کَلِیبَر یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان کلیبر است. . در دهه پنجاه کلیبر قصبه‌ای بود که کمتر از ۲۰۰۰ نفر جمعیت داشت. سرشماریهای سالهای ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ جمعیت شهر را، به ترتیب، ۹۰۳۰ نفر و ۹۸۸۷ نفر گزارش کرده‌اند. این شهر در ۶۳ کیلومتری شمال غرب اهر، ۲۱۰ کیلومتری شمال شرق تبریز و ۸۱۲ کیلومتری شمال غرب تهران واقع شده‌است. کلیبر دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است و سراسر پیرامون این شهر را جنگل‌های تنک و مراتع پوشانیده‌است. شهر، بعلت نزدیک بودن به قلعه بابک و قرار گرفتن در کانون ذخیره‌گاه زیست‌کره منطقه ارسباران، در دهه اخیر از نظر گردشگری توسعه چشمگیری یافته‌است.
کَلِیبَر در استان آذربایجان شرقی واقع شده و از جنوب به اهر و ورزقان و از غرب به حلفا دسترسی دارد. این شهر با نام قدیمی بذ یا بذین دارای آب و هوای معتدل کوهستانی و جنگل های تنک است. کلیبر تا تبریز 210 کیلومتر، تا تهران 812 کیلومتر و تا شمال غربی اهر 63 کیلومتر فاصله دارد. مردم این شهر به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می کنند و اکثرا شیعه و برخی پیروان حق هستند. کلیبر پتانسیل گردشگری بسیار بالایی دارد، ولی متاسفانه آنطور که لازم مورد توجه قرار نگرفته است. قلعه بابک یا قلعه جمهور متعلق به بابک خرمدین بالای کوهی به ارتفاع 2300 متر از دوران ساسانیان در این منطقه قرار گرفته است و جزو دیدنی های آن است. همچنین قلعه آوارسین، قلعه پشتو، پارک ملی ارسباران، مقبره شاه قاسم، قصر آینالو برخی از جاذبه های بی نظیر این منطقه به حساب می آید. ذغال اخته و فرآورده های آن مانند لواشک، شربت، برگه، خشکه ذغال اخته از سوغاتی های خوشمزه این شهر هستند. ورنی بافی هم به عنوان سوغات این منطقه است.
کلیبر، که در نوشته‌های وقایع نگاران اسلامی تحت عنوان بذ یا بذین شناخته می‌شود، پایگاه بابک خرمدین بود. او در سال ۸۱۶ میلادی علیه خلافت اسلامی قیام کرد و در سال ۸۳۶ میلادی از افشین شکست خورد و کلیبر به دست اعراب افتاد. حوادث دوران مقاومت دو دهه‌ای بابک کلیبر را در کانون توجه مورخین مسلمان قرار داد. مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، نوشته علی بن حسین مسعودی، نخستین کتابی است که در مورد کلیبر مطلبی نوشته‌است. مسعودی می‌نویسد، در ناحیه بذین با مریدان جاودان، پسر شهرک، قیام کرد. بعد از یک سری شکستها بابک در موطن خود محاصره شد … بذین که زادگاه او بود، حالیه در ۳۲۳ هجری، هنوز مملکت بابک نامیده می‌شود. در کتاب «مسالک و الممالک» ابن حوقل از کلیبر سخنی به میان نیامده است ابن حوقل از مکانی بن نام "سیاه کوه" اسم می‌برد، که در مجاورت آن نسلی از "ترکان" زندگی می‌کردند. اما بنظر می‌آید که سیاه کوه مذکور با منقیشلاق (Manghishlaq) در سواحل شمال شرقی دریای خزر یکی باشد. ابن اثیر در کتاب الکامل فی التاریخ صفحات زیادی را به کلیبر اختصاص داده‌است. نوشته او چنین آغاز می‌شود، آغاز به پا خواستن بابک به سال ۲۰۱ بوده‌است. پایتخت او شهر بذ بود و از سپاهیان خلیفه بسیاری را کشته بود.
یاقوت حموی هشتصد سال پیش کلیبر را اینگونه توصیف می‌کند، بذ: جایی در بین آذربایجان و اران. بابک خرمدین، که علیه معتصم شورش کرد، از اینجا برخاسته است. دو بیت زیر از باختری در این باره شناخته شده‌است: خداوند نگهدار تو باد ای جنگجوی ترسناک، که در زمان بابک دروازه کفار را واژگون کردی. این تو بودی که شهر بذ را گرفتی و شرمی چنان فاحش را پوشاندی.
