مِشگین‌شهر شهری در استان اردبیل قرار دارد و سومین شهر بزرگ استان اردبیل از نظر جمعیت هست. مشکین شهر بعد از شهر اردبیل و پارس آباد بزرگ ترین شهر استان اردبیل است. جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، برابر با ۷۴٬۱۰۹ تن است. تقریباً همه مردم این شهر آذربایجانی، مسلمان و شیعه دوازده‌امامی هستند و به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند.
شهر مشگین‌شهر در ۹۰ کیلومتری اردبیل با مرکز استان خود و ۱۸۶ کیلومتری پارس آباد در استان اردبیل و ۶۵ کیلومتری اهر و ۱۵۰ کیلومتری تبریز در استان آذربایجانشرقی بوده و دومین مسیر اصلی از استان اردبیل به تبریز از مسیر مشگین به اهر و اهر به تبریز است و در ارتفاع ۱۴۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد.
نام قدیمی و اصلی این شهر خیاو است. نام خی او به معنی مشک آب برگرفته از پهلوی پارتی است. شهر خیاو (خیوو=Xiyov یا خیاو=Xiyav) در دوره‌هایی در تاریخ اسلام، میمند نام داشته. در روزگار سلجوقیان و اتابکان آذربایجان آن را وراوی می‌نامیدند. در سال ۱۰۶۴ میلادی بعد از حمله سلطان آلپ‌ارسلان به گرجستان و تسلیم شدن حاکم آنجا، بعضی امرای گرجستانی اسیر و سپس مسلمان شدند. یکی از این امرا بیشکین بود که سلطان آلپ‌ارسلان این شهر را به وی بخشید و بعد از آن به نام وی خوانده شد. این نام بعدها توسط مردم محل به صورت میشگین تلفظ شد. در دوره حکومت رضاشاه، در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، به فرمان وی نام خیاو به مشگین‌شهر تغییر یافت. ریزآبه‌های ساوالان (سبلان) به سوی خیاو می‌آیند و این منطقه سفره‌های زیرزمینی خوبی دارد. واژه خیاو در زبان‌های ایرانی حالت محل پرآب و پردرخت و محل گذر از میان آب و درخت را تداعی می‌کند. رودخانهٔ مشگین‌شهر که امروزه قره سو نام دارد نیز در قدیم اندرآب نام داشته.
در پیرامون مشگین‌شهر سنگ‌نبشته‌ای منسوب به شاپور دوم ساسانی وجود دارد. سنگ‌نبشته مشگین‌شهر در ۱۵۰ متری غرب کهنه قلعه در کمرکش ارتفاع غربی درهٔ نوروز یاماجی در درون باغ نوروز قرار دارد. این سنگ‌نبشته امروزه به خاطر ویرانگری گنج‌جویان تقریباً از میان رفته‌است ولی نوشته‌های آن بررسی و ترجمه شده‌است. مضمون این نوشته در مورد فرمان و تاریخ ساخت کهنه قالا (کهنه قلعه) است که به فرمان نرسه‌هرمزد نوشته شده‌است.
سکه‌های به دست آمده از منطقه، متعلق به چند دوره تاریخی و بیشتر مربوط به زمان اتابکان آذربایجان است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری خیاو را این‌گونه ذکر کرده‌است: خیاو قصبه‌ای است در قیلی کوه سبلان افتاده‌است و چون سبلان در جنوب اوست هوایش رو به سردی مایل است. آبش از کوه جاری است. باغستان اندک دارد حاصلش غله بیشتر بوده، مردمش اکثراً موزه دوز و چوخاگر هستند حقوق دیوانی اش دو هزار دینار است. خیاو در دوره صفویه گرفته به گونه‌ای که، یکی از اولاد شیخ صفی شیخ حیدر حاکم و والی منطقه مشگین و برزند مغان در یکی از دره‌ها به دست مردی به اسم شیروان شاه باغی کشته شد.
