مَلایر شهری تاریخی در غرب ایران است. این شهر مرکز شهرستان ملایر و در ۳۸۶ کیلومتری غرب پایتخت و در ۷۰ کیلومتری جنوب شرقی مرکز استان واقع شده‌است. این شهر از نظر جمعیت دومین شهر بزرگ استان همدان، به‌شمار می‌آید. ملایر از ترکیب دو واژه «مال» و «آگر» تشکیل شده که به معنی سرزمین آتش است. بررسی تپه نوشیجان٬آتشکده و قلعه‌ای باستانی در ۱۵ کیلومتری غرب این شهر با کاوش‌های باستان‌شناسان در این تپه باستانی سه طبقه شناسایی شد که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. دانشنامه ایرانیکا ملایر را به عنوان یکی از مراکز گویشوران زبان لری و زبان لکی معرفی می‌کند. شهرداری ملایر در سال ۱۳۱۷ تأسیس و این شهرداری هم‌اکنون دو منطقه دارد. فرمانداری ویژه شهرستان ملایر در این شهر قرار دارد.
ملایر دارای سرانه فضای سبز بالایی است به‌طوری که شامل ۴۰ پارک شهری، ۴ پارک جنگی و یک پارک قدیمی به نام پارک سیفیه است. سرانه فضای سبز در ملایر بیش از ۳/۱۴ متر مربع است. از جمله آثار دیدنی در ملایر می‌توان به پارک سیفیه، یخچال میرفتاح، شهر زیرزمینی سامن دوره اشکانیان، پروژه مینی ورد ملایر، بام ملایر و دریاچه کوثر اشاره کرد. ملایر دارای طبیعت معتدل کوهستانی با زمستان‌های سرد و پر برف و تابستان‌های معتدل است. وجود روستاها و زمین‌های وسیع کشاورزی و باغ‌های حاصل خیز انگور و فاصله کمتر از ۱۵۰ کیلومتر با سه مرکز استان و قرارگیری بر سر راه‌های مواصلاتی اصلی، همچنین گستردگی صنعت مبل و منبت در توسعه ملایر مؤثر بوده‌است. هم‌اکنون این شهر دارای ۱۰ مرکز آموزش عالی است. صنایع و کارخانه‌های فعال در ملایر در زمینه صنایع چوب و مبلمان می‌باشد. از ره‌آوردهای ملایر می‌توان به فرش، خشکبار و عسل اشاره کرد. ملایر بزرگترین تولیدکننده مبل در ایران و بزرگترین صادرکننده مبل و منسوجات چوبی به عراق و سایر کشورها می‌باشد. ملایر داری یک ثبت ملی و یک ثبت جهانی است. این شهر به عنوان شهر ملی مبل و منبت در لیست شهرهای صنایع‌دستی کشور ثبت شده‌است. همچنین انگور ملایر به عنوان پنجاه و سومین میراث مهم کشاورزی جهان در سازمان فائو و ملایر به عنوان شهر جهانی انگور به ثبت رسیده‌است. ساختمان رادیو شهر ملایر در سال ۱۳۹۵ تحویل صداوسیما شد و از ۲۲ بهمن ۱۳۹۶ برنامه‌های اصلی خود را به روی آنتن فرستاد. عمده برنامه‌های این شبکه رادیویی، به گویش محلی می‌باشد.
ملایر از دو واژه لری «مال» و «آگر» تشکیل شده‌است. مال به معنی خانه و آگر به معنی آتش است. بنابراین می‌توان مال‌آیر را به معنی سرزمین آتش معنی کرد. امروزه نیز پس از هزاران سال بر روی کوه‌های شهر در شب‌های نوروز آتش روشن می‌کنند. نظر دیگر بر این است که ملایر از واژگان «مال» به معنی خانه و «آیر» به معنی آریایی‌ها گرفته شده، یعنی سرزمین آریایی‌ها. پژوهش‌های باستان‌شناسی در تپه پری ملایر نشانگر دیرینگی دشت ملایر در آغاز دورهٔ تاریخی است. بر پایهٔ یافته‌های باستان شناسان در تپه پری ملایر، منطقهٔ ملایر در دورهٔ ایلام قدیم دارای حکومت مستقل محلی بوده که با همسایگان خود روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بسیاری داشته‌است. با توجه به نزدیکی مقر حکومت سلسلهٔ دوم ایلام قدیم به منطقهٔ پری ملایر در این عصر روابط نزدیک این منطقه با پادشاهی سیماشکی محتمل به نظر می‌رسد. سیماشکی یکی از سلسله‌های تمدن ایلام و پایگاه سیاسی این سلسله به احتمال فراوان خرم‌آباد امروزی بوده‌است. شاید بتوان گفت کهن‌ترین سندی مرتبط با این دوره مه در آن به صراحت نام ملایر برده شده‌است را سکه‌های روزگار ساسانی دانست که نام Malayir بر روی آن دیده میشود.
ملایر پیش از ساسانیان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانیان یکی از نواحی پایتخت آن زمان بوده‌است. از حوادث مهمی که در عهد ساسانیان در ملایر اتفاق می‌افتد مخفی شدن یزدگرد سوم شاه وقت ایران است که پایتختش در شهرستان نهاوند بوده در قلعه‌ای که در چند کیلومتری شهر کنونی ملایر و بر کوهی که هنوز به کوه یزدگرد مشهور است پنهان میشود. در ده کیلومتری جاده ملایر به سمت بروجرد کوهی است بنام یزدگرد که آثار قلعه‌ای مخروبه بر آن هنوز باقی است. در تاریخ آمده‌است که یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی هنگامی که از اعراب در مداین شکست خورد برای تجدید قوا و جمع‌آوری لشکر به حوالی ملایر گریخت و این مکان آخرین پناهگاه یزدگرد سوم بوده‌است. انوج نیز یکی از روستاهای بسیار قدیمی آن می‌باشد که دارای قلعه‌ای بسیار قدیمی بنام قلعه انوج است که در حال نابودی است. به نظر می‌رسد این قلعه مربوط به دوره اشکانی باشد. برابر مدارک موجود مردم ملایر در زمان حملهٔ عربان، دلیرانه از خود مقاومت کردند. ابن شادی (۵۲۰ ه.ق) در مجمل التواریخ و القصص، ضمن شرح جنگ نهاوند می‌نویسد: «جماعتی از شهدای تازیان و از صحابه، بهری از ایشان با جراحت در حدود خوابق و ملایر هرجا افتاده‌اند و بعضی را در این‌جای‌های مشهد ظاهر است».
