اعجاز عددی قرآن به ادعای روابط ریاضی بین کلمات قرآن می‌پردازد که ابتدا از طرف برخی مسلمانان اهل سنت و سپس برخی از شیعیان مطرح شده‌است. از مهمترین نمونه‌های این ادعا در دهه‌های اخیر این موارد قابل ذکر هستند: در سال ۱۹۸۴ عبدالرزاق نوفل در کتاب «الاسلام دین الدنیا» از اعجاز اعداد در قرآن نام برد و مدعی شد که واژه دین و دنیا در قرآن به‌طور برابر استفاده شده‌اند. محمدرشاد خلیفه، شیمیدان مصری مقیم ایالات متحده مدعی شد که با کمک رایانه پس از ۳سال تلاش توانسته‌است روابط ریاضی معجزه واری را در قرآن بیاید که با عدد ۱۹ ارتباط دارد. او همچنین مبنای آماری برای حروف مقطعه در ابتدایی بعضی از سوره‌های قرآن مطرح کرد. وی سپس ادعای علم غیب و پیامبری کرد ولی توسط مسلمانان افراطی به ضرب چاقو به قتل رسید. دکتر محمدنبی احمدی یکی از کسانی است که این ادعاها را مردود دانسته‌است. به‌طور کلی مشهورترین شخص در این زمینه، رشاد خلیفه است. فرضیه‌های اعجاز عددی قرآن عموماً با دو مشکل مواجه هستند: اول آنکه هر فردی می‌تواند عددی دلخواه را معیار قرار داده و به تناسب‌هایی دست یابد، مثلاً هفت یا چهل یا ده و… یعنی مبنای منطقی و روشنی برای اعداد پیدا شده وجود ندارد… و دوم اینکه صحت آمار بسیاری از محققان، سؤال‌برانگیز است و اشتباهات آماری عمدی یا سهوی دارند.
نوشتارهای وابسته: اعجاز قرآن و قرآن و علم
مطرح شده‌است[چه کسی؟] که پیش از این جلال‌الدین سیوطی، عالم قرآنی قرن نهم هجری مصری از اهالی سنت برای یافتن روابط ریاضی تلاش کرده بود.[نیازمند منبع]
تاریخچه
از پیشینه این نوع برخورد با قرآن اطلاع چندانی در دست نیست، ولی از آنجا که سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم القرآن به این موضوع پرداخته، می‌توان دریافت که این موضوع چندان غریب نبوده‌است. با این حال توجه جدی به این موضوع در دهه ۷۰ میلادی، با ادعاهای رشاد خلیفه آغاز شد. او ادعا کرد که نظمی را در قرآن کشف نموده که ویژگی خاص قرآن بوده و یکی از بزرگترین جنبه‌های اعجازی آن به‌شمار می‌رود.
کشف رابطه ریاضی در قرآن، موجب شد برخی از پژوهشگران مسلمان برای کشف اسرار و رموز بیشتری از قرآن به آمارگیری از تعداد حروف و واژه‌های قرآن بپردازند. برخی از شاگردان یا پیروان رشاد، چون عبدالله آریک با چاپ کتابی، نظریات او را در باب «عدد ۱۹» تکمیل نمودند. با این حال برخی دیگر از اندیشمندان اسلامی نیز بودند که به طرح نظریات جدید ریاضی و مستقل از رشاد پرداختند.
پس از آنکه رشاد خلیفه، نظریاتش را بسط داد، با بکارگیری از همان نظریه ریاضی، دو آیه آخر از سوره توبه در قرآن را تحریف‌شده و افزوده شده دانست، و نهایتاً ادعا نمود خداوند او را رسول نموده‌است و نام او در قرآن ذکر شده‌است. رشاد خلیفه همچنین از سایر متون مذهبی در کنار قرآن مانند سنت پیامبر و احادیث به عنوان منابع جعلی نسبت داده شده به محمد و در تضاد با قرآن یاد کرد و کشف واقعیت این متون و آموزه‌های جعلی را از وظایف رسالت خویش دانست. در دهه‌های هشتاد و نود میلادی با گسترش علوم کامپیوتری در جهان اسلام، محققین اسلامی شروع به نقد فرضیه‌های اعجاز عددی قرآن نمودند و بسیاری از این ادعاها را رد کرده و حتی مدعیان اعجاز عددی قرآن را ظاهر بین یا منحرف دانستند.
