ورزش قهرمانی از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده و در هماوردهای مختلف کشتیگیران با غلبه بر رقیب نماد پیروزی و برتری یک گروه، قوم یا استان بر حریف بودند. همچنین عناوینی مانند پهلوانی و رادمردی نشان از رقابتی دارد که آمیخته با فرهنگ ایرانی است؛ فرهنگی که هم ورزش زورخانهای و هم کشتی نمادهای بارز آن به شمار میرود. با حرفهای شدن ورزش و ورود رشتههای مختلف به کشورهای آسیایی، مسئولان وقت اقدام به راهاندازی فدراسیونهای المپیکی و غیر المپیکی کردند. با راهاندازی فدراسیونهای ورزشی حضور در المپیک در دستور کار مسوولان کشور قرار گرفت تا جایی که نمایندگان ایران در ۷۶ سال گذشته موفقیتهای زیادی در بزرگترین آوردگاه ورزش جهان کسب کردند.
نمایندگان ایران در ادوار مختلف المپیک ۲۴ مدال طلا، ۲۳ نقره و ۲۹ برنز کسب کردند. این مدالها توسط ورزشکاران ۶ رشته کشتی، وزنهبرداری، تکواندو، دوومیدانی، کاراته و تیراندازی ثبت شده است. گوششکستهها با کسب ۱۱ مدال طلا برترین نمایندگان ایران در المپیک به شمار میروند و پولادمردان با ۹ مدال در جایگاه دوم قرار دارند. تکواندو نیز با ۲ مدال طلا، یک نقره و سه برنز در جایگاه سوم قرار دارد. جایگاه چهارم از آن رشته تیراندازی و کاراته با یک مدال طلا است و دوومیدانی با تک مدال نقره احسان حدادی در جایگاه پنجم قرار دارد.
اما کسب ۷۶ مدال در ۷۶ سال گذشته موجب شکلگیری خاطرات تلخ و شیرینی شده که هنوز در ذهن اهالی ورزش نقش بسته است. برگزاری جشن سده المپیک ایران بهانهای شد تا یک بازخوانی از مهمترین اتفاقات ادوار المپیک برای کاروان ایران داشته باشیم. ناگفته نماند که در این مراسم همچنین از تنها صدای ماندگار جهان پهلوان غلامرضا تختی (یادگاری و امانت استاد بهمنش) و موسیقی المپیک ساخته استاد انتظامی نیز رونمایی شد.
پیشکشی به شاه قاجار برای حضور در المپیک
نخستین حضور یک ایرانی در ادوار المپیک به سال ۱۹۰۰ میلادی بازمیگردد؛ زمانی که فریدون ملکم فرزند میرزاملکم با ابتکار خود و حمایت پدر به نخستین المپیک قرن بیستم گام گذاشت و در رشته شمشیربازی شرکت کرد.
حضور در این دوره از بازیها برای وی هزینه زیادی داشت و حتی میرزا ملکم برای کسب عنوان شاهزاده (پرنس) یک انگشتر بسیار گرانقیمت را به مظفرالدینشاه هدیه داد و او هم در قبال دریافت یک انگشتر برلیان، لقب افتخاری «پرنس» را برای پسر میرزا ملکم انتخاب کرد تا او در مسابقات شمشیربازی شرکت کند. فریدون ملکم در همان دور نخست شکست خورد و برای همیشه از ورزش کنار رفت.
پولادمردی که تاریخ را ساخت
کاوران ورزشی ایران از المپیک ۱۹۴۸ لندن تا ۲۰۲۰ توکیو ایران موفق به کسب ۷۶ مدال رنگارنگ در ۶ رشته متفاوت شده است. گام نخست کسب ۷۶ مدال رنگارنگ ادوار المپیک ایران، در سال ۱۹۴۸ و در شهر لندن برداشته شد؛ جایی که جعفر سلماسی با کسب مدال برنز آن دوره نام خود را به عنوان یکی از تاریخسازان المپیک مطرح کرد. مدالی که پایان راه ایران نبود بلکه وزنهبرداری بعد از آن سال توانست از آوردگاه المپیک ۱۸ مدال کسب کند که ۹ مدال آن طلا، پنج نقره و چهار برنز بود.