شهر ملایر در زمان افشار از اهمیت به سزایی برخوردار بوده‌است. در کتاب خواجه تاجدار آمده‌است که پس از فوت نادر شاه، کریم خان زند ابتدا توانست بر ملایر مسلط شود و در مرحله بعد نهاوند و تویسرکان را فتح کرد. کریم خان زند بعد از غلبه بر مهر علی خان تکلو حاکم همدان موفق شد همدان را به تصرف خود درآورد. او سپس به سراغ اصفهان و گلپایگان رفت و آین دو شهر را تسخیر کردو به‌طور موقتی ملایر را پایتخت و مقر فرماندهی خود نمود و سپس پایتخت را به فارس برد. آنچه در شهر ملایر قابل مشاهده است، در شمال و شمال غرب، بقایای قلعه زندیه و قلعه چوبین بوده‌است که هر یک از این دو محله به سمت مرکز شهر کنونی توسعه یافته‌اند و به بخش مرکزی تازه ساز شهر وصل می‌شدند. قاجاریان از اتصال این دو مرکز جمعیتی و ایجاد یک شهر در این نقطه اهدافی داشتند که می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
شواهد نشان می‌دهد که حاکمان قاجار برای کنترل و تسلط بر منطقه‌ای که در میانهٔ شهرهای همدان، نهاوند، تویسرکان و اراک فاقد یک مرکز شهری بوده‌است با توسعه شهر کنونی ملایر علاوه برتسلط سیاسی و اجتماعی، از تولیدات دامی، کشاورزی و صنایع دستی منطقه به ویژه فرش هم استفاده نموده‌اند. موقعیت مناسب طبیعی و جغرافیایی موجب تداوم زیستگاهی و توسعه آن در دو سدهٔ اخیر شهر بوده‌است. یکی دیگر از دلایل پیدایش و شکل‌گیری شهر کنونی ملایر، قرارگیری ملایر بر سر راه‌های تجاری و کاروانی و عتبات عالیات بوده‌است.
هستهٔ اولیهٔ شهر ملایر، قلعهٔ بهرام چوبین است. این دژ یکی از پایگاه‌های مهم نظامی بهرام چوبین سردار نامی خسرو پرویز ساسانی بوده‌است. بهرام چوبین مدت کوتاهی هم شاهنشاه ایران شد. قلعهٔ بهرام چوبین در خیابان وفایی ملایر واقع شده‌است و به عنوان هسته اولیهٔ شهر ملایر شناخته میشود. هرچند امروزه با توسعهٔ شهر ملایر، قلعه بهرام چوبین در زیر خیابان و خانه‌های منطقه مدفون شده‌است، اما در سال ۱۳۵۶ حفاری‌هایی از سوی دیوید استروناخ در این نقطه انجام شده‌است. پس از آنکه ایل زند دوباره به ملایر وارد شدند، در کنار قلعه چوبین، قلعه‌ای ساختند که بعدها به قلعه زندیه معروف شد.
محلات قدیم ملایر:
محله زندیه : بنیاد این محله در سال ۱۲۹۸ خورشیدی نهاده شد. از جنوب به محله دراویش و از غرب به خیابان (شهدا/شاهپور)، میدان شهید احمد جوکار (زندیه) ،کوچه نظام وفا(سرتیپ) لقب عسکرخان زند ملایری در این محله معروف است .مردمانی از قاعده هرم قومی زند در این محله ساکن بودند .
محله فراهانی ها: از بن بست هاشمی تا چال خندق (پارک سجاد) مردمانی پیشه ور،متدین واهل علم که از فراهان به این منطقه کوچ می‌نمایند. از افراد شاخص آن می‌توان به محمد صادق فراهانی، احمد علی فراهانی، محمد حسین فراهانی، فردوس فراهانی (اولین بانوی مدرس قرآن ملایر) اشاره کرد؛مردمان آن آرام و خونسرد بودند که علت تبعیدشان حمایت از امیرکبیر بود. اغلب بوجاردار بودند و دارای قد بلند.
محله زوارآباد : معروف به زورآباد(عاشورا) بنیاد این محله و نیز دروازه ازناو به سال ۱۱۹۵ خورشیدی نهاده شد . طبقات مرفه در این محل بودند و مسجد زنده یاد مهدوی جهت زوار در این محله ساخته شد ، این مسجد دارای محراب نیست و سبک آن تداوم دوران زندیه و صفویه است می توان آنرا اولین حسینیه به شمار آورد ، در این خیابان منازلی بود که به زوار اجاره داده می شد.
محله باغ شاه(عارف) : نخست متعلق به یک نفر از بیگلربیگی ها بود بعد طبقات خاصی در این محل ساکن بودند از قبیل قصاب ها ، کارگرها ، حمال ها و کبوتر بازها ، قمارباز ها .
محله فرح آباد :فضای مسکونی جنوبی ،بین خیابان زوارآباد و اراک . پمپ بنزین اراک در جنوب غربی و قبرستان زوارآباد (باغ گل شهرداری) در جنوب شرقی این محله احداث می شود ، و قنات جعفرخان محله و باغات مربوط به آن را آبیاری می نمود ،موزه ملایر منزل لطفعلیان و مصدق الممالک در این محله است ،در این محله ثروتمندانی بنام با عمارت هایی بزرگ و بی همتا بودند .