تناسب تعداد تکرار واژه‌ها
برخی نویسندگان مدعی یافتن تعداد دفعات تکرار واژه‌هایی در قرآن به صورت ویژه شده‌اند. برخی از این واژه‌ها بدین شرح‌اند:
کلمه «شهر» به معنای ماه به صورت مفرد ۱۲ مرتبه در قرآن به کار رفته‌است.
واژه «یوم» به معنای روز به صورت مفرد ۳۶۵ مرتبه در قرآن تکرار شده‌است.
عبدالرحمان لومکس، در نقدی بر نظریات ادیپ یوکسل و این که واژه «یوم» ۳۶۵ بار در قرآن آمده‌است، به کاربرد ۴۷۵ بار (تمام اَشکال) این واژه دست‌یافته‌است.
منتقدین در مقابل اشکالاتی بر این مسئله گرفته‌اند. از جمله اینکه مدافعین نظریه ریاضی در قرآن برای پوشاندن استثناءهای فراوان نظریه خود به توجیهات شگفت و غریب روی می‌آورند. یا اینکه آیات و واژه‌ها را به صورت گزینشی بررسی می‌کنند.
نظریه رشاد خلیفه
در سال ۱۹۷۲ میلادی رشاد خلیفه مقاله‌ای منتشر کرد به‌نام «عدد ۱۹، معجزه عددی در قرآن» و پس از آن در کتاب خود نظریه خود را مبنی بر کشف یک رابطه ریاضی در تعداد سوره‌ها، آیه‌ها، واژه‌ها و حروف کتاب قرآن را رونمایی کرد. او انگیزه خود را اثبات اعجاز و غیربشری‌بودن قرآن خواند تا بدین ترتیب اثبات کند قرآن همانند انجیل نوشته دست بشر نیست و انشای خداوند است.
وی ادعا نمود که با بکارگیری از رایانه ارتباط عددی ویژه‌ای را در متن قرآن یافته‌است که با عدد ۱۹ مذکور در سوره ۷۴ (مدثر) ارتباط دارد. حروف مقطعه یکی دیگر از اساس نظریه اوست.
او در شروع کار خود تعداد حرف «ق» را در دو سوره‌ای که با این حرف از حروف مقطعه آغاز می‌شوند (سوره‌های «شوری» و «ق») را بررسی نمود که نتیجه بررسی او این بود که تعداد این حرف در هر دو سوره یکسان و ۵۷ بار تکرار شده‌است، یا به عبارتی مجموعاً ۱۱۴ بار در دو سوره که این عدد با تعداد سوره‌های قرآن برابر است. از طرفی برابر بودن مقدار ابجدی کلمه «مجید» (که صفت قرآن در همان ابتدای سوره «ق» است) با عدد ۵۷ و برابر بودن تعداد تکرار کلمه «قرآن» در کل سوره‌های قرآن با این عدد، عقیده او را به وجود یک رابطه ریاضی در قرآن تقویت نمود.