در زمان ناصرالدین شاه، حاکمی به نام حسنعلی خان وارد مشگین‌شهر شد و به شرارت‌ها پایان داد. با آغاز مبارزات مردم در راه کسب مشروطیت، روسیه تزاری هرج و مرج طایفه‌های شاهسون را به صلاح و صرفه خود ندید و به درخواست حکومت استبدادی وقت، در صدد سرکوب طایفه‌های شاهسون برآمد. چهار لشکر روسی از چهار طرف به سوی خیاو حرکت کردند. ژنرال مدداوف از اردبیل و دالماچوف از تبریز، طوایف شاهسون را محاصره و پس از زد و خوردها و مقاومت شدید، آن‌ها را وادار به تسلیم کردند. سپس همه دارایی شاهسون‌ها تقسیم شد. این سال را ایلات، مبدأ و مأخذ تاریخی قرار می‌دهند که در میان آواره‌ها و چادرنشین‌ها به بولگی ایلی یا سال تقسیم مشهور است.
بر اساس آمار کلی تا سال ۱۳۹۲ در شهرستان مشگین‌شهر بیش از ۵٩۵ اثر یادمانی و تاریخی به ثبت رسیده‌است. از مبارزان معروف راه مشروطیت ایران در خیاو، میتوان به ملا امام‌وردی اشاره کرد که به دار آویخته شد. او با جلوگیری از یورش طوایفی از عشایر شاهسون از غارت شهرهای همجوار نقش بسیار مهمی در پیروزی و به ثمر رساندن نهضت قیام مشروطیت ایفا کرد. او که با سران مشروطه اردبیل ارتباط تنگاتنگ داشته در جریان بازگشت از جلسه سران مشروطه به مشگین، شبانه به وسیله مزدوران حاکم وقت، به نام امیر معزز دستگیر و به تبریز انتقال یافته و در پشت نارین قلعه بدار آویخته شد.
در شهرستان مشگین‌شهر هنرهای دستی دارای قدمت و اصالت قابل توجهی بوده‌است. بیشتر صنایع دستی منطقه را بافته‌های داری تشکیل می‌دهند که از مهمترین این صنایع میتوان به قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی اشاره نمود. علاوه بر این بافته‌ها، سفالگری نیز از صنایع دستی این شهرستان محسوب می‌شود.
براساس تقسیم‌بندی کوسن، این شهرستان دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم و خشک، مدیترانه‌ای معتدل، استپی سرد و کوهستانی سرد است. طول ماه‌های خشک و نیمه‌خشک و یخبندان آن پنج تا هشت ماه است و میزان بارندگی سالانه آن به‌طور متوسط ۳۰۰ میلی‌متر است. قسمت عمده پوشش گیاهی آن را استپی، درمنه، ممرز، بلوط و تنگرس تشکیل می‌دهد.
مشگین شهر، که بی شک می توان آن را تکه کوچکی از بهشت نامید، با قرار گیری در ارتفاع بالا و نزدیکی به سبلان ۴۸۱۱ متری همواره از طبیعتی زیبا و دلنشین و آب و هوایی مطلوب برخوردار است. هوای این شهرستان در فصول گرم، بسیار خنک و در فصول سرما، سرد می باشد. وجود بیش از نه چشمه طبیعی آبگرم، ۱۱ مجتمع آبدرمانی، گردشگاههای فرآوان طبیعی (آبشار، رودخانه، جنگل، بیشه زار، دشت، مناظر صخره ای و …)، بیش از ۶۰۰ اثر باستانی و تاریخی، سایتهای متعدد پرواز با پاراگلایدر و نیز مجموعه پل معلق، بی نظیرترین پل پیاده رو در خاورمیانه، همه ساله گردشگرهای بسیار زیادی را از سرتاسر ایران و دنیا به سوی این شهر جذب می کند، به طوری که می توان آن را یکی از قطبهای مهم گردشگری ایران نامید.