در نزدیکی بذ، به گفته «مؤثر» شاعر مکانی است به ابعاد سه فرسنگ؛ هنگامی که در آنجا نام خدا گفته شود آوایی نامرئی جواب گوید. از اینجاست که سرخ جامگان، که خرمدین نیز نامیده می‌شود، به رهبری بابک قیام نمودند؛ و در اینجاست که آنها منتظر «مهدی» بودند. در پایین‌تر رودی بزرگ جاری است که آب آن مزمن‌ترین تبها را علاج می‌کند. رود ارس در مرز جاری است. در این ناحیه انارهایی با زیبایی بینظیر، انجیر، و انگور به عمل می‌آید، که آن را در تغارها خشک می‌کنند چرا که آفتاب همواره پشت ابری ضخیم پنهان است. اهالی از آب تکه‌های کوچک طلای سرخ جمع می‌کنند که اگر به حساب خورده شود زنان را فربه می‌کند. احتمال دارد وصف رود شفابخش اشاره‌ای به چشمه‌های آب گرم روستای متاللی باشد. حمدالله مستوفی در نیمه قرن هشتم هجری چنین می‌نویسد، قصبه‌ای است در میان بیشه افتاده و کوهستان بزرگ و قلعه نیکو دارد، و در پای آن قلعه رودی روان است هوایش معتدل است و آبش از رود مذکور و حاصلش قلعه و انگور و میوه باشد، و مردمش از ترک و تالش ممزوج اند و شافعی مذهب. حقوق دیوانیش مبلغ سه هزار دینار بر روی دفتر است. در توضیحی که مترجم فرانسوی کتاب یاقوت آورده به جای تالش کلمه مغول را آورده‌است که با توجه به زندگی مستوفی در زمان ایلخانان قابل قبول تر است.
همچنانکه به دوران اخیر نزدیک می‌شویم نوشته‌ها در مورد کلیبر کمتر می‌شود. در کتابهایی که به تاریخ ارسباران اختصاص دارند، اشاراتی کوتاه به تاریخ معاصر کلیبر می‌شود. چهار کتاب زیر مراجع مفیدی هستند:
قدیمترین سند معتبر کتاب «تاریخ ارسباران» نوشته سرهنگ حسین بایبوردی است. متأسفانه این کتاب به راحتی قابل دسترس نیست.
کتاب «تاریخ و جغرافیای ارسباران» اثر حسین دوستی که پس از انقلاب اسلامی چاپ شده در مورد این منطقه اطلاعات بیشتر و جدیدتری در اختیار علاقه مندان قرار می‌دهد.
کتاب «تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دوره معاصر»، نوشته ناصر صدقی کتابی مجمل است و به طریقه‌ای علمی نوشته شده‌است.
کتاب «نامه ارسباران»، نوشته سیدرضا آل‌محمد، که در چهار جلد منتشر شده‌است، ظاهراً کتاب جامعی است.
زبان گفتاری مردم ترکی آذربایجانی است که متعلق به شاخه غربی گره جنوبی - غربی (اغوز) خانواده زبان‌های ترکی می‌باشد. اغلب مردم، بعلاوه، با زبان فارسی آشنایی دارند. اکثریت مردم پیرو مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند. تعداد قابل توجّهی از اهالی پیروان اهل حق (گوران در زبان آذری) هستند. همه گوران‌ها در اصل متعلق به طایفه شاملو هستند. این طایفه یکی از ارکان عمدهٔ قزلباش‌ها در عهد شاه اسماعیل بود.
دیدی گذرم باز به این خطه نیفتاد Bəlkə bu yerlərə birdə gəlmədim
ای قلهٔ مه گرفته بدرود، duman səlamət qal dağ səlamət qal
ای آبفشان فلک و آب روانش، arxamca su səpir göydə bulutlar
وی گرمی تیر ماه بدرود! leysan səlamət qal yağ səlamət qal
این ابیات آغازین آوازی معروف، سروده محمد آراز، نمونه‌ای است از آوازهای عاشیقی که در هماهنگی با طبیعت ویژه قره داغ ساخته شده‌اند. عاشیقها در ساخت آوازهای خود از احساسات مربوط به کوچ ایلات بین ییلاق و قشلاق الهام می‌گیرند؛ و بدینسان، کلیبر با قرار گرفتن در مسیر کوچ سالیانه عشایر جایگاه مناسبی است برای تکامل موسیقی عاشیقی.