محله دراویش:از جنوب به خیابان شهید طلوعی،غرب،خیابان همدان/شاهپور ،شمال ، کوچه نظام وفا
محله سرچشمه :چون این محله در مظهر قنات احداث می شود ،لذا به آن سرچشمه می گفتند . در نتیجه هیئت های مذهبی در این محله هم به هیئت سرچشمه شهره می شود .کوچه برق پائین در این محله معروف است که بعدها خیابان (خاکی)شهید طلوعی نامیده می شود و اولین چاپارخانه (پست) ، ثبت احوال ، برق در این خیابان دایر شده بود . مسجد حاج قاسم و حمام بلور ایمانی از نظر سبک معماری در این خیابان قابل اعتنا برای پژوهشگران است.
محله امامی ها :این محله در شرق دولت آباد کهنه بود که با یک گذر به شمال بازار شیخ الملوک وصل می شد .وسعت آن خیابان شهید رستگار مومنی تا شهید حمزه لوئی منهای شهرداری و شهربانی بود .
دولت آباد نو : (محله رعیت ها) غالبا مرمانی رعیت پیشه بودند (غرب خیابان طالقانی) از سرکشه تا میدان طالقانی
محله سوخته زار : (بی آب ، فقیر) کوچه شهید رضا زنگنه تا بن بست هاشمی. محله کیقبادی : این کوچه درشمال خیابان بروجرد(سیروس) بود که از شرق به بازار شیخ الملوک که توسط یک درب چوبی به بازار وصل می شد. این درب روز گشوده می شد و شب هنگام بسته می شد. در این محله اجداد آقایان (کتیرائی ، معطر، فرهنگ، کلهر، رزم آرا و نیز حاج ابوالقاسم شیرازی) ساکن بودند .
دولت آباد کهنه :فضای مسکونی بین خیابان امام رضا تا کوچه شهید رضا زنگنه(شمال) از شرق به خیابان همدان (شاهپور) محله امامی ها به خیابان صفرخانیان و از غرب به خیابان دولت آباد (طالقانی جدید) محله رعیت ها.
محله مفدآباد : مفد آباد از محله های تازه تاسیس به عهد امیر موید ، محدوده این محله از دبیرستان شریعتی تا کوچه آذر افرا است که به امیرآباد هم شهره می باشد.
شهر امروزی ملایر در ۱۲۲۴ هجری قمری به دستور فتحعلیشاه قاجار، توسط فرزند وی محمدعلی میرزا دولتشاه، والی کرمانشاه، بنا نهاده شد و شیخعلی میرزا به پاس قدردانی از دولتشاه، این شهر را «دولت‌آباد» نامید.دولت‌آباد مرکز ولایت ثلاث بود. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. ملایر شهری حاکم‌نشین بود و کلیه دفاتر دولتی و اداری ولایت در این شهر متمرکز بودند. در این دوره شهرسازی در ملایر تحت تأثیر سبک معماری اصفهانی قرار گرفت و با احداث بلوار و خیابان‌ها سبک تازه‌ای در شهرسازی به وجود آمد که شهر ملایر نیز تا اواخر دوره قاجار تحت تأثیر این سبک قرار داشت. از جمله خانه‌های قدیمی ساخته شده در این دوره می‌توان به خانه لطفعلی خان، خانه منصوری، خانه بابایی، خانه شیرزادی و خانه محمدباقر محسنی اشاره کرد.
ملایر نسبت به دو شهر نهاوند و تویسرکان شهر تازه تأسیسی به‌شمار می‌آید. با این حال این شهر در دوره قاجار مرکز ولایت ثلاث بود. رونق این شهر در دوران فتحعلیشاه قاجار آغاز شد. توسعه ملایر به شخصی به نام شیخعلی میرزا شیخ‌الملوک سپرده شد، وی در رقابت با برادرش که بر بروجرد، اراک و کرمانشاه سلطه داشت رونق ملایر را آغاز کرد. از جمله دستاوردهای شیخ‌الملوک می‌توان به احداث مدرسه، حمام و کاروانسرا اشاره کرد. پس از آن از مردم شهرهای اطراف خواسته شد در ملایر ساکن شوند.
هنگامی که قاجاریان به زمام داری رسیدند، با وصلتی که فتحعلیشاه قاجار با زندیه نمود، در صدد دلجویی زندیه برآمد، شاه ایران در سال ۱۲۲۱ هجری قمری به فرزند بزرگش (شاهزاده محمد علی میرزا) که متخلص به «دولتشاه» بود دستور داد در کنار قلعه زندیه شهری کوچک بنا کند و او منطقه بین قلعه چوبین و قلعه زندیه را برگزید. پس از دولتشاه، فتحعلیشاه دیگر فرزندش یعنی شیخعلی میرزا را که از طرف مادر به زندیه می‌رسید را به حکومت ملایر منصوب کرد. به این ترتیب طرح اولیه شهر ملایر شکل می‌گیرد.
