در زیر نموداری از درآمد ارزی روسیه را از ماه آوریل سال 2007 میلادی تاکنون مشاهده می‌کنی. به‌طور میانگین، روسیه حدود 6.7 میلیارد دلار آمریکا بیشتر از خرج و مخارجش درآمد داشت. اما در ماه آوریل امسال، نه‌تنها این اعداد سقوط نکردند، بلکه افزایش هفت برابری نیز داشتند. به‌عبارت‌دیگر، جنگ اوکراین روسیه را ثروتمندتر از گذشته کرده و در حال حاضر از قبل درآمد بیشتری به جیب می‌زند. اما کرملین چطور توانست این مأموریت غیرممکن را، ممکن کند؟ آیا این بدان معناست که روسیه به‌راحتی می‌تواند از پس مخارج جنگ طولانی‌مدت اوکراین بربیاید؟ در این بخش قصد داریم بفهمیم که چطور جنگ اوکراین روسیه را ثروتمندتر از گذشته کرده است.
پول‌سازان روسیه
ابتدا ما باید درک کنیم که نحوه کسب درآمد یک کشور چه تفاوتی با یک فرد عادی مانند من و تو دارد؟ یک کشوری مانند روسیه متشکل از افراد زیادی مانند فعالان اقتصادی، صاحبان کسب‌وکار و صدالبته دولت است. حال اگر هرکدام از این بازیگران پولشان را خرج واردات یا چیزهای خارجی دیگر کنند، ثروت از کشور خارج می‌شود. اقتصاددان‌ها به این عمل خروج سرمایه (به انگلیسی: Capital Outflows) می‌گویند. از طرف دیگر اگر همین فعالان اصلی شروع به صادرات کالا و خدمات نمایند، ارز وارد کشور می‌کنند. اقتصاددان‌ها برای این عمل نیز اصطلاح ورود سرمایه (به انگلیسی: Capital Inflows) را در نظر گرفتند.
نموداری که در بالا مشاهده کردی، نشان می‌دهد که چطور روس‌ها به‌صورت جمعی، بیشتر از خرج و مخارجشان درآمد کسب می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر، ورود سرمایه بزرگ‌تر از خروج سرمایه است. پس روسیه در این مدت پول‌سازی بسیار خوبی انجام داد و اصطلاحاً توانست نسبت به صادرات به وارداتش را مثبت کند. چنین خبری خیلی‌ها را نگران کرد؛ زیرا کرملین می‌تواند از این ارز خارجی برای خرید تسلیحات بیشتر استفاده کند تا درنهایت بتواند جنگ اوکراین را طولانی‌تر نماید. اما اینکه آیا این نگرانی بی‌مورد است یا خیر، به این بستگی دارد که بدانیم، چطور جنگ اوکراین روسیه را ثروتمندتر از گذشته کرده است.
اگر روسیه این پول‌ها را به دلیل افزایش صادرات دریافت کرده، بدان معناست که چنین درآمدی در آینده نیز ادامه خواهد یافت و مشخص‌شده که تحریم‌ها اثر نکرده‌اند. از سمت دیگر، شاید دلیل اصلی درآمد اخیر، عدم توانایی واردات فناوری، ماشین و تجهیزات نظامی موردنیاز برای ادامه جنگ اوکراین باشد. به‌علاوه، روسیه پس از آغاز جنگ، انتشار اطلاعات و داده‌های مربوط به تجارت این کشور را متوقف نموده است. بنابراین باید کمی ریزتر شویم تا بفهمیم که آیا صادرات روسیه پس از اعمال تحریم‌ها رونق پیداکرده است یا خیر. برای درک این موضوع، ابتدا باید تحقیق کنیم که صادرات اصلی روسیه شامل چه کالاها و خدماتی می‌شوند.
اگر به ترکیب صادرات روسیه در سال 2020 بنگریم، درخواهیم یافت که 37 درصد از کل درآمد روسیه از نفت به دست می‌آید. در این ترکیب، سهم گاز 6، زغال‌سنگ 4 و بقیه چیزها 53 درصد است. برای مقایسه، می‌توانیم به ترکیب صادرات ایالات‌متحده نگاهی بیندازیم. بااینکه آمریکا رقیب روسیه محسوب می‌شود، اما توانسته به‌خوبی اقتصادش را متنوع سازی کند. سهم نفت، گاز و زغال‌سنگ در اقتصاد آمریکا تنها 12 درصد است. اما برای به راه انداختن یک جنگ، منبع درآمد اهمیت چندانی ندارد، بلکه خود پول پراهمیت است. به‌هرحال اگر روسیه نسبت به گذشته درآمد بیشتری از حوزه انرژی کسب کرده، پس تنها دو سناریو برای ما باقی‌مانده است.