کلیبر، به خاطر قرار گرفتن در میان کوه‌های بلند، دارای آب و هوای خاصی است که مشخصاً برای بار آوری زغال اخته مناسب است. می‌توان ادعا کرد که «زغال اخته» سمبلی از هویت اقتصادی کلیبر است. در اواخر تابستان میوه‌های رسیده در اغلب دکان‌های اطراف خیابان‌های اصلی شهر به فروش می‌رسد. بوی رسیدگی این میوه‌ها و منظرهٔ زنبورهای نشسته بر طبق‌های پر از میوه، خاطرهٔ ذهنی دلپذیری است که مسافران از شهر به یاد می‌سپارند. از طرفی دیگر، ساکنان محل منظرهٔ شکوفه‌های زرد رنگ درختان زغال اخته در نیمهٔ دوم فصل زمستان را به مثابهٔ نشانی از رستاخیز سالیانهٔ طبیعت گرامی می‌دارند. باغداران کلیبری، مازاد محصول زغال اختهٔ خود را برای عرضه در کارخانجات صنایع تبدیلی کشاورزی به تهران و سایر شهرهای بزرگ می‌فرستند. در خود شهر، خشکه و برگهٔ زغال اخته توسط کدبانوان کلیبری در پخت آش رشته استفاده می‌شود. متأسفانه، در رستوران‌های سطح شهر، این واریته آش رشته عرضه نمی‌شود. اخیراً برخی فرآورده‌های زغال اخته از جمله؛ لواشک، ترشی، ژله، شربت، برگه و خشکهٔ زغال اختهٔ کلیبر، با بست‌ه بندی شیک و بهداشتی، به بازار آمده‌است. جشنوارهٔ سالیانه زغال اخته، که با هدف جذب گردشگر به منطقه سازمان داده می‌شود، تأکیدی است بر اهمیت این میوه در هویت اقتصادی شهر کلیبر.
بنا به نوشته روزنامه دنیای اقتصاد، تأسیسات آب‌درمانی کلیبر که در تیر ماه ۱۳۹۲ راه اندازی شد، بزرگ‌ترین مجتمع آب درمانی کشور است. این مجتمع در زمینی به وسعت ۱۲٬۸۷۰ متر مربع در فاز اول احداث شده که شامل استخرهای سرپوشیده با سقف متحرک زنانه، مردانه، سونا و جکوزی، مجموعه رستوران، بوفه، کافی شاپ، سالن‌های ورزشی، بدنسازی، فضای بازی کودکان، رختکن‌های مجهز، پارکینگ و نمازخانه به علاوه واحدهای تجاری می‌باشد.
دانشگاه آزاد واحد کلیبر تا مقطع کارشناسی ارشد دانشجو تربیت می‌کند. متأسفانه، سایت اینترنتی دانشگاه اطلاعات زیادی در مورد جزئیات فعالیت آموزشی و تحقیقی این مؤسسه منتشر نکرده‌است. اخیراً گروهی از جوانان کلیبری با انتشار وب‌سایتی با نام سئحراما به معرفی این شهرستان در فضای مجازی و نشر اخبار و رویدادهای این شهرستان پرداخته‌اند.
تا قبل از انقلاب ، اقتصاد منطقه نوعی خود کفایی محلی داشت؛ تمام غذا در محدوده روستاها تولید می‌شد، و محصول مازاد در شهر کلیبر با اضافه محصول عشایر معاوضه می‌شد. به‌علاوه تعدادی زیاد از فروشندگان دوره‌گرد به روستاها و ییلاقها سرّ کشیده و نقش چشمگیری در مبادله کالا ایفا می‌کردند. بعد از انقلاب نظم اجتماعی دگرگون شد؛ شغلهایی مانند چوپانی تحقیر شدند و در نتیجه دامپروری تنزل کرد. از طرفی دیگر تغییرات آب و هوایی و کشت دیم در زمین‌های شیب دار باعث فرسایش شدید خاک شده و بازدهی زمین‌ها را به تدریج کاهش داد. مردم مجبورشدند بخش عمده درآمد خود را از کارگری فصلی در تهران تأمین کنند. از اواخر دهه ۶۰ دولت مرکزی سختگیری بر سخت و سازهای غیرقانونی در اطراف تهران کنار گذاشت. این کار به مهاجرت گسترده اهالی شهرستان به حاشیه تهران منجر شد. مهاجرین عموماً در کارهای ساختمانی، مخصوصاً نقشی ساختمان، مشغول شدند. در سالهای اخیر، زنبور داری به صورت یک شغل سودآور درآمده، اما، رقابت با عسل‌های تقلبی در بازار آینده زنبور داری را در ابهام برده‌است. آثار گردشگری در اقتصاد محل هنوز آشکار نشده‌است. متأسفانه، محدود بودن زمان گرشگری به فصل گرم تابستان امکان سود دهی در این صنعت را محدود کرده‌است. در سالهای اخیر فرمانداری کلیبر با برگزاری جشنواره انار و زغال اخته برای ترویج تولید تجاری و بازاریابی این میوه‌ها تلاش کرده‌است. در اخبار منتشره اغلب بر جنبه‌های جذب گردشگری این جشنواره‌ها تأکید می‌شود. در حال حاضر معدود شغل‌های موجود کارگری در پروژه‌های تأمین برق، گازو آب‌رسانی می‌باشد.
