به مناسبت ماه مبارک رمضان و در قسمت دوم از سری نظرات امام علی (ع) به افراط و تفریط و اعتدال میپردازم. افراط معادل با تندروی و تفریط معادل با کند روی در فارسی میباشد و اعتدال و ميانه روي، همان گونه که از نامش پيداست، به معناي پيمودن و گزينش راه ميانه و وسط و عدم تمايل به دو طرف افراط و تفريط مي باشد .
کار را ابتدا با آیه ی قرآن شروع میکنیم: یکی از ویژگی های دین اسلام، میانه روی است. قرآن کریم، مسلمانان را امت وسط می نامد و می فرماید:
وَکَذَ لِکَ جَعَلْنَـکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا. (بقره: 143)
بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم بر شما گواه باشد.
اعتدال در اسلام قلمرو وسيعي دارد كه شامل :
الف) اعتدال در امور فردي.
ب) اعتدال در امور اجتماعي.
است.حضرت علی (ع) در این باره سخنان بسیاری دارند:
اعتدال در دوستی:
حضرت علي (ع) مي فرمايد: با دوست خود در حد اعتدال دوستي كن؛ زيرا ممكن است آن دوست، روزي دشمن تو گردد و در دشمني خود نيز معتدل باش؛ زيرا ممكن است همان دشمن، روزي دوست تو گردد.
نادان:
امام على عليه السلام : نادان را نبينى، مگر افراطگر يا تفريطگر."نادان را نبينى جز كه كارى را از اندازه فراتر كشاند و يا بدانجا كه بايد نرساند."
هلاک شدن دوستان و دشمنان امام:
امام على عليه السلام : بزودى درباره من دو گروه هلاك شوند: دوستدار افراطى كه دوستى ، او را به ناحق كشاند و دشمن افراطى كه دشمنى ، او را به ناحق بَرَد. و بهترين حالت مردم درباره من راه ميانه است. پس اين راه را در پيش گيريد.
اعتدال در جنگ و صلح:
امام علی(ع) در جواب گروهی که قبل از بازگشت سفیر تقاضای جنگ با معاویه را کرده بودند، گفت: «آمادگى براى جنگ یعنى درب صلح را بستن» و در پاسخ گروهی که پیشنهاد باقى ماندن معاویه به فرماندارى شام را داده بودند، گفت: خدا مرا نبیند آن روز که گمراهان را یاور خویش قرار داده باشم.
امام علی (ع) پس از آنکه جریر بن عبد الله بجلى را به عنوان نماینده خود براى گفتگو با معاویه به شام فرستاد، یارانش از او خواستند که آماده مبارزه شود امام علی(ع) در پاسخ آنها سخنان ذیل را ایراد فرمود: «آمادگى براى جنگ یعنى درب صلح را بستن» مهیا شدنم براى جنگ با شامیان، با اینکه «جریر» را به رسالت به سویشان فرستاده ام به معنى این است که راه صلح را به روى آنها بسته ام! و اگر بخواهند اقدام به کار نیکى کنند آنها را منصرف ساخته ام، من مدت اقامت جریر را در شام معین ساخته ام که اگر تأخیر کند روشن مى شود یا فریبش داده اند و یا از اطاعتم سر پیچیده است. عقیده من این است که صبر نموده با آنها مدارا نمائید، در عین حال من مانع از آن نیستم که شما خود را آماده پیکار کنید (ولى من شخصا این کار را نمى کنم).
و نیز نقل شده است:امام شخصى را دید که چنان بر ضد دشمنش مى کوشید که به خود زیان مى رسانید ، فرمود: تو مانند کسى هستى که نیزه در بدن خود فرو برد تا دیگرى را که در کنار اوست بکشد!
و نیز فرموده است: کسى که در دشمنى زیاده روى کند گناهکار، و آن کس که در دشمنى کوتاهى کند ستمکار است، و هر کس که بىدلیل دشمنى کند نمىتواند با تقوا باشد.
اعتدال میان دنیا و آخرت:
در نامه ی 27 نهج البلاغه آمده است:و بدانید ، اى بندگان خدا ، که پرهیزگاران ، هم در این دنیاى زودگذر سود برند و هم در جهان آینده آخرت . آنها با مردم دنیا در کارهاى دنیوى شریک شدند و مردم دنیا با ایشان در کارهاى اخروى شریک نشدند . در دنیا زیستند ، نیکوترین زیستنها و از نعمت دنیا خوردند ، بهترین خوردنیها و از دنیا بهرهمند شدند آنسان ، که اهل ناز و نعمت بهرهمند شدند و از آن کامیاب گردیدند ، چونان که جباران خودکامه کام گرفتند . سپس ، رخت به جهان دیگر کشیدند با ره توشهاى که آنان را به مقصد رسانید و با سودایى که سود فراوانشان داد . لذت زهد را در دنیا چشیدند و یقین کردند که در آخرت در جوار خداوندند . اگر دست به دعا بردارند ، دستشان را واپس نگرداند و بهرهشان از خوشى و آسایش نقصان نگیرد
پارسایی و اعتدال:
امام علی (ع) فرموده است: زهد بین دو کلمه از قرآن است، که خداى سبحان فرمود: «تا بر آنچه از دست شما رفته حسرت نخورید، و به آنچه به شما رسیده شادمان مباشید» کسى که بر گذشته افسوس نخورد، و به آینده شادمان نباشد، همه جوانب زهد را رعایت کرده است.