حسین رضازاده با ۲ طلا پرافتخارترین المپین ایران در این رشته است و محمد نصیری با سه مدال طلا، نقره و برنز و چهار حضور یکی از بزرگان این رشته به شمار میرود. کیانوش رستمی نیز یک مدال طلا و یک نقره را کسب کرده است. سهراب مرادی، بهداد سلیمی، سعید محمدپور، حسین توکلی و نواب نصیرشلال دیگر طلاییهای ایران هستند.
بعد از برنز سلماسی در سال ۱۹۴۸، نوبت کشتی بود تا سکوی مدالی ایران را ارتقا دهد. ناصر گیوهچی از این رشته موفق شد نخستین مدال نقره المپیک ایران را در المپیک ۱۹۵۲ هلسینکی در وزن ۶۰ کیلوگرم کسب کند. این مدال ابتدای راه کشتی بود که چهار سال بعد در ملبورن به طلا تبدیل شد. پس از ضرب مدال ناصر گیوهچی روند موفقیتآمیز کشتی ادامه داشت و این رشته اکنون با کسب ۴۷ مدال رنگارنگ (۱۱ طلا، ۱۵ نقره و ۲۱ برنز) پرافتخارترین رشته المپیکی ایران به شمار میرود.
غرش ببر مازندران پیش چشم کانگوروها
نام امامعلی حبیبی با کشتیهای زیبا و غلبه بر حریفان نامدار گره خورده است اما آنچه بیش از همه ببر مازندران را در کانون توجه قرار داده، ضرب نخستین طلای المپیک ایران است. حبیبی این مدال را در المپیک ۱۹۵۶ ملبورن ضرب کرد. چند دقیقه بعد از حبیبی، غلامرضا تختی نیز دومین مدال ایران را ضرب کرد تا روز طلایی کشتی در سرزمین کانگوروها رقم بخورد. بعد از حبیبی و تختی، عبدالله موحد، رسول خادم، علیرضا دبیر، کمیل قاسمی، حسن یزدانی، حمید سوریان، امید نوروزی، قاسم رضایی و محمدرضا گرایی طلا کسب کردند.
دختری که در سرزمین آفتاب تب کرد
اگر حضور فریدون ملکم را در المپیک به عنوان نخستین حضور ایران در المپیک قلمداد کنیم، ۱۲۴ سال از حضور نمایندگان ایران در این آوردگاه بزرگ میگذرد. یکی از رشتههایی که حسرت المپیکی شدن دارد ژیمناستیک است؛ رشتهای که دنیای ورزش سرمایهگذاری کلانی روی آن انجام داده اما در ایران شمار مدالهای جهانی و آسیایی آن به تعداد انگشتان یک دست هم نمیرسد. این رشته تا کنون سهمیه المپیک را از طریق گزینشیها کسب نکرده و نماینده ایران تنها یک بار با وایلد کارت فدراسیون جهانی راهی توکیو شد.
جمیله سروری دختر ۱۳ ساله، آن روزها نماینده ایران بود که داستانهای عجیبی در خصوص ترس وی از رقابت نقل شده است. سروری که اکنون یکی از پیشکسوتان رشته ژیمناستیک محسوب میشود، چندی پیش به ایرنا گفت: در کاروان ایران در المپیک ۱۹۶۴ توکیو پنج دختر حضور داشتند. سرشناسترین چهره کاروان ایران در ان دوره جهانپهلوان تختی بود. من ژیمناستیک کار بودم و دختران دیگر نیز در رشته دوومیدانی فعالیت داشتند. به توکیو که رسیدم یکی از کمسنترین نفرات حاضر در تورنمنت بودم. این عامل موجب شد تا ترس از رقابت بر من مستولی شود. روز نخست از سالن فرار کردم و به دهکده رفتم. همچنین ترس از مسابقه و رقابت با بزرگان ژیمناستیک دنیا موجب شد تا تب کنم و در بیمارستان بستری شوم.