رشاد به آیات ۱۹ تا ۲۱ سوره مطففین استناد می‌کند و آن را این‌گونه ترجمه می‌کند: کتابٌ مرقُوم * یَشهدُهُ المقرّبون (ترجمه: کتابی است که با اعداد بنا شده*تا بوسیله کسانی که به من نزدیک هستند مشاهده شود)[مطففین–۲۱–۲۰]
عبدالعلی بازرگان فرزند مهندس مهدی بازرگان با تأیید نظریه رشاد خلیفه چنین می‌گوید:
ملاحظات «رشاد خلیفه» محقق مصری، در کشف کد ریاضی قرآن حقایق غیرقابل انکاری را آشکار ساخت. مضرب مشترک بودن عدد ۱۹ در ۲۹ سوره‌ای که با حروف مقطعه آغاز می‌شوند، و صدها شاهد آماری برای اثبات این نکته و نکات ریاضی فراوانی که توسط او یا شاگردانش مطرح گردید (از جمله روابط بسیار حیرت‌آوری که اعداد ۷ و ۹ و ۴۰ و… در قرآن دارند) نشان داد که حتی یک کلمه را نمی‌توان در قرآن جابه‌جا کرد، چه آنکه خواسته باشیم اجتهاد اصحاب را در ترتیب فعلی قرآن دخیل بدانیم.
روابط ریاضی عدد ۱۹ (تعداد حروف بسم الله) در قرآن
رشاد خلیفه کد ریاضی قرآن را از ساده تا بسیار مشکل دسته‌بندی می‌کند و می‌گوید:
حقایق ساده مشاهداتی است که بدون هیچ وسایلی می‌توان آنان را بررسی کرد. حقایق پیچیده به کمک ماشین حساب یا رایانه قابل رویت است. بررسی حقایق زیر به هیچ وسیله‌ای احتیاج ندارد، اما خواهشمند است بخاطر داشته باشید که همه اینها به متن عربی اصلی اشاره دارد.
اولین آیه قرآن (۱:۱)، معروف به "بسم الله الرحمن الرحیم، ۱۹ حرف دارد (بدون احتساب تشدید حروف ل الله و ر الرحمن و ر الرحیم).
قرآن ۱۱۴ سوره دارد که می‌شود ۱۹x۶.
مجموع آیات در قرآن ۶۳۴۶ است که می‌شود ۱۹x334.
[۶۲۳۴ آیه شماره‌گذاری شده‌است (بدون در نظر گرفتن ۲ آیه پایانی سوره توبه که در وصف پیامبر آمده‌اند) و ۱۱۲ آیه (بسم الله) شماره‌گذاری نشده‌است که می‌شود ۶۳۴۶ =۱۱۲+۶۲۳۴] همچنین ۶+۴+۳+۶ برابراست با ۱۹
بسم الله ۱۱۴ بار تکرار شده‌است، با وجود غیبت مرموز آن در سوره ۹ (درسوره ۲۷ دو بار تکرار شده‌است) و ۱۱۴ = ۱۹x۶
از غیبت بسم الله در سوره ۹ تا بسم الله اضافی در سوره ۲۷، دقیقاً ۱۹ سوره‌است.
مجموع شماره سوره‌ها از ۹ تا ۲۷ (۲۷+۲۶+...... +۱۲+۱۱+۱۰+۹) = ۳۴۲ = ۱۹x۱۸
این مجموع (۳۴۲) همچنین مساوی است با مجموع کلمات بین دو بسم الله سوره ۲۷، و ۳۴۲ = ۱۹x۱۸
نخستین آیات معروفی که اول وحی شد (۵–۱:۹۶) ۱۹ واژه دارد.
این نخستین وحی ۱۹ واژه‌ای، ۷۶ حرف دارد و ۷۶ = ۱۹x۴
سوره ۹۶ که از دید ترتیب زمانی نخستین سوره‌است، ۱۹ آیه دارد.
سوره ۹۶ که از دید ترتیب زمانی نخستین سوره‌است، از انتهای قرآن، ۱۹مین سوره‌است.
بخش اصلی نظریه را حروف مقطعه (پاراف قرآنی) تشکیل می‌دهند که به برخی از آنان در حقایق ساده اشاره نموده‌است:
پارافهای قرآنی که از ۱۴ حرف مختلف عربی تشکیل شده‌اند به ۱۴ شکل مختلف در ابتدای ۲۹ سوره قرآن آمده‌اند. مجموع این اعداد می‌شود ۱۴+۱۴+۲۹=۵۷ یا ۱۹x۳.
