسوت تربت‌جام می‌توان به نظر محمد سلیمانی، حسین سمندری، عبدالله سروراحمدی، حسین جوهریان، ذوالفقار عسگری‌پور (عسگریان) و اسفندیار تخمکار اشاره کرد. غلام‌علی پورعطایی، نورمحمد درپور و غلامحسین غفاری از نوازندگان و خوانندگان مشهور موسیقی تربت جام هستند. موسیقی این دیار برخاسته از دل آیینها و آداب و رسومی است که هزاران سال قدمت دارد. منظومه خوانی، شاهد خوانی، اضحی خوانی، صلوات خوانی، موسیقی سفر، لالایی مادران، موسیقی آموزشی، مناجات، نعت ،منقبت و فضیلت خوانی از شاخه‌های موسیقی آوازی در تربت جام است. دوبیتی خوانی نیز در موسیقی تربت جام بسیار رایج است که خود شامل دوبیتی‌های عاشقانه، هجرانی، حکمی، عارفانه و … می‌شود.
رقص‌های محلی زیادی در فرهنگ مردم تربت‌جام وجود دارد، اما چهار نوع رایج تر است:
رقص هتن یا هتم: به معنی کرانه‌های کوه یا شیربیشه و نوعی سماع عارفانه است. که در آن افراد دایره‌ای درست می‌کنند و در حال گردش پاهای خود را به زمین می‌کوبند. به تدریج به رقص خود سرعت می‌دهند و در حال چرخیدن دست‌های خود را به هم می‌کوبند و دایره را کوچک‌تر می‌کنند.
هپل بازی: این رقص به این صورت انجام می‌شود که یک‌نفر در درون دایره به انجام حرکاتی مشغول می‌شود و بقیه نیز از او تبعیت می‌کنند.
چوب بازی: این رقص شاید نمونه‌ای از شمشیربازی‌های ایران باستان باشد و در آن دو نفر به صورت دایره‌ای می‌چرخند و دو چوب در دست دارند و نفر اول چوب‌های خود را به چوب‌های نفر دوم می‌زند و هر که چوبش شکسته شود، از دایره بیرون می‌رود. از چوب‌بازان و هنرمندان رقص محلی تربت‌جام می‌توان به فاروق کیانی اشاره کرد.
صنایع دستی شهرستان تربت جام را، جق دوزی، قالی‌بافی، قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، حوله بافی پلاس‌بافی، جوالبافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌دهد. از روزگار کهن صنعت قالی بافی در این شهرستان رواج داشته‌است و جنبه صادراتی دارد. دار قالی‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا می‌شود و کارگاه‌های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالی‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود. آرامگاه شیخ جام، پل خاتون، مسجد نور روستای بزد کوه پلنگ آبه بزد، تپه جهانگیر آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلایی، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج‌آباد، خواجه حسام، قلعه استای، قلعه زور آباد، قلعه فیض آباد، قلعه گبری، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاریز دیوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزیزالله مکان‌های دیدنی و تاریخی این منطقه را تشکیل می‌دهند.
تربت جام قطب تولید محصولات کشاورزی در شرق ایران است به گونه‌ای که بیشترین جمعیت افراد شاغل در این حوزه را در میان سایر شهرستان‌های استان خراسان رضوی دارد. با این وجود در سال‌های اخیر به دلیل عدم استفاده پایدار از منابع آبی موجود و کشت بی‌رویه و غیراصولی در کنار بحران خشکسالی و کاهش بارندگی؛ کشاورزی و اشتغال مبتنی بر آن با چالش‌های عدیده‌ای مواجه گشته‌است. در تربت جام در حالی بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، که نزدیک به ۹۲ درصد این آب از منابع زیر زمینی تأمین می‌گردد. در حالی این شهرستان رتبه اول تولید محصولاتی نظیر خربزه، جو، گندم و بسیاری از صیفی جات را در سطح استان خراسان دارد، که منابع آبی آن بیش از پیش رو به اتمام است. با این وجود بسیاری از کشاورزان خورده کار به سمت تغییر در الگوهای کشت، با هدف افزایش بهره‌وری رفته‌اند. امروزه کشت زعفران، و پسته در مناطق مختلف تربت جام رو به افزایش است به گونه‌ای که این ناحیه تبدیل به یکی از قطب‌های تولید زعفران در کشور شده‌است. ترنجبین یا گزانگبین از دیگر محصولاتی کشاورزی است که بومی این منطقه می‌باشد و شهرت جهانی دارد.
