خاش شهری در بخش مرکزی شهرستان خاش از توابع استان سیستان و بلوچستان در ایران است.این شهر در محدوده سرحد بلوچستان قرار گرفته‌است. ازجمله طوایف این شهرستان میشود طایفه یارمحمدزهی(شهنوازی؛رحمت زهی؛کمال‌خان‌زهی؛...)قلندرزهی؛سالارزهی؛کرمزهی؛گمشادزهی؛شعلی‌بر؛براهویی‌و... رانام‌برد. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این مکان ۵۶٬۵۸۴ نفر (۱۴٬۳۸۴ خانوار) بوده‌است.
شهرستان خاش را بیشتر نفرات ، به تیپ ۲۸۸ زرهی سلیمان هاشمزهی نزاجا و مرکز آموزش ۰۸ ابراهیم نوری نیروی زمینی ارتش می شناسند. خاش دارای کارخانه سیمان میباشد . کشاورزی در روستاهای پیرامون خاش در گذشته بیشتر توسط یزدی‌های مهاجر انجام می‌گرفت. خاش در سال‌های پس از انقلاب ۵۷ از مراکز مهم مهاجرپذیر شرق ایران شد به‌طوری که بر پایه سرشماری سال ۱۳۶۵ خورشیدی، شمار مهاجران شهر خاش بیش از یک‌ششم کل جمعیت شهر بود. بیشتر این مهاجران را بلوچ های کشور پاکستان تشکیل می‌دادند.
"خاش"، "خُواش"، "حُواش" یا "واش"، برگرفته از واژگان "خوش" و "وَشّ" به معنای خوش‌آب‌وهوا میباشد. همچنین در برخی منابع، "وش" را "مادرزن" و یا "شیرین" نیز معنا کرده‌اند.شهرستان خاش با مساحت ۱۹۳۷۶ کیلومتر مربع در مرکز استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته و فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان ۱۸۰ کیلومتر است.
ارتفاعات، رودخانه‌ها، قنات‌ها، چاه‌های آب، چشمه‌ها(اعم از فصلی و غیر فصلی) و کوه تفتان، از نظر تقسیم‌بندی حوزه‌ای آبریز ایران، شهرستان خاش را به ۵ محدوده مطالعاتی تقسیم کرده که قسمت‌هایی از ۳ حوزه آبریز اصلی یعنی حوزه‌های کویر لوت، جازموریان و ماشکید(ماشکیل) را در بر می‌گیرد. این محدوده‌ها عبارت‌اند از:
دشتهای خاش و پشتکوه از حوزه ماشکید
دشتهای گوهرکوه و آب‌خوان از حوزه آبریز کویر لوت
محدوده‌های ایرندگان و کارواندر از حوزه آبریز جازموریان
در این شهرستان تقریباً تمام بهره‌برداری آب توسط منابع آب زیرزمینی صورت می‌گیرد و رودخانه‌های منطقه عموماً فصلی می‌باشند.
خاش به سبب ارتفاع بلند از سطح دریا از آب و هوای مطلوب تری نسبت به سایر نقاط استان سیستان و بلوچستان برخوردار است . به طور کلی شهرستان خاش دارای آب و هوای گرم و خشک میباشد. میانگین بارش سالانه در این شهرستان حدود ۱۰ میلی‌متر و دمای آن در زمستان های سرد به ۱۰ درجه زیر صفر میرسد اما به طور عادی سردترین روز های سال در خاش ۵ درجه زیر صفر و گرمترین روز های تابستان دمای ۴۰ درجه سانتی گراد است. خوش آب و هوا ترین منطقه این شهر دامنه‌های کوه تفتان میباشد که بلند ترین قله در جنوب شرق کشور و تنها آتشفشان نیمه فعال کشور است.
خاش امروزی در نزدیکی شهر قدیمی خاش قرار دارد که تاریخ پیدایش آن به پیش از حکومت نادرشاه میرسد. این شهر تا قبل از نادرشاه به علت ناامنی چندان اعتباری نداشت اما نادر شاه ضمن سرکوبی راهزنان، این منطقه را امن کرد و بعدها قلعه‌هایی ساخته‌شد و بدین‌ترتیب خاش رو به توسعه و آبادانی گذاشت و از شکل یک روستا خارج شد و آرام‌آرام سیمای شهر به خود گرفت.
مردم شهرستان خاش به زبان‌های بلوچی-سرحدی، بلوچی-مکرانی و فارسی تکلم میکنند و زبان فارسی در مدارس و ادارات دولتی رایج است. ۹۹ درصد جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند که ۹۵٪ اهل‌سنت و ۴٪ اهل تشیع می‌باشند.