مجموع ۲۹ سوره‌ای که «پارافهای قرآن» در آنان آمده‌است می‌شود:
۸۲۲=۶۸+۵۰+.......... +۷+۳+۲، و ۸۲۲+۱۴ (۱۴ مجموعه پارافها) می‌شود ۸۳۶، یا ۱۹x۴۴.
بین نخستین سوره پاراف دار (۲) و آخرین سوره پاراف دار (۶۸)، ۳۸ سوره بدون پاراف وجود دارد. ۱۹x۲
بین نخستین و آخرین سوره‌های پاراف‌دار ۱۹ مجموعه پاراف‌دار و بدون پاراف وجود دارد.
همچنین در شمارش تعداد «ن» در سوره قلم برای آنکه به عدد ۱۳۳ مضربی از ۱۹ برسد، استدلال نمود که «ن والقلم و مایسطرون»، کتابت رایج در قرآن‌ها، باید «نون والقلم و مایسطرون» نوشته شود.
روابط ریاضی عدد ۱۹ در آیه بسم الله
نوشتار اصلی: نظریه روابط ریاضی آیه بسم‌الله در قرآن
پس از مرگ رشادخلیفه، پیروان وی کار محاسبات و استخراج روابط ریاضی عدد ۱۹ در قرآن را ادامه دادند. از جمله عبدالله آریک یکی از پیروان وی، که در سال ۱۹۹۲ جزوه‌ای را با نام فراتر از احتمال منتشر کرد که در آن به ۳۵ رابطه مستقل عدد ۱۹ در آیه بسم الله اشاره شده‌است. در این زمینه محققان متعددی به گسترش و تکمیل آن پرداخته‌اند و آنچه امروزه تعدیل و تدوین شده و مشهور است تعداد این روابط نوزده مورد معرفی شده‌است.
ادعای تحریف قرآن
رشاد در بسط نظریه خود، دو آیه پایانی سوره توبه (سوره بدون بسم‌الله) از قرآن را که با نظریه‌اش هماهنگ نبود، تحریف شده دانست. او مدعی بود که این دو آیه در ۹ جا تئوری کد ۱۹ وی را نقض می‌کند، و این آیه‌ها ۱۹ سال پس از مرگ محمد توسط کاتبان در مدح محمد افزوده‌شده و این امر طبق اسنادی مورد مخالفت شدید علی بن ابیطالب (یکی از کاتبان) واقع شده‌بود. همچنین در یکی از این آیات، پیامبر اسلام به صراحت «رحیم» (یکی از اسماء خداوند) خوانده شده‌است. خلیفه این دو آیه را جعلی نامید و آنان را از ویراست‌های جدیدتر ترجمهٔ قرآن خود حذف کرد.
او ۷۱ رابطهٔ ریاضی برای اثبات این ادعا یافت. بعدها دیگران روابط دیگری هم کشف کردند.
ادعای رسالت و جعلی بودن احادیث و سنت
رشاد خلیفه ادعای رسالت نیز کرد و نام خود را از قرآن استخراج نمود. وی پس از بسط دادن نظریات خود اعلام نمود «اسم رسول میثاق خدا در قرآن از طریق ریاضی به عنوان رشاد خلیفه کد شده‌است و این واقعاً بهترین روش معرفی رسول خدا به دنیا، در عصر کامپیوتر است» و پس از آن استدلال کرد «آشکار شدن معجزه قرآن بواسطه رشاد خلیفه، از نشانه‌های مهم رسالت اوست» خلیفه همچنین سنت و حدیث که پس از قرآن منبع اصلی مسلمانان هستند را منابع جعلی نسبت داده شده به محمد و در تضاد با قرآن دانست و کشف واقعیت این متون و آموزه‌های جعلی را نیز از وظایف رسالت خویش دانست. این سبب شد که ادعاهای وی از سوی محافل مذهبی سنی و شیعه رد شده و نوشته‌های او ممنوع اعلام شود.[پیوند مرده] ادعای محافل مذهبی هم از سوی تسلیم شدگان رد شد.