در آن دوران چهار دروازه در ابتدای چهار ورودی شهر ملایر و نیز برج و باروهای قدیمی در اطراف این دروازه‌ها ساخته شد. در واقع در کنار هر دروازه، یک محله وجود داشته‌است که همه درون برج و باروی شهر (شارستان) قرار داشته‌اند. در غرب خیابان امام رضا کنونی دروازهٔ سامن و کاروانسرای شترخواب تقریباً در شرق تکیه امام رضا، برج دروازه سنگی در شمال دروازه سامن و برج خاکریز در خیابان صفرخانی کنونی، برج قلاویز در میدان زندیه، برج خندق در ابتدای خیابان طلوعی و مقابل برج خندق، برج دیگری نیز بود. برج یخچال در خیابان خیام، برج حاج جهان شاد در اول ازنا، برج آقا جنب مسجد کلهر، برج زورآباد در کنار دروازه زورآباد، برج حسین علی خان در میدان فعلی امام در جای مسجد صفی که بزرگترین بود قرار داشتند. این برج‌ها و دروازه‌ها می‌توانند تصویری از دولت‌آباد اولیه را در ذهن ما ترسیم کنند. برج‌های گلی که به هم متصل بودند و در این محدوده «هسته اولیه دولت‌آباد» بزرگترین قصر به نام قصر آیین (بهشت آیین) تقریباً در محل فعلی هلال احمر با مساحتی بسیار و ارتفاعی بلند ساخته شد. در کنار این برج عمارت گوهرالملوک دختر شیخ الملوک بود که به قصر گوهر الملوک معروف بود. همچنین در درون شهر، محله‌های زورآباد یا فرح آباد، فراهانی، دولت‌آباد، زندیه، کهنه، قبِّه‌ای‌ها، امامی‌ها و میدان حکومتی و دیگر تأسیسات شهری مانند بازار، مسجد، حمام، کاروانسرا، دیوانخانه و سربازخانه شکل گرفت. همچنین قنات‌های ملایر عبارت بودند از دولت‌آباد، پارک، موده، بهارستان و جعفرآباد. پس از شیخعلی میرزا، سیف الدوله، ابولقاسم خان نوری، محمد علی خان میرفتاح و جامع قاسم خوانساری در توسعه وگسترش شهر فعالیت داشتند. ملایر در استان غرب قرار داشت و شهرستان‌های فعلی نهاوند و تویسرکان در گذشته و براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه.ش از بخش‌های تابعه شهرستان ملایر در استان پنجم کشور بودند که در سال ۱۳۲۸ ه.ش از ملایر منفک و به شهرستان ارتقاء یافتند.
ملایر شهری کوهستانی است و در میان رشته کوه زاگرس قرار گرفته‌است. بافت اصلی شهر در جلگه‌ای مسطح ساخته شدهو آب هوایی معتدل کوهستانی دارد.از دیدگاه زمین‌شناسی ملایر در زون سنندج- سیرجان قرار دارد و کمربند ملایر – اصفهان به عنوان یکی از گستره‌های معدنی سرب و روی ایران معرفی شده‌است.بر اساس اظهار سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور کمربند ملایر – اصفهان مهم‌ترین محور روی و سرب ایران است.ملایر در ۴۸ درجه و ۴۹ دقیقه و ۳۰ ثانیه از مبدأ گرینویچ و عرض ۳۴ درجه و ۱۷ دقیقه قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۷۲۵ متر است.
پس از اینکه قاجارها بر حکومت مرکزی تسلط یافتند، ایل زند دوباره به ملایر بازگشتند و در چند نقطه از دشت ملایر ساکن شدند، سپس اندک اندک چند دستهٔ مهاجر به ملایر وارد و در این شهر ساکن شدند که مبدأ آنان نهاوند، تویسرکان و اصفهان، فراهان و خوانسار و کشور بحرین بود.بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۷۰٬۲۳۷ نفر (۵۲٬۶۹۷ خانوار) بوده‌است.
پرودس اکتور شروو و پرویز اذکایی در دانشنامه ایرانیکا ملایر را به عنوان یکی از مراکز گویشوران زبان لری و زبان لکی معرفی می‌کند. همچنین مجله پژوهش‌های زبان‌شناسی دانشگاه اصفهان نیز شهر ملایر را در محدوده جغرافیایی گویشوران زبان لری معرفی می‌کند. شبکه استانی همدان و خبرگزاری ایسنا نیز گویش مردم ملایر را گویشی از زبان لری معرفی می‌کنند. همچنین وبگاه استانداری همدان در توصیف ملایر این شهر را از شهرهای لرنشین استان معرفی می‌کند. تفکیک جمعیت ساکن ملایر به استناد آمار ارائه شده توسط استانداری همدان به صورت زیر است: فارس ها 75 درصد ، لر و لک 15 درصد و 1 درصد ترک ها.
شهرستان ملایر به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش از دیرباز میزبان اقوام گوناگون بوده‌است و از این روی گویش‌های گوناگونی در آن به وجود آمده‌است که مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به زبان فارسی و گویش ملایری می‌توان اشاره کرد. پرویز اذکایی در دانشنامه ایرانیکا گویش مردم ملایر را گویشی از زبان لری معرفی می‌کند. فرهنگستان زبان و ادب فارسی این گویش را فارسی می‌داند که به لحاظ اشتراک برخی ویژگی‌ها تلفیقی از لهجه همدانی و زبان لری دارد. برخی منابع نیز ملایری را فارسی و با لهجه لری معرفی می‌کنند. رودیگر اشمیت نیز معتقد است این گویش به پارسی میانه نزدیک است.
دین بیشتر مردم ملایر اسلام و مذهب آنان شیعه دوازده امامی است. در ملایر اقلیت‌های مذهبی نیز وجود دارد. در گذشته شمار زیادی یهودی در ملایر زندگی می‌کردند که بعد از انقلاب اسلامی بیشتر آن‌ها به اسراییل مهاجرت کرده‌اند. در گذشته کلیسای ارامنه ملایر در ملایر وجود داشته‌است. در شهرستان ملایر چهار کلیسا وجود داشته که اکنون تنها ویرانه‌های آن‌ها باقی مانده‌است. این کلیساها عبارتند از:
کلیسای مریم مقدس در منطقه اناوش (انوچ)
کلیسای استپانوس مقدس در قاسم‌آباد
کلیسای سرکیس مقدس در ملایر
کلیسای مریم مقدس در شروین (شه ورین)
ضمناً در این شهر چهار منطقه ارمنی‌نشین بوده‌است که از کلیساهای آن‌ها اطلاعی در دست نیست.