مشگین شهر از شمال شرق و شرق به کشور آذربايجان، از شمال غرب به دشت مغان، از جنوب شرق به شهرستان اردبيل، از جنوب غرب به شهرستان سراب و از غرب به شهرستانهاي اهر و تبريز محدود است. اين شهرستان از ۵ بخش (مرکزی، ارشق، مشگین شرقی، مرادلو و قصابه)، ۶ شهر (مشگین‌شهر، رضی، لاهرود، فخرآباد، مرادلو و قصابه) و ۱۲ دهستان (دشت، مشگین شرقی، ارشق شمالی، ارشق مرکزی، قره سو، لاهرود، نقدی، ارشق غربی، صلوات، یافت، شعبان و مشگین غربی) تشکیل شده است. مساحت آن ۱۵ کیلومتر مربع بوده و طبق آمار سرشماری سال ۱۳۹۰ (مرکز آمار ایران) جمعیت این شهرستان ۱۶۶ هزار نفر بوده است. کوه بی نظیر سبلان با دامنه های بهشتی در فاصله ۲۵ کیلومتری از این شهرستان (۴۵ کیلومتری از مرکز شهر) قرار دارد.
خياو يك اسم پهلوی پارتی است كه در لهجه محلی خييو (Khiyo) تلفظ می شود. “خی” به معنی خيك، مشك، كيسه چرم و یا آوند پوستی براي حمل آب و “آو” هم به معني آب است. انتخاب اين اسم براي اين شهر بی مناسبت نيست، زيرا وجود كوه سبلان در جنوب اين شهر به عنوان منبع سرشار آب موجب شده است تا در تمامي فصول سال ريزآبه های آن به سمت خياو جريان يافته و در شمال اين شهر به قره سو بريزد. از طرف ديگر با توجه به معنی خيابان (تلفظ محلی خياوان) كه به معنی راه ساخته شده در ميان دو صف درختان باغ می باشد و از آنجايی كه شهر خياو از زمانهای سابق داراي درختان تنومند و باغات در كنار رودها، خيابانها و گذرگاهها بوده است نام خياو بی مشابهت با معنی خياوان نيست. نام خياو در دوره هايی از تاريخ اسلام “ميمند” بوده است. در روزگار سلجوقیان و اتابکان آذربایجان آن را “وراوی” می‌نامیدند. در دوره ای که گرجستان این بخش از ایران را تصرف کرده بود یکی از امیران گرجی به نام “پیشکین“، این شهر را به نام خود نام‌گذاری کرد که این نام بعدها توسط اهالی “مشکین” تلفظ می شد. در دوره حکومت رضاشاه در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی به فرمان ميرزا خان نام باستانی و معنی دار خياو به “مشكين شهر” تغيير داده شد.
شهرستان مشگین شهر یکی از بهترین تولید کنندگان انگور، بخصوص انگور زرد، در کشور و حتی خاورمیانه می باشد، ضمن اینکه محصولات سیب این شهرستان شهرت فراوانی دارد. از تاکستانهای مهم انگور در شهرستان می توان به تاکستانهای لاهرود، ارجق، فخرآباد، لحاق و نقدی اشاره نمود. از باغات مهم سیب هم میتوان باغات روستاهای بارزیل، دستگیر، عربلو، حاجیلو، آق درق و تبنق را نام برد. البته قابل ذکر است که جای جای شهرستان پر است از باغات میوه و مزارع کشاورزی که ذکر نام همه در این مقال نمی گنجد. از دیگر محصولات مهم کشاورزی شهرستان می توان به هلو، شلیل، خربزه، گندم و جو اشاره نمود. ضمن اینکه در حاشیه رودخانه قره سو بخصوص روستای کوجنق، شالیزار وجود داشته و برنج در آن کشت می شود.
