مهرستان (زابلی سابق) مرکز شهرستان مهرستان و یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان ایران است. مهرستان با ۴۲/۶۱ طول جغرافیائی و ۱۸/۲۷ عرض جغرافیائی در ۹۸ کیلومتری سراوان، ۶۰ کیلومتری سوران، ۱۲۰ کیلومتری ایرانشهر، ۱۲۰ کیلومتری سرباز و ۱۴۵ کیلومتری خاش قرار دارد و از طریق شهرستان سرباز به بندر چابهار ارتباط دارد. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این مکان ۱۲٬۲۴۵ نفر (۲٬۹۶۹ خانوار) بوده‌است.
شهرستان مهرستان نام اسبق آن مه گس بوده و کلمه «مه‌گس» mah-gas یک واژه قدیمی پهلوی میباشد که از دو جزء «مه» به معنی بزرگ و «گس» به معنی شهر و جا تشکیل گردیده‌است.کلمهٔ گس امروزه در ادبیات بلوچی مورد استفاده میباشد.
اولین محققی که لهجه‌های بلوچی را بیشتر به‌طور سیستماتیک مورد مطالعه قرارداد ویلهلم گیگر Wilhelm Geiger بود. او بلوچی را به دو لهجه اصلی تقسیم کرده و بلوچی شمالی (سرحدی) و بلوچی جنوبی (مکرانی) نامید. وی همچنین بلوچی جنوبی را به گروه‌های شرقی و غربی و بلوچی شمالی را به گروه‌های شمالی و جنوبی که بترتیب توسط طوایف لغاری و مری Mari نمایندگی می‌شدند تقسیم کرد. گیگر برای نشان دادن تفاوت لغوی لهجه‌ها به این واقعیت اشاره می‌کند که بلوچی شمالی به میزان بالایی از زبانهای هندی همسایه لغت اقتباس می‌کند در حالیکه بلوچی جنوبی بیشتر دارای لغات اقتباس شده با ریشه فارسی میباشد. (ترجمه و نقل از جهانی (۸۹))
یکی دیگر از محققین لهجه‌های بلوچی «سر جرج گریرسون» Sir George Grierson میباشد. او لهجه‌های بلوچی را به شرقی و غربی تقسیم کرد. وی معتقد بود که بلوچی غربی در محدوده حکومتی بریتانیا دارای سه لهجه میباشد و آنهارا بر اساس منطقه عمده‌ای که در آن صحبت می‌شوند، لهجه کراچی karلči، کیچی kیči و پنجگوری panjguri نامید.
محقق برجسته دیگری که به صورت سیستماتیک لهجه‌های بلوچی را مطالعه کرده‌است پروفسور جوزف الفنبین Josef Elfenbein میباشد، او در کتاب «زبان بلوچی، لهجه‌شناسی بامتن» برای نشان دادن تفاوت بین لهجه‌های مختلف، لیستی شامل آواشناسی، دستور (صرف و نحو) و لغت تهیه کرده و آن را به عنوان معیار مقایسه شباهت‌ها و تمایز لهجه‌ها بکار برده‌است. در اینجا فقط به چند مورد از ویژگی‌های خاص این لهجه‌ها بر اساس معیار الفنبین اکتفا می‌کنیم.
زبان و لهجه در مهرستان اغلب لهجه بلوچی آنهم از نوع ایرانشهری، سربازی، و… میباشد. و زبان فارسی نیز در این شهر موجود میباشد. البته برخی از ساکنان اصلی مهرستان یعنی طایفه ملازهی لهجهٔ غلیظ و مخصوص به خودشان را دارند.
موسیقی مهرستان طی سالیان دراز گرمابخش شادی و شور مردم این سامان بوده‌است سازه‌هایی مثل قیچک، رباب، بنجو، تمبورک، و دهلک وسعتی در خور توجه به موسیقی این خطه داده‌است. دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج به ویژه در قادراباد رونق افزای جشن و سرور بوده‌است. از انواع موسیقی در شهرستان میتوان موسیقی‌های مجلسی را نام برد.
از هنرمندان به نام مهرستان میتوان از محمد سورنایی و در مرکز شهر گروه موسیقی عرفانی به خوانندگی عبدالملک حسینی را میتوان نام برد؛ و از شاعران شهرستان میتوان آقای محمدرفیع محمودزائی و آقای یارمحمد اربابی (شیدا) که هر دو از شاعران بزرگ این شهرستان هستند را نام برد. تنوع و تعدد بازی‌های سنتی در مهرستان گسترده‌است برخی از این بازی‌ها عبارتند از نه دارو، سه دارو، تلکی، هپت سنگ، مجول، چوک، تالی، کپک، چم چراگی، دبل و…
پوشش مردان و زنان بلوچ بسیار ساده و در عین حال زیبا و مناسب برای اقلیم بلوچستان میباشد. عموماً پوشاک مردان بلوچ شامل یک پیراهن بلندو شلوار گشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر میباشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریباً مشابه پوشاک مردان است با این تفاوت که بخشهایی از سر آستین، سر پارچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن را با قطعات پارچه با زیباترین نقش‌های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده و تزئین نموده‌اند، رنگ و نقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت میباشد.