پس از رشاد خلیفه
پس از کشته شدن رشاد خلیفه، گروهی از پیروان او به گسترش تحقیقات قرآنی به شیوهٔ او ادامه دادند. برخی از آنها اصولگرا هستند و به نحوی ملاحظه کارانه سعی در بسط تحقیقات عددی قرآنی در چارچوبهای محدود از قبل تعریف شده دارند و بعضی دیگر که رادیکال تر محسوب می‌شوند محدودیتی در تحقیقات خود نداشته و غالباً شبیه خود رشاد خلیفه ادعای رسالت و پیش‌گویی (بیشتر در مورد زلزله‌های آتی) دارند. برخی نیز بدون ایراد ادعایی سعی در بسط گستردهٔ تحقیقات عددی و علمی قرآنی به این شیوهٔ جدید را دارند
نقد نظریه رشاد
از دید برخی، تاکنون هیچ‌گاه در احادیث از پیامبر اسلام یا امامان شیعه و سیره عملی آنان یا در تفاسیر قبلی قرآن، این کتاب را کتابی اسرارآمیز و معماگونه یا دارای اعجاز عددی وصف ننموده‌اند بلکه آن را کتابی روشن و ساده و پرمحتوی خوانده‌اند. همچنین در آثار متقدمین، هیچ‌یک از بزرگان و علمایی چون خواجه نصیر یا شیخ بهایی نیز مطالبی هرچند به صورت ضمنی و تلویحی در مورد تعداد حروف و کلمات قرآن و روابط ریاضی میان آنان نیامده بود. به‌نظر ایشان، رویه قرآن نیز بر همین اساس است، چراکه قرآن بعد از ذکر داستان اصحاب کهف، اظهار تاسف می‌کند که چرا مردم به‌جای آنکه به پیام این قصه توجه‌کنند، مشغول مطالب حاشیه‌ای می‌شوند و بر سر تعداد اصحاب کهف جدال می‌کنند. همین‌طور در مورد تعداد نگهبانان دوزخ، که استناد رشاد به همین آیه‌است، در قرآن آمده: «تعدادشان رانوزده نفر قرار دادیم»، و خود قرآن در آیه بعد می‌گوید، فقط به این منظور که چون و چرای کافران را برانگیزیم و نیز ایمان مؤمنان را تقویت کرده باشیم.
نظریه مهدی بازرگان
مهدی بازرگان در کتاب خودش سیر تحول قرآن، مدعی کشف نوعی رابطه ریاضی بر اساس ترتیب نزول است. او باور دارد آیاتی که در ابتدا نازل شده‌است از کلمات و آیات کوچکتری تشکیل شده‌است و این سیر همین‌طور به صورت خطی افزایش می‌یابد و آیاتی که در سال‌های آخر نازل شده‌است دارای کلمات بزرگتر و آیات بزرگتری است. همچنین او باور دارد که در هر سال از مدت زمان نزول با اختلاف چند آیه، تعداد آیات مساوی نازل شده‌است.
بازرگان در کتاب خودش ادعا می‌کند که علی شریعتی در نامه‌ای به بازرگان گفته‌است:
من کشف ایشان را دربارهٔ قرآن درست، بی‌مبالغه، شبیه کار گالیله دربارهٔ منظومه شمسی و نیوتن دربارهٔ جاذبه و پاستور دربارهٔ بیماری... می‌دانم. آنها کلید علمی وحی طبیعی را به دست آورده‌اند و ایشان کلید علمی وحی الهی را.