جاذبه های مشگین شهر
کهنه قلعه مشگین شهر: یکی از مشهورترین جاذبه‌های گردشگری در شهرستان مشگین‌شهر، عمارتی است تاریخی با قدمتی برابر با حکومت ساسانیان که به نام «کهنه قلعه»، شناخته می‌شود. این بنای کهن در مساحت تقریبی ۱۵ هزار متر مربع و در بخش ورودی مشگین‌شهر برفراز تپه‌ای طبیعی ساخته شده است. ارتفاع تپه برابر با ۵۰ متر و بلندای قلعه کهنه بیش از ۱۴۰۰ متر است و سازندگان کهنه قلعه را با ۶ برج کوچک (برجک)، دیوارهای خشتی ضخیم و حجره‌هایی کوچک، همانند آخور که به نظر می‌رسد برای سکونت یک سرباز و اسب همراه او بوده است، ساخته‌اند. از نکات جالب در مورد کهنه قلعه، حضور یک سنگ‌نبشته تاریخی است که متعلق به پادشاهان ساسانی بوده و در فاصله ۱۵۰ متری از آن قرار دارد. روی سنگ‌نبشته به خط پهلوی ساسانی نام سازنده آن «نرسه هرمزد»، حک شده است. پس از کاوش‌هایی که باستان‌شناسان در این قلعه تاریخی انجام دادند، آثاری همچون سفال‌های دست‌ساز و چرخ‌ساز و نیز فلز مفرغ که ایشان آن‌ها را به دوره آهن سه منتسب می‌دانند، به دست آمده که احتمالا متعلق به قومی به نام «اورارتو» است.
پل معلق مشگین شهر: قطعا «پل معلق مشگین‌شهر» را میتوان در شمار یکی از زیباترین و هیجان‌انگیزترین جاذبه‌های گردشگری در این شهرستان قرار داد. این پل که در ارتفاع ۸۰ متری از «رودخانه خیاو چایی» و برفراز پارک جنگلی مشکین‌شهر ساخته شده، دارای دو متر عرض و ۳۶۵ متر طول است و به‌عنوان طویل‌ترین پل معلق خاورمیانه شناخته می‌شود. جالب است بدانید که کارشناسان داخل کشور و مهندسان منطقه آن را طراحی و ساخته‌اند و تمامی دانش به کار رفته در احداث آن، بومی است. در واقع پل در یکی از مناطق نمونه گردشگری مشگین‌شهر به نام «منطقه‌ی گردشگری خیاو تا گیردولی» و در زمینی با مساحتی بالغ بر ۱۳۰ هکتار و بودجه‌ای برابر با ۴۰ میلیارد تومان، توسط مهندسان ایرانی طراحی و ساخته شده است. تماشای مناظر زیبا از پارک جنگلی و نیز نمایی چشم‌گیر از قله زیبای سبلان هنگام عبور از این پل معلق بسیار هیجان‌انگیز است. در روزهای تعطیل بیش از سه هزار نفر در روز این پل زیبا عبور می‌کنند. یکی از جالب‌ترین بخش‌های این پل بخش شیشه‌ای آن است که در هنگام عبور از روی این قسمت از پل می‌توانید زیر پای خود را ببینید. بخش شیشه‌ای دقیقا در قسمت وسط پل قرار دارد. البته در هنگام عبور از روی پل باید از دویدن و پرش خودداری کنید تا باعث ایجاد نوسان روی پل نشوید.این نوسان و تکان‌ها ممکن است برای کودکان و افراد سال‌خورده در هنگام راه رفتن روی پل معلق، مشکل ایجاد کند و باعث زمین خوردن آن‌ها بشود. در کنار پل معلق مشگین شهر یک سکوی زیپ‌لاین هم قرار دارد که از روی پل و دره می‌گذرد.