سروری در ادامه اضافه کرد: با اصرار مسئولان کاروان مجبور به مسابقه شدم اما نتوانستم عنوان چشمگیری کسب کنم اما آنچه باعث توجه خبرنگاران و مسئولان برگزاری المپیک ۱۹۶۴ شد سن و سال من بود. خیلی از سرپرست کاروانها برای من هدیه میفرستادند و مربی چکسلواکی نیز در نامهای به مربی ژاپنی سفارش کرده بود تا هوای من را داشته باشد. پس از بازگشت از توکیو تا ۱۷ سالگی در مسابقات کشوری عناوین متعددی کسب کردم و در نهایت با مهاجرت کوتاهمدت پدرم از ایران به پاکستان، از ورزش دور شدم. در بازگشت به کشور نیز در امور داوری، مربیگری و آموزش به فعالیت پرداختم.
نخستین زن المپیکی ایران در بیان خاطرات خود از توکیو گفت: روز فینال کشتی جهانپهلوان تختی در سالن حضور داشتم. هرچند که تختی آن مسابقه را واگذار کرد و به مدال نقره رسید، اما اعضای کاروان به او خسته نباشید گفتند. من محو هیبت پهلوانی تختی شده بودم؛ او یک قهرمان به تمام معنا بود از آنجا که سنم کم بود به خودم اجازه ندادم که با او حتی حرف بزنم.
خروس جنگی طلسم فولاد سرد را شکست
وزنهبرداری نخستین مدال ایران را در بازیهای المپیک کسب کرد اما رنگ این مدال برنز بود و برای ضرب نشان طلای بزرگترین آوردگاه ورزشی جهان باید تلاش بیشتری میشد. برای رسیدن به مدال طلای وزنهبرداری ۲۰ سال زمان نیاز بود تا محمد نصیری نابغه وزنهبرداری ایران و جهان در المپیک ۱۹۶۸ مکزیکوسیتی ایران را صاحب نخستین مدال طلای وزنهبرداری المپیک کرد.
خروس طلایی ایران در آن دوره از بازیها موفق شد تا سه رکورد جدید برای المپیک ثبت کند که رکورد ۱۵۰ کیلوگرمیاش در ۲ ضرب تا المپیک ۱۹۸۰ مسکو دست نخورده باقی ماند. طلای نصیری در حالی به دست آمد که وزنهبرداری المپیک ۱۹۶۸ از سطح فنی بسیار بالایی برخوردار بود به گونهای بود که از جمع ۲۰ شرکت کننده، هفت نفرشان در کوران رقابت از پا در آمدند و حذف شدند. یکی از سرشناسترین نفرات آن زمان گنادی چتین روسی و رکورددار دنیا بود که دستش از رسیدن به مدال کوتاه ماند.
در این دسته ایمره فولدی، قهرمان سرشناس مجارستان با رکوردی برابر با نصیری، به علت سنگینی وزن، پشت سر قهرمان ایرانی قرار گرفت. البته فولدی در المپیک ۱۹۷۲ انتقام خود را از نصیری گرفت و موفق به ضرب مدال طلا شد. نصیری در المپیک ۱۹۷۲ مونیخ به مدال نقره رسید اما مدال او داستان زیادی داشت. مدال سامسون وزنهبرداری ایران در حاشیه بازیهای المپیک مونیخ دزدیده و دست به دست در جهان سالها شد تا اینکه یک ایرانی در یک حراجی در لندن آن را شناسایی و خریداری کرد.
سال ۱۳۹۵ و در جریان افتتاحیه مسابقات بینالمللی جام فجر تاماش آیان رئیس فدراسیون بینالمللی وزنهبرداری پس از ۴۴ سال که مدال نقره نایب قهرمان ایرانی وزنهبرداری را در روی سکو به نصیری اهدا کرده بود، دوباره در تهران همان مدال را به گردن نصیری انداخت. این مدال در یازدهم خرداد ۱۳۹۵ و در یک فضای احساسی توسط آیان به گردن نصیری انداخته شد. قهرمانی نصیری در مکزیکوسیتی نیز تا المپیک ۲۰۰۰ و طلای حسین توکلی برای وزنهبرداری ایران تکرار نشد.