تعداد صنایع موجود شهرستان خاش، ۳۱ واحد میباشد. در سال ۱۳۸۲ تعداد ۳ کارگاه فعال، مسئولیت استخراج معادن را به عهده داشته که عمده‌ترین معادن موجود در سطح این شهرستان عبارت‌اند از: آهک، مارن پوزولان، سنگ لاشه معادن ساختمانی، تالک، کرومیت، مس، آهن و...؛ سهم شهرستان از کارگاه‌های معدنی فعال استان ۲۰٪ میباشد که از این حیث در رتبه اوّل استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. میزان تولیدات اسمی سالانه گروه معدنی غیر فلزی ۵۰/۰۰۰ تن میباشد که ۴۱/۲٪ تولیدات معدنی کل استان را به خود اختصاص داده و از این حیث، در رتبه اوّل استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.
شهرستان خاش در دامنه جنوبی قله تفتان بین طول های 60 درجه و 5 دقیقه تا 62 درجه و 45 دقیقه شرقی و عرض های جغرافیایی 27 درجه و 50 دقیقه تا 28 درجه و 45 دقیقه شمالی واقع گردیده است. این شهرستان از شمال به شهرستان زاهدان، غرب و جنوب غرب به شهرستان ایرانشهر از جنوب به شهرستان سراوان و از شرق به کشور پاکستان محدود میگردد. شهرستان خاش دارای دو شهر خاش و نوک آباد، 3 بخش و 11 دهستان و مساحتی بالغ بر 23105 کیلومتر مربع میباشد.شهرستان خاش یکی از قدیمی ترین شهرهای استان بوده و به لحاظ قرار گرفتن در مرز کشور پاکستان و همچنین موقعیت جغرافیایی آن نسبت به بلوچستان مرکزی و شهرستان سراوان و مرکز استان از ویژگی خاصی بر خوردار می باشد. شهرستان خاش دارای آب و هوای گرم و خشک است و بعلت همــجواری با کوه تفتان تنها آتشفشان نیمه فعال کشور،که مرتفعترین کوه جنوب شرق است آب و هوای نسبتا سردی دارد.
میزان دمای هوا در تابستان به 37 درجه سانتی گراد و در زمستان تا 7 درجه سانتی گراد زیر صفر در نوسان است. در این منطقه تبخیر بالا و بارندگی نسبتا کم و پراکنده است. بلندترین نقطه این شهرستان، قله آتشفشان تفتان با ارتفاع 3941 متر از سطح دریا و پایین ترین نقطه ارتفاعی آن کمتر از 500 متر از سطح دریا می باشد. کوه تفتان با سه قله بلند در 40کیلومتری شمال شرق شهرستان خاش واقع شده است و دارای چند قله معروف از جمله (چهل تن) و (تفتان) می باشد.ارتفاع قلـــه تفتان 4050متر است. از دهانه قله دود آتشفشانی مرکب از بخار آب،خاک و گاز گوگرد خارج میشود. تفتان دارای پوشش گیاهی با غــنای گونه ای بالا می باشد که می توان به گونه های بنه،کسور، بادام کوهی، انجیرکوهی، زرشک، آویشن،کاسنی، پونه و ... اشاره نمود. آب و هوای منطقه و چشمــــه های آب معدنی سرد و گرم و پوشش گیاهی از جمله گیاهان دارویی نظیر منگولی، ازگند( آویشن کوهی)، مور، پورچنکـ، درنگ یا درمنه و گونجک(سقز یا آدامس کوهی)، هر ساله تعداد زیادی از کوهنوردان و گردشگران داخلی و خارجی را از دور و نزدیک جذب خود می کند. همچنین بدلیل وجود گلها و گیاهان صحرایی، عسل کوهی این منطقه که بوسیله زنبورهای وحشی تهیه میشود، سرشار از مواد مغذی و مفید است. قله زیــبای تفتان همه ساله پذیرای گردشگران و بخصوص کوهنوردانی است که از اقصی نقاط کشور به این منطقه سفر میکنند. مناسب ترین زمان برای صعود به قله فروردین ماه است که آب و هوا ملایم است. علاوه بر قله در اطراف تفتان مناظر و باغات زیبا و چشمه های متعدد میباشد. از مهمترین رودخانه های حوزه خاش میتوان به رودخانه گزو، کارواندر و ایرندگان اشاره کرد.
در این شهرستان که با توجه به ویژگیهای آب و هوایی خاص خود و برخورداری از خاک حاصلخیز مناسب و آب فراوان ( منهای خشکسالی های اخیر ) بیشترین موقعــیت کشاورزی در استان را بدست آورده است . بطوریکه در ارتفاعات تفتان انواع درختان شامل زردآلو ، گردو ، بادام ، آلو و ...... در قسمت جنوبی شهرستان نخیلات ، مرکبـات ، برنج ، و .... در اراضی شرقی شهرستان در مجاورت مرز پاکستان نخیلات دیم در سطح زیاد با کیفیت مناسب ، در دشت گوهر کوه باغات پسته ، همچنین امـکان کشت سایر محصولات نظیر انار ، زیتون ، گندم ، یونجه ، زیره سبز ، محصولات جا لیزی و سبزی وصیفی جات ، حتی زعفران را به منطقه داده است ، لذا با توجه به تنـــــــــــوع کشت محصولات فوق دور از واقعیت نیست که شهرستان خاش را به ایرانی کوچک بنامیم.