بقعه شیخ حیدر مشگین شهر: در مرکز شهر مشگین‌شهر، درون باغی مصفا یکی دیگر از آثار تاریخی کشور قرار دارد که قدمت آن متعلق به قرون هفتم و هشتم هجری قمری است. «بقعه شیخ حیدر»، نام این میراث ایران کهن است که نمای بیرونی آن به‌صورت برجی مدور مشاهده می‌شود؛ این در حالی است که درون بنا به‌صورت یک ۱۲ ضلعی با ارتفاعی حدود ۱۸ متر و قطری برابر با ۱۰ متر و ۵۰ سانتی‌متر، ساخته شده است. این بقعه در دو طبقه و با استفاده از آجر بنا شده است. جالب است بدانید که در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری قمری، برای تزیینات این بنای کهن از کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای رنگ با شکل‌های هندسی و نیز آیات مبارکی از سوره‌ی فتح و الفاظ جلال‌الله در نمای بیرونی استفاده شده است. گفته می‌شود که شیخ حیدر در واقع پدر «شاه اسماعیل اول صفوی» است و قبر آن در بخش انتهایی طبقه زیرین یا سرداب قرار دارد.
دژ قهقهه مشگین شهر: یکی از مشهورترین جاذبه‌های تاریخی در شهرستان مشگین‌شهر، دژی است قدیمی و متعلق به دوران حکومت صفویان که در بخش ارشق، بین روستای «گنچویه» و «قره آغاج کلان» از روستاهای شهرستان مشگین‌شهر قرار گرفته است. «قلعه قهقهه» نام این اثر تاریخی است که در گذشته به‌عنوان زندان افراد سیاسی همچون شاهزادگان صفوی مورد استفاده قرار می‌گرفت که همین امر از دلایل شهر بسیار آن در تاریخ است. گفته می‌شود که در جنگ‌هایی که بین ایرانیان و عثمانی‌ها رخ می‌داد، سلاطین صفوی خزینه‌های خود را به این قلعه آوردند تا آن را از گزند دشمنان حفظ کنند. این بنا روی تپه سنگی که ارتفاع آن از زمین یک کیلومتر است، ساخته شده و پیرامون آن با استفاده از حصار پوشیده و آن را دژی مستحکم و غیرقابل نفوذ کرده است. زندان قلعه در فضایی قرار دارد که در بخش بالایی بدنه کوه که از سه قسمت به پرتگاه و به‌سمت دره‌ای با ارتفاع ۸۰ متری مشرف است، قرار دارد. همچنین، پنج استخر و یک دیده‌بانی هشت ضلعی، یک برج هشت ضلعی، چند حصار، چندین برج و چند دروازه از دیگر بخش‌های قلعه است.
منطقه گردشگری کپز: «منطقه گردشگری کپز»، یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری در مشگین‌شهر است که در مسیر اردبیل به مشگین‌شهر و در فاصله ۲۰ کیلومتری از این شهرستان قرار دارد. اقلیم مناسب در فصول بهار و پاییز، صخره‌های بزرگ و رفیع و قرارگیری آن‌ها به‌صورت یکنواخت از ویژگی‌های این منطقه جذاب گردشگری است. همچنین طبیعت زیبا و بکر پیرامون دره‌ی کپز به‌دلیل بهره‌مندی از پوشش گیاهی ویژه و نیز حضور درختان میوه‌ای همچون تمشک و زالزالک، بر زیبایی این منطقه از استان اردبیل افزوده است. خرس قهوه‌ای، گرگ و روباه در کنار تنوع زیادی از پرندگان این منطقه را به‌عنوان زیستگاه خود برگزیدند.
شهر باستانی یری: در فاصله ۳۵ کیلومتری از شرق شهرستان مشگین‌شهر و در فاصله دو کیلومتری از روستایی به نام «پیرازمیان»، منطقه‌ای باستانی با مساحتی بالغ بر ۴۰۰ هکتار قرار دارد که به «شهر باستانی یری»، نام‌گذاری شده است. این ناحیه از مشگین‌شهر، در مجاورت رودخانه «قره‌سو» قرار دارد که از سه بخش اصلی دژ نظامی، قوشا تپه و معبد تشکیل شده است. باستان‌شناسان برای نخستین بار در سال ۱۹۷۸ میلادی آن را مورد بررسی و کاوش قرار داده و قدمت قلعه و معبد را متعلق به ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد مسیح (ع) و قوشا تپه را برابر با هفت هزارسال پیش از میلاد مسیح (ع)، عنوان کردند. در فاصله کمی از منطقه باستانی، میتوان بیش از ۱۰۰ سنگ قبری را مشاهده کرده که روی آن‌ها تصاویر یکنواخت از چهره‌ی انسان‌های بدون دهان حک شده است. در این محوطه نزدیک به ۴۵۰ گور کشف شده است که طبق اظهارات برخی از کارشناسان، احتمال می‌رود که قدمت تعدادی از این گورها به هزار تا سه هزار سال پیش از میلاد مسیح (ع) بازمی‌گردد.