شهرستان مهرستان با 70579 نفر جمعیت و 6419 کیلومتر مربع مساحت دارای 2 شهر زابلی و آشار ، 2 بخش و 4 دهستان است. مسافت تا تهران 1950 کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا 1264 متر است. آب و هوای این شهرستان نیمه خشک و معتدل گرم است . بلند ترین نقطه این شهرستان ، رشته کوه "بیرک" (Beark ) است که از مرکز زابلی شروع و پس از گذشتن از شهرستان خاش و اتصال به کوههای تفتان ، زاهدان و بیرجند به کوههای بینالود در استان خراسان متصل میشود و از مناطق چهار گانه تحت حفاظت محیط زیست است که بیش از هفتاد و سه هزار هکتار وسعت دارد و از سال 1378 تحت حفاظت قرار گرفت و قله این کوه با 2750 متر ارتفاع دومین قله بلند استان پس از تفتان در استان می باشد.
کوه بیرک دارای آب و هوای مطبوع و معتدلی می باشد و شامل یک رشته کوه باریک با دشتهایی در حاشیه بوده که از کوهها و تپه ماهورهای اطراف کاملاً متمایز شده است. کوه بیرک دارای جاذبه های گردشگری و کوهنوردی فراوانی همچون آبشارهای حشانی، تاجانی، گیشتوک و دره های پر جاذبه ماهانی، رضی و گتی می باشد. وجود غارهای طبیعی با طول بیش از 100متر و انواع معادن از قبیل آهن ، منیزیم ، پنبه نسوز ،تالک و ... نیز از دیگر مزایای این کوه عظیم و شهرستان میباشد. کوه بیرک علاوه بر کاربردهای مهم و استراتژیک دارای طبیعتی بسیار زیبا با گونه های فراوان و پوششی غنی از درختان بنه، بادام کوهی ، زیتون وحشی ، انجیر ، ارزن و ... می باشد و تاکنون بیش از هفتادو پنج نوع ازگیاهان داروئی از قبیل ازگند، کلپوره ، گواتک ، مور ، طوتری ، آویشن و ... شناسایی شده است و در سال های پر آب بسیاری از مردم و اهالی منطقه جهت جمع آوری این گیاهان و سایر صمغ ها ی داروئی و همچنین قارچ های محلی به این منطقه می آیند همچنین از کوه بیرک به لحاظ وجود گونه های جانوری از جمله یوز پلنگ ، قوچ ، بز کوهی ، گرگ ، کفتار، شیر ، خرس ، سمور سنگی و پرندگان نادر مانند کبک ، تیهو بلبل کوهی ، انواع عقابها و ... یاد می شود. منطقه حفاظت شده "کوه بیرک مهرستان" مهمترین زیستگاه پلنگ در بلوچستان ایران است که این گونه یکی از بزرگترین نژادهای پلنگ در دنیا را نیز تشکیل می دهد. وزن یک پلنگ از این گونه بالغ به 90 کیلوگرم و طول بدنش به 180 سانتی متر می رسد و رنگ های سفید، زرد، زرد قرمز یا زرد خاکستری در خالهای این حیوان وجود دارد. این نوع پلنگ ایرانی زندگی در نقاط جنگلی و کوهستانی، ارتفاعات بالای سه هزار و 500 متر، نواحی پردرخت و صخره ای و نزدیک رودخانه را ترجیح می دهد.
از رودخانه ها جاری در این شهرستان می توان به ماشکید ، هنزامان ( Hanzaman ) ، روتک ، بگین ،شهری کور ، آشاری کوری اشاره نمود. عمده ترین محصولات کشاورزی شهرستان مهرستان شامل محصولات باغی نظیر خرما ، انار ، انگور و محصولات زراعی نظیر گندم ، جو ، ذرت ، ذرت دانه ای و یونجه می باشد.