شهر ملایر دارای سه پایانه مسافربری می‌باشد:
پایانهٔ بزرگ ملایر در میدان استقلال واقع شده، این پایانه دارای مساحتی معادل ۲۱۰۰۰۰مترمربع است. سرویس‌دهی این پایانه به تمام نقاط کشور (برون استانی) است. پایانهٔ غرب یا ترمینال همدان در میدان انقلاب بلوار بهشتی جنب فرمانداری واقع شده که دارای مساحتی معادل ۱۰۰۰مترمربع می‌باشد. سرویس‌دهی این پایانه به شهرهای همدان - تویسرکان - سنندج و روزانه ۷۰۰۰نفر مسافر از این پایانه جابه‌جا می‌شوند پایانهٔ جنوب غرب در بلوار انقلاب میدان تعاون واقع شده و دارای مساحتی معادل ۸۰۰ مترمربع است. سرویس‌دهی این پایانهٔ به شهرهای خرم‌آباد - کرمانشاه - نهاوند - بروجرد - سامن می‌باشد.
راه‌آهن غرب کشور حلقه اتصال شرق به غرب کشور است که این شبکه از ایستگاه سمنگان در شهر اراک آغاز و در نهایت به بندر لاذقیه در دریا مدیترانه می‌رسد راه‌آهن شهر ملایر به عنوان بخشی از راه‌آهن غرب است در سال ۱۳۹۱ قطعه اراک ملایر آن تکمیل و قابل بهره‌برداری شده‌است و قطعه‌ای که این شهر را به کرمانشاه و مرز خسروی متصل می‌کند. تا نیمه نخست سال ۱۳۹۳، ۸۵ درصد پیشرفت کاری داشته‌است.فرودگاه ولی عصر فرودگاهی در دست ساخت در شهر ملایر است. مراحل مقدماتی ساخت این فرودگاه از سال ۱۳۷۲ آغاز شده و هدف از احداث آن خدمات دهی به شهروندان شهرهای ملایر، نهاوند و بروجرد است.
سینما بهمن (نام قدیمی کوروش) ملایر مجهزترین سینما در غرب ایران است. این سینما با ظرفیت ۶۰۰ نفر آغاز به کار کرد. فعالیت این سینما در سال ۱۳۵۷ متوقف شد اما در سال ۱۳۵۸ توسط بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی با نام جدید سینما بهمن و ظرفیت ۵۴۳ گشایش یافت. پیشینه موسیقی در ملایر به یکصد سال پیش می‌رسد. از چهرهای سرشناس موسیقی در ملایر می‌توان به سیف‌الدوله، لطیف فرحی، یدالله نیستانی، ماشاالله زندیان اشاره کرد. هم‌اکنون در شهر ملایر چندین گروه آموزش موسیقی فعال است. از سال ۱۳۷۶ شاخه‌ای از انجمن موسیقی ایران در ملایر فعال است. نخستین روزنامهٔ ملایر، روزنامه سهیل با مدیریت احتشام الممالک سهیلی و سردبیری باقر دبیران معروف به دبیرزاده ملایری است که در سال ۱۳۰۱ خورشیدی در ملایر منتشر شد.تازه‌ترین نشریهٔ ملایر نشریهٔ نور ملایر است که در سال ۱۳۹۳ مجوز انتشار گرفته‌است. از سوی دیگر مدیر مسئول روزنامه همدان پیام نیز از ایجاد روزنامه‌ای در ملایر در آینده خبر داده‌است. راه‌اندازی ایستگاه رادیو شهری در شهر ملایر تلاش‌هایی برای ایجاد رادیو صدای ملایر انجام گرفت. سرانجام رادیو ملایر در ۲۲ بهمن ۱۳۹۶ به صورت آزمایشی با کادری محلی آغاز به کار کرد. در زمینهٔ مدیریت ورزش، ملایر زادگاه دکتر محمود گودرزی (وزیر ورزش و جوانان دولت یازدهم) و کیومرث هاشمی (رئیس کمیتهٔ ملی المپیک) است. در زمینه داوری کشتی مسعود چوبین داور بین‌المللی و عضو کمیسیون داوران کشور و در بخش ورزش‌های رزمی در رشته کونگ فو آقای صحبت الله کریم جوزانی یکی از مفاخر ملایر به حساب می‌آیند.
تاورنیه گردشگر فرانسوی نیز که در زمان سلاطین صفوی دو بار به ایران آمده، درباره محصولات این شهر می‌گوید: «محصول پستهٔ ایران از ملایر است.» مقدسی فلسطینی که کتاب خود را در سال ۳۷۵ قمری نوشته‌است، از زعفران به عنوان محصول ملایر یاد می‌کند. این در حالی است که تا پایان حکومت قاجار زعفران یکی از اقلام صادراتی ملایر بوده‌است. پسته و زعفران در گذشته از اقلام صادراتی ملایر بوده‌است اما امروزه دیگر در ملایر به صورت انبوه کشت نمی‌شود.دیگر سوغاتی ملایر شیرهٔ ملایر است که پیشینهٔ کهنی دارد.امروزه نیز سوغات ملایر شامل کشمش، باسلوق، مبل، منبت، شیره وانگور و عسل است.
شهرداری ملایر در سال ۱۳۰۳ با تأسیس دفتری به نام فوائد عامه شروع به کار کرد. در سال ۱۳۱۷ نخستین ساختمان شهرداری در این شهر ساخته شد. هم‌اکنون شهر ملایر دارای دو منطقه است که مستقیماً تحت نظارت شهرداری مرکزی اداره می‌شوند. سه روستا نامیله، ازنا و حاجی‌آباد به محدوده شهری ملایر پیوستند. وعده تأسیس شهرداری منطقه ۳ ملایر در مناطق امامزاده عبدالله، شمس‌آباد و طالقانی از سوی شهردار وقت ملایر در خرداد ۱۳۹۳ داده شده‌است. تکمیل خط لولهٔ انتقال آب از سد کلان به شهر و معضل ترافیک و حمل و نقل از مشکلات ملایر در حوزه مدیریت شهری می‌باشند. در سال ۱۳۱۲ توسط چند خیر، پنج موتور برق به قدرت ۳۱۰ اسب - ۵۲۵ اسب - ۷۸۰ اسب، خریداری و در محل خیابان شهید طلوعی (برق پایین) نصب و راه‌اندازی شد؛ و در سال ۱۳۲۶ سه موتور با قدرت ۱۷۸۰ اسب در خیابان تختی (برق بالا) نصب و در سال ۱۳۴۹ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
در سال ۱۳۰۶ و درست ۱۳ سال پس از ورود تلفن به ایران، ملایر از طریق اراک، قم به تهران به خط تلفن متصل شد. در پایان بهمن ماه ۱۳۰۶ اداره تلفن ملایر دارای ۱۵ رشته سیم بوده‌است؛ و سپس همدان نیز به وسیلهٔ یک رشته سیم از طریق ملایر نیز به شبکهٔ مخابرات کشور متصل شد. از سوی دیگر اسدآباد هم به وسیلهٔ یک رشته سیم به شبکه مخابرات وصل شد. همچنین ارتباط با کرمانشاه نیز از طریق اسدآباد صورت می‌گرفت. همچنین ارتباط با شهرهای نهاوند، تویسرکان و بروجرد نیز از طریق ملایر بر قرار می‌شد. در سال ۱۳۵۴ ملایر اولین شهرستان تابعه استان همدان بود که به شبکه خودکار بین شهری پیوست.