ونیز فرموده اند: پرهیزکاران در دنیا دارای فضیلت های برترند، سخنانشان راست، پوشش آنها میانه روی، وراه رفتنشان با تواضع وفروتنی است.
اعتدال در تمایلات:
حضرت امام علی (علیه السّلام) فرموده اند: هر کم بودی در اعمال تمایلات برای آدمی زیان آور و هر زیاده روی نسبت به آنها باعث فساد و تباهی است.
اعتدال حتی در مورد قاتل خود! :
حضرت علي (ع) در بستر ( بعد از ضربت ابن ملجم ) فرمود: اي فرزندان عبداللمطلب ! مبادا بعد از شهادت من، در خون مسلمانان غوطه ور شويد و بگوييد : علي (ع) كشته شد و به بهانه آن، خون هايي را بريزيد . آگاه باشيد ! تنها قاتل من كشته خواهد شد. هنگامي كه من از اين ضربه اي كه به من زده است، شهيد شدم ، تنها يك ضربه كاري بر او بزنيد و پس از كشتن ، مبادا بدن او را مثله كنيد.
اعتدال در عبادت:
حضرت امام علی (علیه السّلام) ضمن وصایای خود به محضر حضرت امام مجتبی(علیه السّلام) فرموده اند: فرزند عزیز در تلاش معاش و انجام عبادات میانه رو و معتدل باش و از زیاده روی پرهیز کن و در حدود طاقت و توانت فعالیت نما تا بتوانی آن را برای همیشه انجام دهی.
اعتدال در بخشندگی:
حضرت امام علی (علیه السّلام):بخشنده باش امّا زیاده روى نکن، در زندگى حسابگر باش امّا سخت گیر مباش
از زیاده روى بپرهیز و میانه روى پیشه کن . امروز به فکر فردایت باش . از مال به قدر نیازت نگهدار و آنچه افزون آید ، پیشاپیش براى روزى که بدان نیازمند گردى ، روانه دار . آیا امید آن دارى که خداوندت پاداش متواضعان دهد ، در حالى که ، در نزد او از متکبران هستى . آیا در حالى که ، خود در ناز و نعمت فرو رفته اى و آن را از ناتوانان و بیوه زنان دریغ مى دارى ، طمع در آن بستهاى که ثواب صدقه دهندگانت دهند ؟ آدمى به آنچه پیشاپیش فرستاده ، پاداش بیند و بر سر آن رود که از پیش روانه داشته . والسلام
ونیز فرموده اند:آنکه میانه روی کند تهیدست نمی شود.
اعتدال در توبیخ:
حضرت امام علی (علیه السّلام) فرموده اند: زیاده روی در توبیخ، آتش لجاج را مشتعل می سازد.
اعتدال در احساسات:
حضرت امام علی (علیه السّلام) درباره یاحساسات آدمی که خلقتی بس عجیب و شگفت آور دارد فرموده اند: در این کانون تمایلات عاطفی، مجموعه ای از خواهش های حکیمانه و تمایلاتی ضدّ آنها گرد آمده است، اگر امیدوار شود تمنّای طمع خوارش می سازد، اگر میل به آز و طمع در ضمیرش جنبش کند خواهش حرص تباهش می نماید، اگر ناامید گردد اندوه و غم او را می کشد، اگر حالت غضب بر وی دست دهد به شدت خشمگین می گردد، اگر خشنود شود خودداری های لازم را فراموش می کند، اگر دچار خوف و هراس شود در جستجوی راه نجات، حیرت زده و مبهوت می گردد، اگر در امنیت و گشایش قرار گیرد غفلت و نادانی آن را از کفش می رباید، اگر به مصیبتی دچار شود بی تابی رسوایش می کند، اگر مالی بدست آورد توانگری به طغیانش وامیدارد، اگر فقر و تهیدستی آزارش دهد گرفتار بلا می شود، اگر گرسنگی بر او فشار آورد ناتوانی، زمین گیرش می کند، اگر در خوردن زیاده روی کند فشار شکمش ناراحتش می سازد، پس هر کوتاهی و کندروی در تمایلات، برای بشر زیان آوراست، و هر افراط و تندروی نیز مایه ی فساد و تباهی است.