در گذشته تنها چند کارخانه با تولید محدود در زمینه مواد غذایی در کنار کارخانه قند و آرد در بخش صنعت تربت جام وجود داشته‌است، لیکن در سال‌های اخیر با گسترش شهرک‌های صنعتی و استقرار صنایع مادر نظیر کارخانه سیمان و فراوری سیلیس چشم‌انداز صنعتی در این شهرستان روشن به نظر می‌رسد. با این وجود به دلیل استقرار این صنایع در مناطق گردشگری و نزدیکی به مناطق مسکونی حضور آن‌ها با مخاطرات زیست‌محیطی همراه بوده‌است. خربزه معروف‌ترین سوغات و ارمغان تربت‌جام است. زعفران را نیز در چند سال اخیر می‌توان به یکی دیگر از سوغاتی‌های تربت جام افزود.
مجموعه مزار و موزه شیخ احمد جام همراه با معماری بسیار زیبا و دیدنی که در درون شهر قرار گرفته‌است از مهم‌ترین بناهای دیدنی شهر است. کاروانسرا عباس‌آباد یکی از جاذبه‌های توریستی تربت جام کهن می‌باشد که مربوط به دوران شاه عباس صفوی می‌باشد و همچنین از آرامگاه شاهزاده قاسم انوار در روستای لنگر و دروازه و برج و باروها روستای محمودآباد سفلی نیز که در نزدیک تربت جام می‌باشد می‌توان نام برد. علاوه بر این در اطراف تربت جام روستاهای با مناظر طبیعی و خوش آب و هوا وجود دارند که از جمله آن‌ها می‌توان از رونج، ابدال آباد، بزد و تیمنک نام برد.
جاذبه ها:
آرامگاه شیخ احمد جامی : آرامگاه شیخ احمد جامی در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله ای به نام سعدآباد قرار دارد. این بقعه در واقع یک مجموعه است که از بخش های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است.
آرامگاه شاه قاسم انوار : سید معین الدین علی بن نصیر هارون ابوالقاسم حسینی سرابی تبریزی، یکی از صوفیان بزرگ سده هشتم و نهم هجری قمری است. مقبره وی که از آثار امیر علی شیرنوایی است.
مسجد زیرزمینی : این اثر که در واقع آخرین بنا از ابنیه موجود در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام محسوب می شود، در مجاورت فضای ورودی و جنب آب انبار قرار دارد. از دیدگاه معماری مسجد زیرزمینی مشتمل بر دو قسمت زمستانی و تابستانی است. مسجد زیرزمینی (زمستانی) پایین تر از سطح معابر و گذرگاه ها است که ساختار آن گویای هویت و اصالت آن است.
سنگ قبر صدوقی: این سنگ قبر صندوقی شکل در حال حاضر در ضلع شمال غربی مرقد منور شیخ الاسلام احمد جام قرار داد. جنس آن از سنگ خارا و تزئیناتی که بر روی سطح آن شامل مقرنس های ظریف و نقوش گیاهی است و بر روی آن به خط نسخ عباراتی نگاشته شده است.
مدرسه امیر شاه ملک: امروزه از بنای موسوم به مدرسه امیر شاه ملک اثری بر جای نمانده است. گویا بانی آن امیر شاه ملک درسال 829 هجری قمری وفات نموده است. او یکی از امرای کلان و معتبر تیمور گورکان بوده است که نامش در کتیبه مسجد شاه در مشهد دیده می شود. در حال حاضر در محل بنای امیر شاه ملک مدرسه ای قرار دارد که طلاب علوم دینی درآن مشغول به تحصیل می باشند.
گنبد فیروزشاهی : یکی از بناهای مشرف بر صحن مزار شیح جام «گنبد فیروز شاهی» است. این بنا در ضلع غربی مجموعه قرار دارد. بنای مزبور دارای نقشه ای چلیپایی شکل و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی بلند به رنگ فیروزه ای قرار دارد و امروزه همچنان به «گنبد سبز» معروف است.
بنای آب انبار: مجاورت درگاه ورودی مزار شیخ جام آب انباری آجری قرار دارد. بر طبق کتیبه موجود و ماده تاریخ مصرع آخر ابیات، بنا در سال 1010 هجری قمری به سعی و اهتمام شخصی به نام «فیروز جنگ ابن حسین» از بزرگان دوران شاه عباسی صفوی ساخته شده است. اما ورودی و پاشیر آن متعلق به اوایل دوران معاصر است. کتیبه دیگر این آب انبار اشاره به مرمت آن در دوره ناصر الدین شاه قاجار دارد.