سرزمین خاش یکی از قدیمی ترین و کهن ترین سرزمین های ایران اسلامی است. وجود آثار باستانی در روستاهای ایرندگان، کارواندر و دامنه های تفتان، قدمت این سرزمین را تایید می کند. مردم خاش از نظر اسکان منطقه ای به دو دسته بلوچ های مهاجر و بومی تقسیم می شوند. تاریخ مدون خاش از زمان حمله نادرشاه به هندوستان برمی گردد. سابقه تصمیمات کشوری به 100 سال قبل و اسکان ارتش توسط رضا خان بر می گردد. از سال 1305 تیپ نظامی در شهر خاش مستقر گردید و آبادی و توسعه این شهر ازآن تاریخ آغاز گردید. به علت خوش آب و هوایی منطقه نسبت به سایر مناطق استان به "خوش" یا "وش" خوانده می شده که به مرور زمان به "خاش" تغییر یافته است.
از آثار باستانی شهرستان خاش میتوان به قلعه ایرندگان در بخش ایرندگان و در 130کیلومتری شهر خاش اشاره نمود . این بنا در سه طبقه و به مساحت 564متر مربع ساخــته شده است. زمان ساخت این قلعه به دوره قاجاریه باز می گردد . این قلعه مرکز حکومت ایرندگان وروستا های اطراف بوده است .در زمان زمامداری عیدوخان ریگی (حاکم منطقه) بسالهای 1302- 1295 شمسی در اواخر دوره قاجـــاریه که دولت مرکزی بر بلوچستان تسلطی نداشته است، سه قلعه حیدرآباد، کمال آباد و ناصری نیز به دستور وی ساخته می شود. سرانجام در زمان رضاشاه ،عیدوخان ریگی به شــــیراز تبعید گردید. بازارچه سرپوش ، مسجد جامع و همچنین تپه و زیارتگاه مرتضی علی از دیگر آثار باستانی شهرستان خاش بشمار میرود.
قوت غالب شهرستان غذاهای متکی بر نان بوده و غذاهای بومی و محلی شهرستان نظیر تنورچه، خورشت اناردانه ، کشک محلی، گندم شیر ، سبزک، ترشک، راپنگ، مالیدگ، گوین و ... با چاشنی هایی نظیر آچار، رب انار و انار دانه زبانزد عام و خاص است. بطوریکه شهرستان خاش را با غذاهای موصوف میشناسند. غذاهای محلی شهرستان خاش همواره در جشنواره محلی و استانی تهیه و به نمایش گذاشته می شوند.
جاذبه های خاش
مسجد جامع خاش: مناره مسجد جامع خاش مربوط به دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا الهام گرفته از معماری سنتی ایران است. مناره از نوع استوانه‌ای مارپیچ و به‌صورت منفرد است که این بنا دارای بدنه‌ای بلند و کشیده است. این مناره با آجرهای سخت و مقاوم ساخته شده که با آجرهای به هم فشرده و کنار هم چسبیده پوشیده شده است.
چشمه آب معدنی دوشینگ: این چشمه در مسیر راه خاش – زاهدان و در شمال غربی کوه تفتان قرار دارد. آب این چشمه اختصاصات آب‌های معدنی از نوع آب‌های جوی و آتشفشانی نوخاسته را دارد و در ردیف آب‌های سولفات کلسیم همراه با منیزیم ولرم است.
قلعه حیدر آباد: قلعه «حیدرآباد» در جنوب شرق خاش از جمله آثار تاریخی مهم شهرستان خاش به شمار میرود. این قلعه درسال ۱۹۲۰ میلادی (۱۲۹۹ هجری شمسی) توسط شخصی به نام «عیدوخان» ساخته شد و تا سال ۱۱۳۰۷ هجری شمسی به‌عنوان محل سکونت همین شخص و خانواده‌اش مورد بهره‌برداری قرار گرفت. بعدها از این قلعه به‌عنوان محل نگهداری آذوقه و مهمات نیروهای انگلیسی به سرپرستی ژنرال دایر استفاده شده است. عمده مصالح به کار رفته در قلعه خشت خام و کاهگل است و دارای برج‌ها و طاق‌های هلالی زیبایی است که توسط سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است
زیارتگاه مرتضی علی: این زیارتگاه با توجه به نوع معماری بنا به دوره تیموری- صفوی نسبت داده میشود. بنا دارای پلان مربع شکل و گنبدی که روی گوشواره‌ها و طاق نماهای زیبایی ایجاد شده است. داخل بنا با اندود گچ پوشیده شده و دارای ۱۰ طاق نما و محراب است. مکانی نیز در کنار مقبره برای استفاده زائرین در نظر گرفته شده است.
