نام : آتوسا
نام پدر : کوروش
نام مادر : کاساندان
نام همسر : داریوش کبیر
خواهر ، برادران : کمبوجیه ، بردیا ، آرتیستون ، روشنک ( در یونان رکسانا خوانده میشود )
نام فرزندان : خشایار شاه ، ویشتاسپ ، ماسیست ، هخامنش ، ماندانا
محل دفن : نقش رستم ، استان فارس
سردیس سنگی دوران هخامنشی کشف شده در اطراف تخت جمشید که آن را به آتوسا نسبت داده اند.
به گفته هرودوت آتوسا ، تاثیر گذارترین و سیاستمدار ترین همسر داریوش بوده است وی نقش مهمی در جانشینی فرزندش داشته است ،داریوش بزرگ قبل از پادشاهی با دختر گئوبَروه ازدواج کرده بود و از او دارای سه فرزند پسر بوده است پس از کشته شدن کمبوجیه یکم فرزند کوروش و ماجرای بردیا دروغین که یکی از بزرگترین و پر بحث ترین ماجرای تاریخ بین تاریخ نویسان و دوست داران تاریخ است ، داریوش بزرگ با کمک هفت خانواده بزرگ پارسی علیه گئومات مغ که خود را به دروغ بردیا پسر کوروش معرفی کرد بود ( مورد بحث ) قیام کرد .
وی پس از تاج گذاری با آتوسا و آرتیستون دختران کوروش ، و همچین با دختر بردیا پسر کوروش برای تقویت سلطنت خویش ازدواج کرد . به گفته برخی مورخین آرتیستون محبوب ترین همسر و آتوسا بهترین مشاور داریوش بوده است . در هنگام مشخص شدن جانشین برای داریوش بزرگ تمام درباریان و هفت خانواده بزرگ پارسی موافق جانشین شدن خشاریار ، چهارمین پسر داریوش و نوه کوروش بودند . هرودوت در جمله ای گفته است « تمام قدرت در دستان آتوسا است » ارته برزن بزرگترین پسر داریوش سالهای سال فرمانده گارد جاویدان بوده است و در تمام جنگ های اردشیر برادر خود را همراهی کرد و با او رابطه صمیمانه ای داشت .
آتوسا در یونان :
آتوسا در یونان از معروفیت بسیار زیادی برخوردار است وی در تمام جنگ های داریوش و خشایار شاه مشاور آنها بوده است و نقش مهمی در تمام جنگ های ایران و یونان داشته است ( جنگ ایران و یونان و نقش آتوسا و پزشک داریوش دِمُکدِس که بسیار معروف و مورد بحث است )
هرودوت مطالب بسیار زیادی در مورد آتوسا نوشته است که برخی از آنان برای تاریخ نویسان مفید نبوده است .
آتوسا یکی از سه شخصیت نمایشنامه ایرانیان آیسخولوس است این نمایشنامه یکی از کهن ترین نمایشنامه های تاریخ بشر به حساب می آید ، داستان حمله خشایار شاه به یونان را روایت میکند آتوسا در این نمایشنامه ملکه بزرگ ، زنی مدبر و مسئول ، مهین پرست ، و مادری دلسوز و مهربان توصیف شده است .
آتوسا در میان مسلمان :
برخی آتوسا را همان همای چهره آزاد پادشاه کیانی و دختر بهمن فرزند اسفندیار می دادند . ( مورد بحث )
برای نتیجه بهتر در مورد همای و رابطه او به آتوسا به نوشته های ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه مراجعه شود ( وی یکی از کاملترین مطالب در مورد تطبیق شخصیت های شاهنامه و تاریخ انجام داده است ) همچین طبری ، حمزه اصفهانی و ثعالبی .