شهرستان مهرستان ، تا قبل از سلسله پهلوی و ابتدای آن به "مه گاس" معروف بوده است و در حرکتی که به منظور ایرانی کردن اسامی انجام گرفت واژه "مه گاس" به "زابلی" تغییر نام یافت زیرا در دوره حکومت پهلوی استوار دومی بنام "زابلی زاده" در این منطقه کشته می شود . واژه مه گاس یک واژه پهلوی می باشد که از دو جزء " مه" به معنای بزرگ و "گاس"به معنای مکان و جا تشکیل شده است و این نامگذاری حکایت از آن دارد که روزگاری این منطقه شهر بزرگ و با اهمیتی بوده است که نسبت به آبادیهای اطراف بزرگتر و با اهمیت تر بوده است. وجود تپه های باستانی در یک منطقه که متأسفانه هنوز به ثبت نرسیده حکایت از پیشینه کهن آن منطقه دارد. از این نظر زابلی جایگاه ممتازی در شهرهای بلوچستان دارد. از وقایع مهم دوران اسلامی در این منطقه مهاجرت ساکنان به ایالات بلوچستان و سند پاکستان و این مهاجران از ایلهای مهم کشور پاکستان به شمار می روند که خود به نوزده طائفه تقسیم می شوند وشماری از بزرگان و نام آوران بلوچستان پاکستان از این طوایف برخاسته اند .اما دلایل این مهاجرت را باید یکی در حمله مغولها به ایران و بالتبع بلوچستان دانست زیرا با حمله این قوم وحشی و چپاول و غارت کشور ایران ساکنان نواحی بلوچستان به پاکستان مهاجرت نمودند. در دوره قاجار که دوره جدیدی از گسترش قدرت مرکزی در بلوچستان بود این منطقه بر سر راه بازرگانی بمپور به خاران قرار داشته است و بازرگانانی که می خواستند از کرمان به خاران بودند از این منطقه عبور می کردند. در رساله جغرافیا و تاریخ بلوچستان که در سال 1289ق/1872م تألیف گردیده از این منطقه بعنوان یکی از بخشهای مهم بلوچستان یاد شده است. در این رساله از تولید محصولات کشاورزی نظیر پنبه گندم، ذرت، باقلا، ماش، کنجد و ... ذکر شده است و همچنین از وجود باغات انار و سیب و درختانی مانند سرو کاج و همچنین وجود نخیلات زیاد یاد شده است و نیز نویسنده از وجود قلعه ای با برج و باروی بلند و بسیار محکم خبر داده است. در این دوره همچنین صنعت بافندگی رشد داشته به طوریکه بعد از کشاورزی مهمترین شغل در این منطقه بوده است؛ قرار گرفتن کوه بیرک در شمال زابلی که در آن معادن مس و سرب وجود دارد موجب شده است که این ناحیه از قدیم یکی از مهمترین مراکز استخراج و ذوب فلزات در منطقه باشد. در دوره قاجار جمعیت این منطقه چهار هزار نفر اعلام شده است که این آمار نشان بر جمعیت نسبتاَ زیاد این منطقه دارد و در مرآت البلدان ناصری نیز ضمن اشاره به محصولات و جمعیت این منطقه از دورشته قنات آباد و چند قنات مخروبه و مزرعه های (کوران،شاروک،کهن مگار و چدوک)نیز یاد شده است. در سال 1319ق/1902م به دنبال کاهش قدرت قاجارها در بلوچستان ، انگلیسها تصمیم گرفتند نظارت بر اوضاع بلوچستان را شدت بخشند. بنابراین به بهانه ی حمله سرداران بلوچ به بلوچستان تحت الحمایه انگلیسیها عملیاتی در بلوچستان انجام دادند و اردوگاه هایی در برخی از مناطق بلوچستان که دارای اهمیت نظامی بیشتری بود ،ایجاد کردند. زابلی یکی از این مناطق بود. البته بعدها با حضور علاءالملک حاکم کرمان و بلوچستان و مذاکراتی که با انگلیسیها انجام گرفت توافق شد تا قلعه زابلی تخریب شود و شاه جهان حاکم این ناحیه تعهد نمود که دگر این قلعه را بازسازی نکند و به خاک فخیمه انگلیس (بلوچستان تحت حمایتش) تخطی و تعدی نکند. قسمت اصلی بنا در دو طبقه و در برخی از قست‌ها از سه طبقه تشکیل یافته است و دارای حیاط مرکزی بوده است. بر روی تپه‌ای دست ساز همانند قلعه سب بنا شده است. چاه آب نیز با هدف تامین آب ساکنان قلعه در وسط قلعه حفر شده است. مساحت قلعه در حدود 1000 متر است. پوشش سقفی آن تنه درخت خرما و کرز بوده است . قلعه زابلی که قدمت آن حدود 400 سال است و توسط میر بکر (bakker) ساخته شده است ، که در حاشیه جنوبی شهر مهرستان قرار دارد.. از مهمترین آثار تاریخی مهرستان میتوان به قلعه هرگوشان آشار ، تپه تاریخی تولوک (tollok) قادر آباد ، مدرسه شیخ فضل الله نوری ، قلعه افشان نام برد.