اولین مدال نسل انقلاب
نخستین مدال المپیکی ایران پس از انقلاب شکوهمند اسلامی توسط عسکری محمدیان در المپیک ۱۹۸۸ سئول ضرب شد. ایران در المپیکهای ۱۹۸۰ و ۱۹۸۴ غایب بود. محمدیان در رشته کشتی آزاد به مدال نقره المپیک سئول در وزن ۵۷ کیلوگرم رسید. نابغه مازنیها چهار سال بعد در المپیک ۱۹۹۲ بارسلون مدال نقره خود را در وزن ۶۲ کیلوگرم تکرار کرد. کاروان ورزشی ایران با تکمدال نقره عسکری محمدیان به عنوان ۳۶ آن دوره از بازیها رسید.
تاریخسازی برادران خادم
برادران خادم پس از انقلاب شکوهمند اسلامی توانستند چهار مدال المپیکی را برای ایران به ارمغان بیاورند. رسول خادم در المپیک ۱۹۹۶ آتلانتا به مدال طلای وزن ۹۶ کیلوگرم رسید. رسول پیش از این نیز در المپیک ۱۹۹۲ به مدال برنز کشتی آزاد در وزن ۸۲ کیلوگرم رسیده بود.
امیررضا خادم دیگر عضو خانواده کشتی است که در ۲ المپیک متوالی موفق به کسب مدال شد. خادم در المپیک ۱۹۹۲ بارسلون در وزن ۷۴ و در المپیک ۱۹۹۶ آتلانتا در وزن ۸۲ کیلوگرم به مدال برنز رسید.
هرکول اردبیل قهرمانان را بازنشسته کرد
حسین رضازاده نامی آشنا در تاریخ وزنهبرداری ایران است. نامی که در سیدنی چهره شد و تا خداحافظیاش، حریفی برای وی در دنیای فولاد سرد پیدا نشد. رضازاده سال ۲۰۰۰ و در المپیک سیدنی برابر دیدگان بزرگانی مانند چمرکین روس و نامداران دیگر مدال طلا را کسب کرد. وی تنها وزنهبردار ایرانی است که ۲ طلای المپیک را در کارنامه دارد.
نابغه اردبیلی ورزش ایران همچنین چهار مدال طلای جهانی را دارد. بعد از رضازاده بزرگانی مانند بهداد سلیمی، سجاد انوشیروانی و علی داودی در دسته فوق سنگین موفق به کسب مدال طلا و نقره المپیک شدند.
طلای کودک بیشفعال در سیدنی
علیرضا دبیر را میتوان از قهرمانان نامی و مدیران برجسته کشتی ایران قلمداد کرد. دبیر که قهرمانی جهان و المپیک را در کارنامه دارد اکنون به شاگرد اول مدیریت و سازندگی در ورزش ایران تبدیل شده است. دبیر هرچند اخلاق و سبک مدیریت خاص خود را دارد اما حتی منتقدان به توانایی او در کشتی و هم در مدیریت اعتراف دارند. نقطه عطف زندگی دبیر را میتوان در المپیک سیدنی دید؛ جایی که او کمشانسترین آزادکار اعزامی به المپیک بود اما توانست نشان طلای این دوره از بازیها را از آن خود کند. نشانی که برای تکرار آن ۱۶ سال زمان نیاز برد.
دبیر برای کسب نشان طلای المپیک سیدنی، تالاتا امبالو از گینه را در یک دقیقه و ۷ ثانیه با امتیاز عالی ۱۰ بر صفر ضربهفنی کرد و در ادامه گویوی سیسائوری از کانادا که نایبقهرمان المپیک ۱۹۹۶ آتلانتا بود را سه بر صفر شکست داد. رئیس کنونی فدراسیون کشتی در ادامه موفق شد اویونبولگ پوروباتار از مغولستان که قهرمان آسیا بود را شکست دهد و به دیدار سرنوشتساز برابر تری براندز آمریکایی رسید.
کشتیگیر آمریکایی که ۲ عنوان قهرمانی جهان را در کارنامه داشت، با وجود ضربات زیاد و خطا روی دبیر در نهایت ۶ بر ۲ به نابغه ایرانی باخت. دبیر بارها در خاطرات خود در خصوص آن کشتی گفته که شما فقط مشتهایش را میدیدید و من که روی تشک بودم باید فحشهایش را هم تحمل میکردم. تا سرشاخ میشدیم توی گوشم زمزمه میکرد اما تمرکزم را از دست ندادم. دبیر که بارها به شوخی خود را کودک بیشفعال کشتی ایران نامیده است، در فینال المپیک سیدنی برابر یوگن بوسلوویچ از اوکراین به برتری رسید و مدال طلا را برای کاروان ایران به ارمغان آورد.