رشته کوه تفتان: این کوه در چهل و دو کیلومتری شمال شهر خاش بین شهر میرجاوه و شهرستان خاش واقع شده است. ارتفاع آن از سطح متوسط آب‌های خلیج فارس ۳۹۴۱ متر و نسبت به دشتهای اطراف حدود دو هزار متر است. برخی بر این باورند که نام کوه تفتان از واژه تفت به معنی گرم و سوزان آمده است. این تسمیه به‌علت خروج آتشفشانی مرکب از بخار آب و گاز گوگرد از دهانه آن است. کوه تفتان در اصطلاح محلی به چهل تن معروف است. به‌طوری که شایع است چهل تن از راشدین مذهبی در این کوه ناپدید شده‌اند، ازاین‌رو کوه چهل تن نامیده میشود و شاخک شمال آن نیز به همین سبب به اسم کوه زیارت معروف شده و در گذشته محل زیارت اهالی این نواحی بوده است.
قلعه ایرندگان: این بنا در روستای ایرندگان و در ۶۵ کیلومتری شهر خاش واقع شده است. روستای ایرندگان و روستاهای پیرامون آن در امتداد رودخانه شکل گرفته‌اند و طول آن‌ها به ۵ کیلومتر میرسد. زمان ساخت این قلعه به دوره قاجاریه باز میگردد.
غار گواتامک: این غار در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شهر خاش و در بخش ایرندگان واقع شده است. دهانه ورودی این غار به قطر حدود یک متر است. انتهای این غار حدود ۱۰۰ متری به غاری کم عرض ولی طولانی در دل کوهستان ختم میشود.
غار چاهک: غار چاهک در ۴۰ کیلومتری شمال شرقی خاش در ارتفاع ۱۸۹۶ متری واقع شده است. آب چشمه داخل غار از کیفیت بالایی برخوردار بوده و تأمین‌کننده آب روستای چاهک است. در اطراف غار گیاهانی همچون بنه، زرشک، انجیر وحشی، پونه، تاغ، خزه و سرخس است و دارای مناظر زیبا، چشم‌انداز بی‌نظیر و آب‌چکان‌های زیبایی است.
دریاچه سه دریا: این دریاچه که از جاذبه‌های طبیعی ناحیه بلوچستان است، در فاصله ۷۵ کیلومتری شهرستان خاش و در قلل کوه تفتان واقع شده است. همان طور که از نام آن مشخص است، از سه دریاچه کوچک تشکیل شده که عمق دو دریاچه در قسمت شمالی کم و اغلب آب گوارا دارند و دریاچه دیگر که نسبتا بزرگ‌تر است، دارای آب دائمی و شور است.
سرو زربین سنگان: اثر طبیعی ملی «سرو زربین سنگان» در در ۴۵ کیلومتری شهرستان خاش واقع شده که ارتفاع آن حدود ۳۰ متر و قطر تنه درخت سه متر است. بعد از اسلام برای اینکه این درخت از بین نرود، مردم منطقه از آن به نام درخت میرعمر یاد می‌کردند و بعدها به نام سُل نام‌گذاری شد. در گذشته این درخت به‌عنوان زیاتگاهی بود که مردم برای زیارت به آن مراجعه می‌کردند و با بستن نخ و تکه پارچه مراد و خواسته‌های خود را از آن می‌طلبیدند.
روستای تمندان: روستای تمندان در ۵۵ کیلومتری شهرستان خاش و در مسیر جاده جم‌چن در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد این روستای قدیمی و تاریخی از موقعیت آب و هوایی مناسبی برخوردار است. در غرب این روستا چشمه آب معدنی پرآب قرار دارد. بهترین راه دسترسی به روستای تمندان از مسیر جاده خاش – زاهدان است. فاصله این روستا تا مظهر چشمه در حدود ۷ کیلومتر است. مظهر چشمه بر آب از شکاف سنگ‌های توف آندزیتی می‌جوشد و نوع آب آن از آب‌های جوی و آب‌های آتشفشانی است. در دامنه تفتان جنوبی روستای تمندان که تغییر یافته همان کلمه تمدن می باشد یکی از بزرگترین گنجینه‌های (سنگی سنگ نگاره‌های باستانی، سنگ نوشته‌های قلعه‌های سنگی و سنگرها و اتاق‌های کنده شده در دل صخره) قرار گرفته است.
..............................
آرشیو