جاذبه های مهرستان
قلعه مهرستان: قلعه مهرستان یا زابلی، از زیباترین جاهای دیدنی مهرستان در حاشیه ی شهر و در کنار زمین های کشاورزی واقع شده است و قدمت آن به دوره اسلامی بر می گردد و بیش از 400 سال قدمت دارد. قلعه مهرستان از دو قسمت حاکم نشین و عامه نشین تشکیل یافته است. قسمت اصلی بنا در دو طبقه و در برخی از قسمت ها از سه طبقه تشکیل و دارای حیاط مرکزی بوده است. قلعه بر روی تپه ای دست ساز همانند قلعه سب بنا شده و چاه آب نیز با هدف تامین آب ساکنان قلعه در وسط قلعه حفر شده است. مساحت قلعه در حدود 1000 متر و پوشش سقفی آن تنه درخت خرما است.
کوه بیرک: بلندترین نقطه این شهرستان، رشته کوه بیرک است که از مرکز شهرستان مهرستان سیستان و بلوچستان شروع و پس از گذر از دهستان بیرک به بخش ایرندگان و شهرستان خاش می رسد. کوه بیرک علاوه بر کاربردهای مهم و استراتژیک دارای طبیعتی بسیار زیبا و در خور توجه با گونه های فراوان گیاهان دارویی از قبیل ازگند، کلپوره، گواتک، مور، طوتری، آویشن است که در سال های پر آب بسیاری از مردم و اهالی منطقه برای جمع آوری این گیاهان و سایر صمغ های دارویی و هم چنین قارچ های محلی به این منطقه می آیند.
منطقه جنگلی بیرک: یکی از چهار منطقه حفاظت شده استان سیستان و بلوچستان است که بیش از 73 هزار هکتار وسعت دارد. این منطقه پوشش غنی از درختان بنه، بادام کوهی، زیتون وحشی، انجیر و ارژن دارد و زیستگاه مناسبی برای حیوانات وحشی هم چون خرس سیاه، پلنگ ایرانی، کل و بز، قوچ و میش و شاه و روباه می باشد و پرندگانی نظیر کبک، بلبل کوهی و انواع عقاب ها در این منطقه زیست می کنند.
کلک: دارای چشمه های زیبا و مناظر طبیعی، نخلستان های سرسبز و جذاب که در فاصله 20 کیلومتری تا مرکز شهر واقع شده است. مسیر دسترسی جاده مهرستان به سر شهران دامنه جنوبی کوه بیرک مقابل روستای عزیزآباد است که همین جاده یکی از جاهای دیدنی مهرستان قلمداد می شود.
ماهانی: دارای مناظر طبیعی زیبا همراه با چشمه و سرسبز و هم چنین صخره های بلند برای صخره نوردی دارد. فاصله ی آن تا مرکز شهر 15 کیلومتر بوده و در قسمت شمالی کوه بیرک واقع است.
جنگل پدگان: دارای مناظر طبیعی و درختان سرسبز به طول بیش از 2 هکتار، پارک طبیعی جنگلی در تمام فصول سال، چشم اندازهای طبیعی سد ر گنتک مناسب برای ماهی گیری، شکار پرندگان و قایقرانی است. فاصله تا مرکز شهر 60 کیلومتر و مسیر دسترسی بالاتر از روستای ر گنتک است. جنگل پده خداداد در محور مواصلاتی مهرستان به ایرانشهر پایین دست روستای مدهوک قرار دارد.
سد ماشکید علیا: از جاهای دیدنی مهرستان، دارای مناظر طبیعی بکر، مناسب برای قایقرانی و ماهیگیری، پیاده روی و کوهنوردی است. فاصله آن تا مرکز شهر 30 کیلومتر است و مسیر دسترسی پایین تر از روستای کهن کهور است. از دیگر سدها می توان از سد ر گنتک در دهستان گردشگری بیرک، سد سورآپ در بخش مرکزی و سدآشار در بخش آشار نام برد.
نخلستان های مهرستان: شامل نخلستان های سرسبز و درختان خرمای سر به فلک کشیده در سراسر منطقه مهرستان می باشد که تصویر دلنوازی برای هر بیننده ای ایجاد می کند.
گیشتوک: یکی از مناطق زیبای منطقه و جاهای دیدنی مهرستان، گیشتک است که دارای چشم اندازهای طبیعی و دیدنی از جمله چشمه، آبشار و مناظر سرسبز است. منطقه گیشتوک مناسب برای کوهنوردی است و از مناظر سرسبز جذاب و زیبا برخوردار است این منطقه سبز و جذاب با چشمه ها، مناظر زیبا و نخلستان های طبیعی و درختان سرسبز، پذیرای هر گردشگر و مسافری در ایام بهار است. از دیگر آبشارها می توان از آبشار تاجانی در منطقه جنگلی بیرک و آبشار سیاهینکان در دهستان ایرفشان نام برد.
..............................
آرشیو