قرن بیست و یکم و پایان سلطه کشتی و وزنهبرداری
از ۱۹۴۸ تا ۲۰۰۰ سیدنی تمام مدالهای ایران در آوردگاه بزرگ المپیک از رشته کشتی و وزنهبرداری بود. اما آغاز قرن بیست و یکم برای ورزش ایران با یک غافلگیری همراه بود تا جایی که هادی ساعی به نخستین ورزشکاری تبدیل شد که در رشتهای غیر از کشتی و وزنهبرداری موفق به کسب نشان المپیک شد. ساعی که در المپیک ۲۰۰۰ سیدنی موفق به کسب مدال برنز شد و برای نخستین بار ایران را در رشتههای رزمی صاحب مدال کرد.
رئیس کنونی فدراسیون تکواندو در سال ۲۰۰۴ در یونان، سرزمین اسطورهها، دومین مدال خود را به دست آورد اما رنگ این مدال طلایی بود. او در پکن ۲۰۰۸ و برابر چشم هزاران چینی، نابغه سرزمین اژدها را مغلوب کرد تا راه سومین مدال خود را هموار کند. هادی ساعی با طلای المپیک پکن پرافتخارترین المپین ایران شد.
محمد باقری معتمد نیز در سال ۲۰۱۲ برای این رشته رزمی موفق به کسب نقره شد.
ساعی تنها نیست؛ حدادی غول تاریخساز دوومیدانی شد
احسان حدادی که با قهرمانی جوانان آسیا در سال ۲۰۰۴ چهره شده بود، در المپیک ۲۰۱۲ پکن یکی از نتایج تاریخی ایران را رقم زد و موفق شد برای نخستین بار مدال المپیکی برای این رشته کسب کند. حدادی در لندن موفق شد دیسک را ۶۸.۱۸ متر پرتاب کند تا بعد از هارتینگ آلمانی مدال نقره را به دست بیاورد. حد نصاب هارتینگ ۶۸.۲۸ بود.
حدادی در المپیک ۲۰۱۶ ریو و ۲۰۲۰ توکیو حضور داشت اما نتایج چشمگیری کسب نکرد. البته او در ادامه تاریخسازی خود چهار نشان طلا و یک نقره بازیهای آسیایی را کسب کرد و به یکی از پرافتخارترین ورزشکاران این آوردگاه تبدیل شد.
گرفتار شدن روباه زخمی در تله یزدانی
پس از ضرب نشان طلای کشتی آزاد ایران در المپیک سیدنی، قهرمانان این رشته به مدت ۱۶ سال از سکوی نخست المپیک محروم بودند. البته چند سال بعد از المپیک ۲۰۱۲ لندن مدال برنز کمیل قاسمی به دلیل دوپینگ نفرات اول و دوم وزن ۱۲۰ کیلوگرم، تبدیل به طلا شد. در المپیک ۲۰۱۶ ریو، ایران یک پدیده جدید به کشتی معرفی کرد. حسن یزدانی که با اقتدار تمام رقیبان خود را شکست داده بود به فینال وزن ۷۴ کیلوگرم کشتی آزاد رسید اما در فینال رقابتها به سد سخت انور گدیوف روسی ملقب به روباه خورد. قهرمان روسها در سه دقیقه نخست ۶ امتیاز را از جوان ایرانی گرفت تا امید به کسب نشان طلا به پائینترین سطح ممکن برسد.
اما این پایان کار نبود بلکه آغاز طوفان مردی از جویبار بود. یزدانی تا ثانیههای پایانی چهار امتیاز از دست رفته را جبران کرد و در یک غافلگیری روباه زخمی روسها را در تله انداخت؛ تلهای که به حسرت ۱۶ ساله ایران برای مدال طلای کشتی آزاد خاتمه داد. البته گوششکستههای ایران در المپیک ۲۰۱۲ لندن سه نشان طلا توسط حمید سوریان، قاسم رضایی و امید نوروزی در رشته فرنگی کسب کردند.