جیمز موریر، مؤلف «ماجراهای حاجی بابای اصفهانی»، به نقل از یک مهندس انگلیسی که بقصد جایابی برای ذوب آهن دویست سال پیش از کلیبر دیدن کرده، شهر را چنین توصیف می‌کند، "کلیبر… قبلاً مکانی در خور توجه بوده‌است. باغ‌های وسیع جنگلی از درختان میوه درست کرده‌است، جنگلی که در آن درختان گردو به ابعادی باور نکردنی رشد کرده‌اند …" اخیراً، یک گردشگر کانادایی کلیبر را اینگونه توصیف می‌کند، "شهری دورافتاده و خواب آلود در میان کوه‌های سر به فلک کشیده‌ای که قله‌هایشان در زیر مه غلیظ از دیده پنهان شده‌اند. … مکانی است عالی؛ به طراوت و سر سبزی انگلیس و ورای ذهنیت ما از طبیعت کویری و خشک ایران. آثار گردشگری در اقتصاد محل هنوز آشکار نشده‌است. گردشگران ترجیح می‌دهند در چادرها بمانند و از غذاهای کنسروی، که همراه آورده‌اند، بخورند. نتیجه به جا گذاشتن زباله در کنار جاده‌ها و، احیاناً، تخریب مراتع و مزارع روستائیان است. انتظار می‌رود گروهی از مهاجرین پیشین و ثروتمند با ساختن هتلها و جذب گردشگران اهل حساب به اقتصاد محل نفع برسانند. در سالهای اخیر فرمانداری کلیبر با برگزاری جشنواره انار و زغال اخته برای ترویج تولید تجاری و بازاریابی این میوه‌ها تلاش کرده‌است. در اخبار منتشره اغلب بر جنبه‌های جذب گردشگری این جشنواره‌ها تأکید می‌شود.
جاذبه های کلیبر
قلعه بابک: قلعه بابک یکی از معروف‌ترین آثار تاریخی شهرستان کلیبر است. از تبریز به سمت کلیبر جاده‌ای معروف به جاده قلعه بابک وجود دارد که با شهر کلیبر ۳ ساعت فاصله دارد. بابک خرمدین یکی از مبارزان ایران باستان بود که قیام مردمی ضد خلیفه‌های عباسی را رهبری می کرد و به مدت ۲۲ سال در این دژ مستقر بود و ارتش سرخ‌جامگان را هدایت می‌کرد. دژ بابک بالای کوهی از رشته‌‌کوه‌های کلیبر با ارتفاع ۲۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و عمق دره‌های اطراف آن عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر است. برای رسیدن به قلعه بابک باید آماده مسیری سخت و کوهستانی باشید اما ساختمان قلعه و محیط اطرافش ارزش طی کردن مسیر و کوهنوردی را دارد.
پارک جنگلی مکیدی: پارک جنگلی مکیدی در دره‌ای سرسبز و خرم قرار گرفته است که منظره‌ای بی‌همتا در آذربایجان شرقی دارد. جنگل مکیدی، به دلیل چشمه‌های پرآب، طبیعتی بکر و زیبا دارد. آب‌و‌هوای مطبوع جنگل برای گردشگران بسیار دلپذیر است. درخت‌های فندق، گردو و ذغال‌اخته درختان این منطقه‌اند. بوته‌های آویشن، شیرین‌بیان و کهلیک‌اوتی از گیاهان دارویی‌اند که در جنگل به چشم می‌خورند. پارک جنگلی مکیدی که منطقه‌ای حصار شده است برای استراحت و توقف بسیار مناسب است.
منطقه آینالو و طبیعت کلیبر: جنگل‌های ارسباران یکی از زیباترین مناطق شهرستان کلیبر است. منطقه حفاظت‌شده آینالو از بکرترین جاذبه‌های تماشایی جنگل ارسباران است. منطقه آینالو میزبان گونه‌های کمیاب جانداران است. پلنگ، مارال، اردک سر‌سفید و خروس قفقازی پوشش جانوری و درختان افرا، سرخدار، ممرز، گلابی وحشی، گیلاس وحشی و زالزالک پوشش گیاهی جنگل را تشکیل می‌دهند.
