مطلب ارسالی کاربران
زبان مردم آذربایجان صد سال پیش، خاطرات سفیر انگلستان
نمونه‌ی زیر از خاطرات لیدی شل؛ همسر سفیر انگلستان در ایران، یک نمونه از هزاران سندی‌است که نشان می‌دهند زبان فارسی تا 100 سال پیش حضوری پررنگ در میان اکثریت قاطع مردمان ایران یعنی غیر فارس‌ها نداشته و تنها زبان سواد و کتابت بوده است. لیدی شل در سال 1849 از تبریز عبور کرده است.
«در تبریز حتی یک کلمه فارسی هم شنیده نمی‌شود. تنها زبانی که در خیابان و بازار به گوش می‌رسد، تُرکی‌است که به نظر من زبان خشن و ناهنجاریست. برای نشان دادن درجه‌ی خشونت این زبان و به کار گرفتن آن در موقع امر و تحکم، ایرانی‌ها مثلی را نقل می‌کنند که؛ وقتی بنا شد آدم از بهشت اخراج شود، جبرئیل از این بنده‌ی گناهکار به زبان فارسی خواست که از بهشت بیرون برود اما آدم اعتنا نکرد. سپس جبرئیل به زبان عربی و آنگاه به زبان سانسکریت و بعد به زبان‌های دیگر دستور خود را تکرار نمود اما نتیجه‌ای نگرفت. تا آنکه عصبانی شد و به زبان تُرکی فریاد زد: کؤپک اوغلو چیخ بوردان! آدم با شنیدن آن، بدون معطلی از بهشت بیرون رفت.
تُرکی به صورت زبان آذربایجان، به قدری در این ایالت اشاعه دارد که جز در شهرهای مهم و آن هم در بین جماعت سطح بالا، اصولاً کسی قادر به فهمیدن زبان فارسی نیست. زبان تُرکی رایج در آذربایجان اختلاف زیادی با زبان ترکی رایج در استانبول ندارد، با این تفاوت که در زبان تُرکی رایج در استانبول کلمات روان‌تر، لطیف‌تر و بدون صلابت تلفظ می‌شوند اما در زبان تُرکی ایران، خشونت و صلابت اولیه‌ی آن حفظ شده است. در نتیجه این دو ملت زبان یکدیگر را با اشکال درک می‌کنند. زبان تُرکی در اغلب نقاط ایران کاربرد دارد به طوری که تا حدود 100 مایلی تهران یعنی تا حوالی قزوین، مردم به جای فارسی، به زبان تُرکی صحبت می‌کنند. حتی در بین خانواده‌ی دربار، زبان فارسی جز در مواقع رسمی به کار برده نمی‌شود. اغلب اوقات تمام اعضای دربار به همان زبان اجداد خود که از آن سوی دیوار چین آورده شده، صحبت می‌کنند. مناطق مرکزی و جنوبی ایران پر از عشایری‌است که به تُرکی صحبت می‌کنند. در ایالات ساحلی دریای خزر مانند گیلان و مازندران، یک نوع زبان فارسی به صورت لهجه‌ی محلی رایج است. مردم کوه‌نشین متعلق به عشایر خالص ایرانی مانند کردها و لک‌ها نیز دارای زبان مخصوص به خود هستند.
به نظر می‌رسد که آنها تنها مردمی در ایران باشند که تُرک‌ها نتوانسته‌اند زبان آنها را تحت تأثیر خود درآورند... زبان تُرکی از بلگراد تا دیوار چین رواج دارد و مسافرانی که به زبان اولاد یافث (یافث اوغلو) آشنا هستند، به خوبی می‌توانند در این مسیر رفع حاجت کنند، البته با در نظر گرفتن بعضی از اختلافات نسبی در قلمرو وسیع این زبان از تُرکی ملایم استانبول گرفته تا لهجه‌ی ترکمن‌ها، اوزبک‌ها، قرقیزها و طوایف تُرک مغولستان (شیل، 1368: صص24-33).