بخت سیاه دختر تاریخساز
کیمیا علیزاده با کسب نشان برنز تکواندو بازیهای المپیک ۲۰۱۶ ریو به دختر تاریخساز ورزش ایران در ادوار المپیک تبدیل شد و حتی مسئولان وقت پاداش مدال طلا برای او در نظر گرفتند. اما علیزاده در دام تبلیغات رسانهای و تحریک برخی از خارجنشینان گرفتار شد و اکنون شرایط بدی را تجربه میکند؛ شرایطی که هم او را از افتخارآفرینی دور و هم دختر ایران را در زندگی شخصی با مشکلاتی مواجه کرد.
علیزاده نادم از مهاجرت اکنون به یک شهروند عادی در کشورهای اروپایی تبدیل شده است و حتی جای دادنش در تیم پناهندگان المپیک ۲۰۲۰ توکیو، نتوانست وی را در مسیر افتخارآفرینی قرار دهد. دارنده نشان برنز المپیک ۲۰۱۶ ریو اکنون به دنبال راهی است تا با ابراز پشیمانی از گذشته خود برای زندگی به ایران بازگردد.
فروغی پرستار ورزش ایران
تا پیش از المپیک ۲۰۲۰ توکیو تنها چهار رشته کشتی، وزنهبرداری، دوومیدانی و تکواندو موفق به کسب نشان المپیکی شدند اما ورزشکاران ایرانی در سرزمین آفتاب در ۲ رشته دیگر تاریخسازی کردند. جواد فروغی یکی از مردان تاریخساز رشته تیراندازی بود که موفق شد نشان طلای تیراندازی با تپانچه ۱۰ متر مردان را کسب کند. وی پرستار قهرمان کاروان ایران بود که بعد از کسب نشان طلای المپیک گفت: تیراندازی را در طبقه منفی ۲ بیمارستان به صورت کاملاً اتفاقی شروع کردم. برای اولین بار سال ۱۳۸۹ یا ۱۳۹۰ بود که تپانچه بادی را به من نشان دادند تا تیراندازی کنم. در همان تجربه اول حدود امتیاز ۸۵ زدم و کسی که مسئول بود از من خواست تا پیگیر باشم. تشویق او باعث شد تا سراغ تیراندازی بروم.
جواد فروغی با ۴۱ سال سن به مسنترین مدالآور ایران در ادوار المپیک تبدیل شد. او در زمان توزیع مدال با چفیه که نماد مقاومت و ایثار در ایران است، روی سکو رفت که مورد تحسین مقامات و مسئولان نظام قرار گرفت. البته کسب این مدال برای او حواشی نیز داشت اما فروغی خود را درگیر این حواشی نکرد و به دنبال دبل مدال طلا در المپیک ۲۰۲۴ پاریس است.
طلای گنجزاده به تاریخ پیوست
شاید خاطرهانگیزترین مدال رشتههای رزمی را سجاد گنجزاده گرفته باشد. او در فینال مسابقات مقابل غول عربستانی قرار گرفت. در این دیدار طارق حمدی دست برتر را داشت اما برخورد زانوی او به گنجزاده فرصتی بود تا ملیپوش کشورمان بتواند به مدال طلا برسد. بعد از این برخورد گنجزاده روی تاتامی به حالت بیهوشی نقش بر زمین شد و طارق حمدی با تصمیم داوران «هانسوکو» (اخراج) و گنج زاده بهعنوان کاراتهکای پیروز این مبارزه معرفی شد.(هانسوکو به معنای پیروزی ۴ بر صفر است.)
این اولین و آخرین مدال طلای ایران در رشته کاراته بود زیرا بعد از بازیهای المپیک توکیو، کاراته از رشتههای المپیکی حذف شد. بعد از این رقابت سرمربی تیم عربستان گفت: وقتی گنجزاده احساس کرد که طارق برنده است، بیش از حد وانمود کرد که آسیب دیده است و این به هیچ وجه اخلاقی نیست اما سجاد گنجزاده این ادعاها را رد کرد.