یکی از قدیمی‌ترین بوستان‌های طبیعی غرب کشور بوستان پارک سیفیه است که در شمال شرقی این شهر در دامنه کوه گرمه قرار دارد. این باغ در مساحتی در حدود ۱۰ هکتار بنا شده و در سال ۱۳۰۴ توسط سیف الدوله؛ نوه فتحعلیشاه قاجار در زمان حکومتش بر ولایت ملایر و تویسرکان احداث شد. کل فضای سبز شهرستان ملایر ۳ میلیون و ۱۱۴ هزار متر مربع است. هم‌اکنون ۴۰ پارک شهری در ملایر وجود دارد و سرانه فضای سبز ملایر ۱۹٫۶ متر مربع برای هر نفر است. وسعت پارک‌های ملایر ۱ میلیون و ۲۶۵ هزار متر مربع است. شهرستان ملایر دارای ۴۸۸۳ هکتار جنگل است؛ و از این مقدار ۱۲۸ هکتار به عنوان ذخیره گاه جنگلی تحت مدیریت است. همچنین مساخت کل جنگل‌های دست کاشت در ملایر ۱۲۴۷ هکتار است. جنگل‌های دست کاشت ملایر شامل پارک جنگلی میرزا کوچک خان، پارک شاهد، جنگل کاری سه راهی بیژن‌آباد و جنگل کاری حاشیه جاده ملایر ـ همدان است.
تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظرفیت کاری، منبت کاری از دیر باز در ملایر رواج داشته‌است. در سال‌های اخیر علاوه بر شهرهای مذکور در روستاهای روستاهای اورزمان، حسین‌آباد شاملو و بخش جوکار از توابع ملایر نیز، به تولید این صنعت می‌پردازند؛ که البته در این بین روستای اورزمان شهرتی یافته که همه کشور این روستا را به عنوان روستایی نمونه در صنعت مبل و منبت می‌شناسند. به‌طوری‌که فقط ۶۳ درصد مبل و منبت کشور در شهرستان ملایر تولید میشود و در این زمینه می‌توان گفت که شهرستان ملایر رتبه اول را در کشور دارا می‌باشد. از دیگر صنایع دستی چشمگیرشهرستان ملایر می‌توان به مرواربافی یا همان سبد بافی اشاره کرد. وجود ترکه‌های چوبی با کیفیت و مرغوب در این شهرستان از عوامل مؤثر در رشد این صنعت دستی در این شهرستان است. به دلیل همین کیفیت مناسب ترکه‌های ملایر هنرمندانی که دراستان‌های شمالی کشور به این صنعت دستی اشتغال دارند چوب مورد نیاز خود را از شهرستان ملایر تأمین می‌کنند. این ترکه‌ها در روستاهای گوراب، داویجان، می آباد و حرم آباد از توابع ملایر توسط کشاورزان کاشته میشود. مروار بافی ملایر پس از سفال لالجین رتبه دوم صادرات صنایع دستی استان همدان را به خارج از کشور به خود اختصاص داده‌است.
جاذبه های ملایر
پارک سیفیه: پارک سیفیه یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ایران است که در دامنه کوه گرمه قرار گرفته است. طراحی این پارک به عهده ایتالیایی‌ها بوده است. معماری بناهای داخل پارک ایرانی است اما شکل کلی پارک مانند پارک‌های ایتالیا شبیه به صلیب و بیضی‌شکل است. در سال ۱۳۰۴ سیف‌الدوله یکی از نوه‌های فتحعلیشاه دستور ساخت این پارک را برای استفاده مردم صادر کرد. پارک سیفیه به دلیل داشتن درختان چنار کهن‌سال، آب‌و‌هوای مساعد و مکان‌هایی برای استراحت و تفریح یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری شهر ملایر است.
آتشکده نوشیجان: آتشکده نوشیجان بالای تپه‌ای قدیمی در شهر ملایر قرار گرفته است، در ایران باستان آتشکده‌ها محل عبادت ایرانیان باستان بودند. کارشناسان با بررسی‌های گوناگون متوجه شدند که این تپه از سه طبقه تشکیل شده است. طبقه اول متعلق به دوره اشکانیان، طبقه دوم متعلق به هخامنشیان و طبقه سوم متعلق به دوره مادها بوده است. ارگ نوشیجان از عبادتگاه‌های مهم دوران مادها بود و جزو اولین بناهای ایرانی شمرده میشود. این آتشکده از خشت ساخته شده و اندازه خشت‌ها ۱۳×۴۰×۲۵ سانتی‌متر است. این بنا شامل تالار آپادانا، معبد مرکزی، اتاقها، انبار، تونل، حصار و دژ میشود. آتشکده نوشیجان از آثار ملی ثبت شده شهر ملایر است.