عمارت طومانیانس: عمارت طومانیانس در روستای وینق در شهرستان کلیبر واقع شده است. این بنای زیبا با چشم‌انداز زیبای اطراف خود یکی از بناهای زیبای منطقه ارسباران است که متعلق به دوره قاجار بوده و در دو طبقه احداث شده و شامل یک ایوان سراسری و چهار برج می‌باشد و به سبک قلعه‌های قرن نوزدهم اروپا بنا شده است. مقرنس‌های سنگی این بنا از نوع ظریف‌ترین و زیباترین تزئینات زمان خود بوده است. سنگ نوشته‌ای در دیوار عمارت در کنار درِ ورودی، تاریخ ۱۹۰۷ میلادی را نشان می‌دهد.وقتی به روستای وینق (وینه) در ۲۹ کیلومتری جنوب غربی شهر «خدا آفرین» و ۱۰ کیلومتری جاده مرزی جمهوری آذربایجان در استان آذربایجان شرقی سفر می کنید ، در غرب روستا و چسبیده به آن بر بلندای یک تپه با ارتفاع حدود ۵۰ متر، چشمتان به عمارت زیبایی می افتد که به عمارت «تومانیانس» شهرت دارد و متعلق به «سرکیس تومانیانس» ارمنی می باشد. «سرکیس تومانیانس» شخصی بود که حدود یک صد پارچه آبادی در دهستان «منجوان» و «کیوان» که هردو از دهستان های خداآفرین است را با پول امپراطوری روسیه خریداری کرده ومالک بزرگی درمنطقه به شمارمی رفته که پس ازسرنگونی نیکلای پادگورنی بوسیله استالین وتشکیل اتحاد جماهیر شوروی نقشه ی آنها درایران برآب شده وبه ناچارایران رابه سوی فرانسه ترک نموده است. ساخت این بنا درسال ۱۹۰۱میلادی شروع ودرسال ۱۹۰۷میلادی تکمیل شده است. قرار گرفتن بنا روی تپه ای سنگی آن را همانند قلعه جلوه می دهد و این ساختمان که به خاطر کنترل منطقه ساخته شده، در زبان محلی با نام «کانتور» شناخته می شود.
قلعه پیغام: قلعه پیغام در شهرستان کلیبر از قلعه های مورد استفاده بابک خرمدین در جنگ با اعراب بوده که دستورات نظامی را از این قلعه بوسیله آتش به سایرین اطلاع میدادند. این قلعه دژ دفاعی شهرستان کلیبرکنونی یا بذ قدیمی بوده است. باستان شناسان تاریخ این قلعه را به دوران قبل از اسلام و اشکانیان نسبت داده اند.این قلعه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کوه پیغام دارای پرتگاههایی خطرناک است که در اثر فرسایش و ساییدگی طبیعی به شکل ایوان های بزرگ و کوچک با دیوارهای صخره ای در آمده و با استفاده از این موقعیت طبیعی، بر روی سکو های آن، در صد ردیف، استحکامات مختلفی ساخته شده است. درباره شهرت و وجه تسمیة قلعه چنین آورده اند که این قلعه در دیدرس بیشتر قلعه ها و استحکامات بابک بوده است و چون دستورات نظامی را از این قلعه به وسیله آتش به سایرین خبر می دادند ، به قلعة پیغام معروف شد.
آبگرم موتاللیق کلیبر: این چشمه از مشهورترین آب معدنی های منطقه ارسباران است که در روستای آبیش احمد از توابع شهرستان کلیبر واقع شده است. آب این چشمه از گروه آب های بیکربنات سدیک است و به دلیل خاصیت درمانی ، در بین مردم معروفیت خاصی دارد. آب این چشمه با لوله کشی به حمام انتقال می یابد و مورد استفاده استحمام قرار می گیرد.
پل بزرگ خداآفرین: این اثر در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۸۵۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پل خداآفرین یکی از آثار تاریخی استان آذربایجان شرقی که در شهرستان کلیبر واقع شده است . این پل از دو پل مستقل تشکیل شده است که قسمت هایی از یکی از این پل ها شکسته و نیمی از آن باقی مانده است ؛ ولی پل دیگر کاملا سالم می باشد . پل خداآفرین در نزدیکی سد خداآفرین و در چند کیلومتری روستای ساری جالو از توابع بخش خداآفرین قرار گرفته است .
...............
آرشیو