روسیه قدرتمند؟
دو توضیح محتمل برای سؤال چطور جنگ اوکراین روسیه رو ثروتمندتر از گذشته کرده است، یا افزایش حجم صادرات است و یا افزایش قیمت کالاها و خدمات. بیشتر منابع غیر روسی تائید کردند که حجم نفت و گاز صادراتی به اروپا بین 10 تا 20 درصد کاهش‌یافته است. به‌علاوه، بسیار از کمپانی‌های کشتیرانی نفتی، به‌صورت داوطلبانه (!) از حمل‌ونقل نفت روسیه به دیگر کشورها خودداری کردند. همه این اتفاقات علیه روسیه پیش می‌رفت که ناگهان، ناوگان کشتیرانی یونان وارد میدان شد و درنتیجه، صادرات نفت روسیه کمی افزایش یافت. البته ما باید این نکته را در نظر بگیریم، بااینکه روس‌ها همه‌چیز را با تخفیف می‌فروشند، اما بازهم قیمتشان نسبت به گذشته بسیار بالاتر است.
وقتی گاز مایع روسیه توسط کره و ژاپن تحریم شد، هند از این فرصت استفاده و نفت روسیه را با تخفیف خریداری کرد. بنابراین می‌توان گفت که تحریم‌ها به روسیه توانستند ضربه بزنند، اما درآمدی که از فروش انرژی تخفیف خورده به دست می‌‌آورند، هنوز نسبت به گذشته (به علت جنگ اوکراین) بالاتر است. نکته مهم دیگر، این است که روسیه برای اروپاییان هیچ تخفیفی در نظر نگرفته که گواه این موضوع، قیمت بالای سوخت در اروپا است. همچنین این موضوع علت درآمد دو برابری روسیه از اروپا را نیز توضیح می‌دهد. آخرین نکته نیز، افزایش بسیار زیاد حجم صادرات روسیه به کشور همسایه خود، یعنی چین، است. همه این‌ها دست‌به‌دست هم دادند با کمک جنگ اوکراین روسیه را ثروتمندتر از گذشته کنند. اما آیا این‌همه داستان است؟
روسیه ضعیف؟
درست است که صادرات روسیه تقویت‌شده و حال می‌تواند باتلاق اوکراین عمیق‌تر کند، اما خیلی چیزها از ما مخفی‌شده زیرا روسیه دیگر اطلاعات مربوط به تجارتش را کامل منتشر نمی‌کند. بنابراین شاید اختلاف بسیار بالای بین صادرات و واردات روسیه همه بیانگر این باشند که کرملین دیگر نمی‌تواند کالا و خدمات حیاتی موردنیازش را از غرب وارد کند. این موضوع می‌تواند صحیح باشد زیرا تحقیقات نشان داده که واردات روسیه از همه شرکای تجاری‌اش (که شامل چین هم می‌شود) تقریباً 40 درصد کاهش داشته است. بااینکه روسیه در صنعت غذا، مواد معدنی و دیگر صنایع اولیه کشوری خودکفاست، اما در صنایع پیشرفته‌تر مانند دارو و فناوری به‌شدت به واردات وابسته است.
شاید بگویی اگر این فقط بدان معنا باشد که روس‌ها نمی‌توانند تلفن همراه خود را به‌روز کنند، پس نباید تأثیر خاصی بر روی جنگ و پرداخت حقوق روس‌ها بگذارد. اما این اعداد و ارقام شاید در مورد تسلیحات و فناوری‌های موردنیاز در تجهیزات نظامی نیز صدق نماید و ارتش روسیه نتواند تجهیزاتش را تعمیر یا به‌روز کند. بله تو می‌توانی بگویی که آن‌ها هم مواد اولیه و دانش موردنیاز برای این کار را دارند و می‌توانند به‌صورت کامل خودکفا باشند. اما بازهم باید بگوییم که روسیه از سال 2014 برای خودکفایی کامل در صنعت نظامی تلاش بسیار زیادی کرده، اما بانک فنلاند در گزارشی مفصل نشان داد که آن‌ها چندان هم موفق به انجام این کار نشدند.
نتیجه‌گیری
چطور جنگ اوکراین روسیه را ثروتمندتر از گذشته کرده است؟ چه چیزی پشت صادرات بسیار بالای روسیه وجود دارد؟ به‌طور خلاصه، درآمد صادرات نه به دلیل افزایش حجم، بلکه به دلیل افزایش قیمت کالا و خدمات به‌شدت بالا رفت و درعین‌حال، واردات کالاهای اساسی مانند های تک (به انگلیسی: High Tech) و دیگر فناوری‌های مدرن نیز به‌شدت کاهش یافت. اما آیا این بدان معناست که می‌توانند جنگ اوکراین را طولانی‌تر کنند؟ اگر از دیدگاه اقتصادی بنگریم، بله، صدالبته که می‌توانند. اما اگر نتوانند این پول را صرف تولید و یا خرید تجهیزات نظامی کنند، پس همه این درآمدها ارزش خاصی نخواهند داشت. تنها چیزی که اینجا کاملاً روشن خواهد بود، تلاش روسیه و اروپا برای کاهش وابستگی به یکدیگر است. روسیه تلاش می‌کند به دیگر کشورهای جهان نفت و گاز بفروشد درحالی‌که اروپا تلاش می‌کند از دیگر اقصی نقاط دنیا انرژی موردنیازش را تأمین کند.