تالاب کرد خورد: تالاب کرد‌خورد در روستایی با همین نام قرار دارد که یکی از بهترین زیستگاه‌های پرندگان است. در فصل بهار و تابستان که پرندگان به این منطقه کوچ می‌کنند گردشگران شاهد یکی از بهترین منظره‌های طبیعی در هنگام پرواز پرندگان خواهند بود. اردک بلوطی، فلامینگو، خوتکا، حواصیل زرد، پرستوی دریایی و کاکایی سرسیاه برخی از پرندگان این تالاب‌اند. آب تالاب از بارش باران و ذوب شدن برف‌های اطراف تأمین می شود.
قلعه پری: پری نام روستایی زیبا و حاصلخیز از توابع ملایر است که یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی شهر ملایر را در دل خود حفظ کرده است. بنابر گفته‌ها قلعه پری محل تولد کریم‌خان زند اولین پادشاه سلسله زندیه بوده است. در محوطه این قلعه بیش از ۱۵۰ قبر از گذشته کشف شده است. از اشیایی که در قبرها پیدا شده مشخص میشود در گذشته اشخاصی که فوت می‌شدند را با وسایل ارزشمندشان دفن می‌کردند. کاوش‌های باستانی بسیاری در این منطقه انجام شده و اشیاء زیادی، متعلق به دوره‌های گوناگون، در آن کشف شده است که یکی از مهم‌ترین‌ها آرامگاه مادر کریم خان است.
یخچال میرفتاح ملایر: از دیگر جاذبه های گردشگری در شهرستان ملایر، سازه ای است تاریخی و متعلق به دوران حکومت قاجاریان که در مسیر بلوار ملایر به بروجرد قرار دارد. «یخچال میرفتاح»، نام این اثر تاریخی است که به همت «میرفتاح» احداث شده است. بنای یخچال به شگل گنبد بوده و سازنده از آجر برای ساخت آن استفاده کرده است. در ساخت یخچال از تزئینات زیادی استفاده نشده و تنها تزئین کار شده در آن، دو ردیف آجرکاری است که به شکل کمربندی و با ضخامتی برابر با ۲۲۰ سانتی متر، بخش داخلی بنای یخچال را پوشانده است. یخچال دارای ۱۲ متر ارتفاع از سطح زمین تا گنبد است. همچنین فاصله ی بنا از سطح زمین تا منبع ذخیره ی یخ، ۴ متر برآورد شده است. دو درب ورودی دهلیز شکل، پلکانی جهت رفتن به بخش انتهایی یخدان و برداشت یخ و گنبد، بخش هایی است که این اثر کهن را تشکیل می دهد.
خانه و موزه لطفعلیان ملایر: از دیگر جاذبه های گردشگری در شهرستان ملایر، می توان به «خانه لطفعلیان» این شهرستان اشاره کرد که قدمت ساخت آن به دوران حکومت قاجاریان بازمی گردد. این خانه ی کهن که متعلق به «محسن مصدفی» یا «مصدق الممالک» است، در دو طبقه و از بخش های اصلی مانند اندرونی، حسینیه، خانه و اصطبل ساخته شده است. البته آنچه که امروزه به آن خانه ی لطفعلیان گفته می شود، درواقع همان حسینیه است که مدت ها بعد از ساخت مجموعه ی لطفعلیان توسط «مرتضی خان لطفعلیان»، خریداری شد و به مکان مسکونی، تغییر یافت. حوض خانه، لمبه کوبی های چوبی سقف و درهای ارسی با شیشه های رنگارنگ، از زیباترین بخش ها و تزئینات انجام شده در این خانه ی قدیمی است حوض خانه از زیباترین قسمت های این بنای تاریخی است که با استفاده از طاق های آجری بسیار زیبا و به سبک چهار بخشی پوشیده شده است. همچنین در این بنا از تزئینات لمبه کوبی چوبی در سقف استفاده شده است که بسیار زیبا و چشم نواز است. درهای ارسی با شیشه های رنگارنگ نیز بر زیبایی این خانه افزوده است. امروزه این عمارت کهن به عنوان موزه فعالیت می کند. این در حالی است که اداره ی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ملایر نیز در این خانه ی تاریخی، قرار دارد.
برج آرامگاه بابا حسین: در فاصله ی ۵۵ کیلومتری از غرب شهرستان ملایر، یکی دیگر از دیدنی های تاریخی این شهرستان قرار گرفته است که گردشگران و مسافران بسیاری هنگام حضور در ملایر به تماشای آن می روند. «برج آرامگاه باباحسین» که به «آرامگاه یوشع نبی» نیز شهرت دارد، نام این جاذبه ی گردشگری تاریخی است که طبق روایات و گفته های مردم ملایر، به نظر می رسد که این بنای تاریخی، مقبره و آرامگاه یکی از پیامبران بنی اسرائیل، به نام «حضرت یوشع بن نوح (ع)»، است. به نظر می رسد که این آرامگاه متعلق به دورانی از قرن ششم تا هشتم هجری قمری است و در گذشته در بین پیروان یهود ساکن در این منطقه از کشور، دارای اهمیت و ارزش بسیاری بوده است. این برج که در دامنه ی باغ های روستای «سیاه کمر» ملایر قرا ردارد، دارای پلان و طرحی به شکل ۱۲ ضلعی منتظم بوده و می توان آن را در گروه برج مقبره هایی با گنبد مخروطی شکل یا «رک»، قرار داد.
قلعه پری ملایر: «قلعه پری»، منطقه ای است باستانی که در روستایی به همین نام و در فاصله ی کمی از شهرستان ملایر قرار دارد. در این میراث ایران کهن، یکی از مشاهیر و بزرگان ایران، «کریم خان زند»، دیده به جهان گشوده است. در محوطه ی تاریخی پری، بیش از ۱۵۰ قبر قدیمی کشف شده است که اجساد آن به گونه ای صورت هایشان به سمت خورشید باشد، دفن شده است جالب است بدانید که در این محوطه ی تاریخی، بیش از ۱۵۰ قبر قدیمی وجود دارد. طبق کاوش ها و تحقیقات انجام شده روی این قبور و محوطه ی تاریخی پری، کارشناسان چنین استنباط کرده اند که احتمالا ساکنین آن زمان، با توجه به موقعیت قرارگیری خورشید در آسمان، محل و جهت دفن مردگان خود را انتخاب می کردند. درواقع اجساد به گونه ای دفن می شدند که صورت آن ها به سمت خورشید قرار گیرد. قدیمی ترین قبور کشف شده در این مکان متعلق به هزاره ی نخست میلادی است.