قلعه بربر مشگین شهر: در فاصله ۳۵ کیلومتری از شهرستان مشگین‌شهر و در فاصله‌ی کمتر از ۵۰۰ متری از جنوب شرقی «روستای اونار» از توابع این شهرستان، یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی استان اردبیل قرار دارد که قدمت آن به دوران صدر اسلام بازمی‌گردد. «قلعه بربر»، نام این اثر تاریخی است که از آن به‌عنوان مکانی برای نگهداری و حمل آذوقه و ابزارآلات جنگی و نیز برای دفاع در مقابل دشمنان استفاده می‌شد. معماری این قلعه در نوع خود جالب و قابل‌توجه است؛ چراکه میتوان تلفیقی از معماری صخره‌ای و معماری دست‌ساز انسانی را مشاهده کرد. این قلعه کهن در وسعتی بالغ بر ۴ هکتار بوده و اگر گردشگران از سمت شمال به تماشای آن بنشینند، قطعا قلعه را شبیه به سر انسان مشاهده می‌کنند. در بخش غربی قلعه نیز اطاقک‌های صخره‌ای که محلی برای نگهبانی بوده است، قرار دارد.
نقوش صخره ای شیخ مدی: «سنگ‌نگاره‌های شیخ مدی» که از آن‌ها به «نقوش صخره‌ای شیخ مدی» نیز یاد می‌شود، یکی از آثار باستانی شهرستان مشگین‌شهر است که در روستای «کنجوبه» از توابع این شهرستان قرار دارد. باستان‌شناسان این سنگ‌نگاره‌ها را متعلق به دوران قبل از تاریخ ایران باستان، عصر آهن سه می‌دانند. نکته جالب در مورد این آثار نقش بز کوهی است که در بیش از ۹۰ درصد از آن‌ها حک شده و مشاهده می‌شود. تنها در تعدادی کم از این سنگ‌نگاره‌ها میتوان نقش‌هایی از انسان یافت که یا در حال اجرای حرکات موزون و جادوگرانه هستند یا در حال شکار با کمان و سواره ثبت شده است. همچنین، در این نقوش میتوان نشان‌هایی از خط ایلامی و نیز نمادهای استیلیزه شده از بز کوهی را نیز یافت.
دیو قالاسی: «قلعه دیو» یا «دیو قالاسی»، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری در شهرستان مشگین‌شهر است که در شمال شرقی این شهرستان و در حدفاصل دو روستا به نام های «قوزلو» و «کویج»، در دامنه‌ی کوه زیبای سبلان، قرار دارد. از ویژگی‌های این قلعه‌ی تاریخی میتوان به اشراف کامل آن به مناطق پیرامون قلعه اشاره کرد که همین امر و موقعیت قرارگیری آن اصلی‌ترین دلیل اهمیت سوق‌الجیشی آن محسوب می‌شود. آثاری همچون سفال‌هایی به رنگ نخودی در این قلعه کشف شده است که باستان‌شناسان قدمت آن‌ها را به دورانی پیش از اسلام، نسبت می‌دهند. معماری قلعه به سبک معماری قلعه‌های اوراتورها با سنگ‌های عظیمی و بدون استفاده از ملات ساخته شده است. متاسفانه امروزه بخش زیادی از آن از بین رفته است.
.....................................
آرشیو