گنبدخانه: گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 هجری قمری پایه ریزی شد و به همت غیاث الدین محمد ابوبکر کرت توسعه یافت. ساختار معماری گنبد خانه یادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است.
مسجد کرمانی : ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا (خواجه زکی بن محمدبن مسعود کرمانی) است. زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچ بری و نفیس آن از شاهکارهای قرن هشتم هجری است.
رباط جام: رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است. با توجه به سبک معماری بنا می توان آن را از جمله آثار معماری برجا مانده از دوران تیموریان دانست.
دربند (دروازه ارغون شاه): این دروازه، ورودی اصلی دژ کلات است که در سمت غرب آن قرار دارد. به دلیل جایگاه مهمی که در کلات داشته تاسیسات و استحکامات دفاعی در آن ایجاد شده است. براساس شواهد موجود این دروازه مربوط به دوره ایلخانی بوده که در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.
باغ کشمیر: منطقه تپه ماهوری کشمیر از توابع شهر تربت جام است. در سال ۱۳۷۵ این منطقه به مکان‌های شکار ممنوع پیوست و به دلیل رشد پسته‌های وحشی در سال ۱۳۸۱ به منطقه جنگلی حفاظت شده تبدیل شد. پوشش گیاهی این باغ بسیار زیبا است. باغ کشمیر زیستگاه حیواناتی مانند قوچ، میش، گراز، گربه وحشی و گرگ است و پرندگانی مثل سبزقبا، شاهین، قمری، سهره، قرقی و عقاب در آسمان این دشت پرواز می‌کنند.
آبشار بردو: آبشار بردو در روستای شورآباد علیا است. این آبشار از جاذبه‌های طبیعی تربت جام است. آبشار در محیطی صخره‌ای قرار دارد و از سطح دریا ۱۴۶۰ متر ارتفاع دارد. ارتفاع آبشار ۳۰ متر است و خزه‌هایی که در کنار صخره‌ها وجود دارند منظره‌ای تماشایی به وجود آورده‌اند. راه دسترسی به آبشار بردو از طریق جاده فریمان به قوچان و راه فرعی روستای شورآباد است.
رقص آفر: رقص آفر ، رقص خاصی بوده است که توسط قبیله‌ای که در جنوب و شرق خراسان فعلی سکونت داشته‌اند اجرا می‌شده است. «تحقق مرز با توجه به مدارک تاریخی می‌توان این‌طور توجیه کرد، که رقص آفَر یا به اصطلاح عامه مردم تربت جام «رقص آپر» پارت در محل اتصال آن با هور‌کاینه به سوی جنوب با دشواری‌های گوناگون مواجه می‌شود. در کتیبه شاپور یکم ساسانی که حدود۲۶۰ میلادی نوشته شده، میان ولایات پارت و ابرشهر فرق گذاشته می‌شود، ابرشهر نام پیشین شهری است که بعدها به نیشابور شهرت یافت. اماپاره‌ای از منابع کوشیده‌اند تا ثابت کنند، که نام ابرشهر برگرفته از «اپرنی»، یعنی نام قبیله‌ای است. «هرتسفلد» با استناد به قول «یاقوت حموی» جغرافیانویس مسلمان، می‌گوید که ولایت پارت در دوره اشکانیان در جنوب خراسان تا گناباد و بیرجند پیش می‌رفت، گروه پرنی و نیز معروف به اپرنی دودمان اشکانی از میان آنان برخاسته بودند. به قبیله پرنی می‌توان شکلی از گویش نسبت داد که مایه‌های زیادی از لهجه ایرانی مشرق داشت.» از نظر قدمت اگرچه در هیچ منبعی مکتوب، ذکری از رقص‌های آیینی تربت جام به میان نیامده است اما از روی شواهد و قراین می‌توان قدمت رقص آیینی را در این منطقه اثبات کرد. علت اینکه رقص‌های تربت جام انواع گوناگون و متعدد دارند و هر یک به اسامی مختلفی نامیده می‌شوند، حاکی از قدمت و اهمیت رقص در این ناحیه از کشور، از دیرباز دارد.
...................................
آرشیو