منطقه حفاظت شده لشگر: «منطقه ی حفاظت شده ی لشگر» را می توان یکی دیگر از مکان های دیدنی و از جاذبه های گردشگری شهرستان ملایر معرفی کرد. این منطقه در بخش شرقی و جنوب شرقی این شهرستان قرار گرفته و با مساحت تقریبی ۱۶ هکتار، زیستگاه مناسبی برای گونه های متنوعی از جانوران و گیاهان محسوب می شود. لشگر به واسطه ی موقعیت طبیعی و توپوگرافی از سه منطقه ی دشتی، تپه ماهوری و کوهستانی برخوردار بوده که مناطق کوهستانی به مکان مناسبی برای زندگی حیواناتی همچون کل و بز، تپه ماهوری به زیستگاه گونه هایی از قوچ و میش ارمنی و نواحی دشتی نیز با تغییر کاربری که توسط روستاییان صورت گرفته است، به محلی ایده آل برای کشت باغ های انگور تبدیل شده است. حضور چشمه های فصلی در کنار چشمه های دائمی در این منطقه ی حفاظت شده، باعث رشد و نمو پوشش گیاهی متنوع شده که بخش عمده ای از ذخایر گیاهی استان همدان را تامین می کند. این منطقه از ملایر از سال ۱۳۶۳ به عنوان منطقه ی شکار ممنوع و پس از آن به منطقه ی حفاظت شده تبدیل شده است.
قلعه سلیمان خان بوربور: قلعه های سلیمان خان بوربور که به صورت خشتی و گلی ساخته شده اند و متاثر از معماری دوره قاجاری هستند بزرگترین قلعه های استان همدان با مساحتی بیش از یک هکتار در شهر جدید اسلامشهر آق گل واقع شده اند که متا سفانه اگر به این بنای با شکوه رسیدگی نشود در حال رو به ویرانی می رود. این قلعه در روستای بزرگ اسلام آباد از توابع بخش مرکزی ملایر واقع شده است و با مرکز شهرستان حدوداً ۳۶ کیلومتر فاصله دارد، قلعه از چند بخش مجزا که هر کدام از بخشها یک قلعه محسوب می شوند و همگی درون حصاری رفیع قرار دارند تشکیل شده است. ۱۰ برج خشتی به فواصل معین در حصار تعبیه شده است، قلعه مساحتی حدود یک هکتار را اشغال نموده است. از ورودی جنوبی وارد هشتی زیر برج می شوند و پس از آن دالان طویلی تا برج شمالی ادامه دارد در طرفین دالان کوچه مانند قلعه های عظام الملک – محمودخان و سلیمان خان قرار گرفته است. داخل این قلعه حمام اختصاصی نیز وجود دارد که به صورت طاق و تویزه و دارای خزینه می باشد. در جای جای قلعه آجر کاریهای زیبا در نماهای بنا و تزئینات گچبری در بدنه های داخل اتاقها به وفور دیده میشود. این بنا به واسطه مجاورت با تالاب فصلی آق گل می تواند به یکی از جاذبه های گردشگری پر رونق شهرستان تبدیل شود.
برج بید کرپه ملایر: برج بید كرپه بنای آجری است كه در روستای بید كرپه وسطی از توابع بخش زند واقع است، این برج در پی هجوم اقوام لُر كه روزگاری به غارت مناطق مركزی ایران می پرداخته و صرفاً جهت دیدبانی ساخته شده است.مصالح به كار رفته از سنگ و آجر است كه با ملات گل ساخته شده است، در بدنه های طبقه فوقانی سوراخ هائی به عنوان تیركش تعبیه شده است. وجود این برج در این منطقه نشان از رونق و آبادانی آن در گذشته داشته است. برج روستای بید کرپه سنگری برای تفنگ چیان خان بوده است که در برابر غارتگران در زمان سخت گرسنگی و خشکسالی ساخته شده است. این برج از کف زمین تا بالا دارای ۵ طبقه است طبقه های بالایی دارای روزنه ای برای دید دید بانان و لوله های تفنگ تفنگ چیان بوده و طبقات پایین هم انبار بوده است طبقه سوم که همکف پشتبان است با نردبانی موقت به طبقات بالاتر راه داشته است در صورت گشایش بارو این نردبان برای جلوگیری از دسترسی به تفنگچیان به بالا کشیده می شده است. این برج در ۴۰ کیلومتری جنوب شهرستان ملایر در روستای بید کرپه وسطی قرار دارد.
قلعه انوج: قلعه باستانی انوج با قدمتی هشت هزار ساله (بیش از ۶۰۰۰ شش هزار سال قبل از میلاد)است. این قلعه باستانی از خشت و گل ساخته شده که گرداگرد آن تونل و غار هایی طولانی است که گویا به عنوان یک نوع راه مخفی برای زمان های اضطراری حفر شده است .گذر زمان وخاکبرداری فراوان آسیب های جدی به این بنا وارد نموده است. بااین حال بقایای این دژ استوار همچون کتیبه ای ماندگار سخن از فرهنگ و تمدن دیرین این دیار دارد.
تپه گونسپان (پاتپه): تپه گونسپان یا پاتپه، از جمله بلندترین تپه های باستانی ایران با ارتفاع 28 متر است و در نزدیکی ملایر در استان همدان قرار دارد. محوطه باستانی پاتپه در مساحتی به طول 138 و عرض 95 متر بیش از 6 هزار سال قدمت داردو در 3 کیلومتری جنوب غربی شهرستان ملایر بر سر راه فرعی ملایر - بروجرد واقع است.
.......................
آرشیو
