نَهاوند (به لری: ناون) شهری در غرب ایران است. این شهر در جنوب غربی استان همدان قرار گرفته و مرکز شهرستان نهاوند است. نهاوند دارای ۷۶٬۱۶۲ نفر جمعیت است که بعد از همدان و ملایر سومین شهر بزرگ استان به حساب می‌آید. نهاوند از تاریخی ترین و با تمدن‌ترین شهرهای ایران است و نام آن به دفعات در منابع تاریخی ذکر شده‌است. نهاوند از شمال به تویسرکان از شرق به ملایر، از جنوب شرقی به بروجرد، از جنوب غربی به نورآباد و از غرب به کنگاور مرتبط می‌شود. نهاوند زمستان‌هایی سرد و تابستان‌هایی نسبتاً خنک دارد. بارش سالانه در شهر نهاوند ۴۱۰ میلی‌متر می‌باشد.
بنابر پژوهش‌های احمد کسروی، واژه نَهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیشِ رو است، زیرا «نَها» در زبان‌های ایرانی به معنی پیش و وند از فعل کهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته شده‌است؛ بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش رو». نظریه‌های مختلفی از پیشینهٔ تاریخی این منطقه باستانی باقی مانده‌است. برخی از مورخین نهاوند را محل پهلو گرفتن کشتی نوح می‌دانند. به استناد تحقیقات باستان‌شناسان در تپه گیان) روستایی در ۱۸ کیلومتری جنوب باختری نهاوند (در حدود ۳۷ قرن قبل از میلاد مسیح قومی در این منطقه زندگی می‌کرد که تمدنی شبیه تمدن بین‌النهرین داشت و بعدها به دست اقوام دیگر اروپایی و آسیایی از بین رفت. در مورد کلمهٔ نهاوند از گذشته تا به امروز اختلاف نظرهایی وجود داشته‌است.
واژهٔ نهاوند در زمان‌های مختلف و از زبان‌های متفاوت، به صورت‌های مختلفی تلفظ شده‌است که از جملهٔ آن‌ها می‌توان به: نوح آوند، نیماوند، اینهاوند، نیوهاوند، نیاوند و نیهاوند اشاره کرد. از طرف دیگر نهاوند در گذشته نامهای دیگری داشته‌است به قول بطلمیوس نیفواندای خوانده شده و در عصر مادها به نهاوند، نهاوند ماد هم گفته شده‌است. به گفتهٔ ملک الشعرای بهار در عصر سلوکیه نهاوند استان بزرگی بوده که به لحاظ سکونت داشتن ملکهٔ لائودیسه در این شهر به آن لائودیسه هم گفته شده‌است. به همین صورت واژه دماوند که صورت اصلی و قدیمی‌تر آن دُمباوند و دُنباوند ضبط شده به معنی «قرارگرفته در پشت» است زیرا دُنب در زبان‌های ایرانی به معنی دنباله و پشت است. به گفته برخی دیگر از صاحبنظران نهاوند کنونی همان «نوح آوند» بوده که به گفته آنان محل به گل نشستن کشتی نوح بوده‌است.
نهاوند به گفته برخی پژوهش گران تاریخ ایران به معنی شهر جلو یی و شهر دماوند به معنی شهر عقبی از سمت مغرب زمین می‌باشد و در برخی دیگر از کتاب‌ها از نهاوند به معنی شهر ظرف سخن بمیان آمده ولی در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به صورت نیهاوند نوشته‌اند که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده‌است. شهرستان نهاوند که قدمت بسیار دیرینه‌ای در استان همدان دارد، در گذشته‌های دور پایتخت یزدگرد سوم بوده‌است و از آن به عنوان شهر خفته ساسانی یاد می‌شود. اسلام در جنگ فتح الفتوح نهاوند برای اولین بار به ایران وارد شد. اکتشافاتی که در تپه‌های گیان و زرامین توسط رومن گیرشمن باستان‌شناس آلمانی صورت گرفت منجر به پیدا شدن ده‌ها اثر باستانی از جنس سفال، نقره و طلا گردید که این اشیاء هم‌اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.
نهاوند در گذشته و براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه.ش از بخش‌های تابعه در استان پنجم کشور بود که در سال ۱۳۱۶ ه.ش به شهرستان ارتقاء یافت. ولایت ثلاث یکی از ولایت‌های ایران در بخشی از دوره قاجار بوده‌است. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود. حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم بوده‌است. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. ملایر در آن زمان حاکم نشین بوده و تمامی شهر های نهاوند، تویسرکان زیر نظر این شهر بوده.
نهاوند از شهرهای کهن ایران است. در دوره ساسانیان، بخشی از ایالت پهله ماد نهاوند یا ماه نهاوند نام داشت. نخستین ساکنان نهاوند حدود هزاره سوم پیش از میلاد کاسی‌ها بودند. در تقسیمات باستانی ایران، نهاوند و بروجرد دو نقطه شهری از ماه نهاوند بودند که این استان، از توابع پهله از سرزمین ماد محسوب می‌شد. ایالت پهله در زمان ساسانیان به این نام نهاده شده و پهلوی، به مردم، زبان و خط مربوط به پهله اشاره می‌کند. ماه نهاوند بعد از اسلام به ماه بصره نیز شهرت یافت چرا که خراج آن به بصره فرستاده می‌شد. ابن الندیم از قول عبداﷲ بن المقفع ذکر می‌کند که ماه نهاوند یکی از پنج ناحیه پهله (فهله) بوده‌است (یادداشت‌های دهخدا). بروجرد و نهاوند دو قصبه یا نقطه شهری ماه نهاوند بوده‌اند.
نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسرکان و همدان، از شرق به ملایر، از غرب به کنگاور و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران ۴۳۵ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر - اراک عبور می‌کندوفاصله نهاوند تا همدان ۱۳۰ کیلومتر و تا خرم آباد ۱۳۴ کیلومتر می باشد.
شهرستان نهاوند بر سر مسیر ارتباطی کرمانشاه - ملایر - اراک - اصفهان و کرمانشاه - اراک - قم و ایلام - تهران قرار گرفته‌است. پروژه خط راه‌آهن غرب کشور که سال‌ها در انتظار بودجه بود، در هنگام بررسی بودجه سال ۱۳۷۹در مجلس با پیشنهاد نماینده نهاوند و حمایت سایر نمایندگان استان‌های مربوط مقرر گردید:شرکت راه‌آهن کشور بازای هر تن کیلومتر حمل بار مبلغ ۴ ریال اخذ و سرجمع آن را برای توسعه راه‌آهن غرب کشور و سرخس مصرف نماید. با این اعتبار عملیات ساخت راه‌آهن غرب کشور که یکی از بزرگترین راه‌های مواصلاتی و اقتصادی محسوب می‌شود آغاز شد. تاکنون قطعه اراک - ملایر تکمیل و افتتاح شده‌است. قرار است این مسیر از راه‌آهن نهایتابه راه‌آهن کشور عراق و از آنجا به سوریه و بالاخره به در یای مدیترانه و اروپا وصل گردد، که می‌تواند افزون بر کمک بزرگ به حمل و نقل مسافر و بار در غرب کشور، دریچه‌ای نو باشد، برای حمل ونقل صادرات و واردات کالای بخش غربی کشور با هزینه‌ای مناسب تر از آنچه در حال حاضر از طریق خلیج فارس انجام می‌گردد.
برآوردهای آماری وسعت شهر نهاوند را در سال ۶۵–۶۴، حدود ۰۲/۱۳ کیلومتر مربع نشان می‌دهد. همچنین وسعت دهستان ۴۵۲، سلگی ۱۸۲ و خزل شرقی۶۴۶ کیلومتر مربع بوده که مجموع وسعت شهرستان حدود ۲۱۴۷ کیلومتر مربع می‌باشد. بافت قدیمی شهر ابتدا در منطقه پاقلعه بوده، بعد به تدریج به دامنه‌های جنوبی و خاوری کشیده شده‌است. پس از احداث خیابان سراسری در سال ۱۳۱۵، به تدریج بافت کالبدی شهر از نظم و ترتیب بیشتری برخوردار و به آهستگی ترکیب عناصر و فضاهای زیستی آن به وضعیت متعارف شهری نزدیک‌تر شد. از مجموعه سطح شهر، بیش از نیمی از آن به مسکن اختصاص یافته‌است، حدود ۳۰ درصد به معابر و بقیه زیر پوشش خدمات شهری و فضاهای خالی است. تراکم متوسط شهر در حال حاضر ۱۱۲ نفر در هکتار است.
بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، جمعیت شهر نهاوند ۷۵٬۴۴۵ نفر بوده‌است که پس از همدان و ملایر، سومین شهر بزرگ استان همدان به‌شمار می‌آید. اکثر مردم نهاوند لرهای ثلاثی زبان و لک زبان هستند ، و جمعیت کمی در این شهر فارس و آذری هستند .
مستوفی در کتاب نزهت القلوب به معرفی نهاوند می‌پردازد گویش نهاوندی گویش مردم نهاوند است. نهاوندی گویشی از زبان لری و این شهر یکی از مراکز مهم گویش‌وران لری شمالی است. از سوی دیگر برخی منابع نهاوندی را گویشی مستقل از گروه زبان‌های جنوب غربی ایرانی می‌دانند. گویش نهاوندی همانند دیگر گویش‌های زبان لری با زبان پارسی میانه نزدیکی دارد.
از جمله سوغات این شهرستان می‌توان به خمیر صنل، کلوا، حلوا گردویی و گز آردی که مختص نهاوند است اشاره کرد، همچنین نقل، گردو، عسل، شیره انگور، ترخینه هم از دیگر سوغاتی‌های معروف نهاوند است.
دشت نهاوند و ارتفاعات پیرامون آن (محدوده طبیعی نهاوند) یک حوضه بازاست. علاوه بر این‌که‌شبکه‌های جاری داخل این حوضه به خارج از آن زهکشی می‌شوند، همچنین دارای جریان‌های ورودی ازحوضه‌های مجاور نیز می‌باشد، که عبارت‌اند از: رودخانهٔ خرم‌آباد ملایر و قُلقُل رود تویسرکان. هر دو رود ازشمال با برشی که در ارتفاعات شمالی نهاوند ایجاد کرده‌اند وارد دشت نهاوند شده و به رودخانهٔ گاماسیاب می‌پیوندند. محدودهٔ طبیعی نهاوند با مساحتی در حدود ۳۸/۱۷۰۶ کیلومتر مربع، دارای مختصات جغرافیایی ۳۳درجه و ۵۷ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی و ۴۷ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۳۷ دقیقه طول‌شرقی است. مرکز حوضه دارای مختصات جغرافیایی ۳۴ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۱۵ دقیقه‌طول شرقی می‌باشد. ارتفاع شهر نهاوند از سطح دریا در حدود ۱۶۶۷ متر است.
آب و هوای منطقهٔ نهاوند تحت تأثیر عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، جهت و امتداد کوه‌ها و وزش‌بادهای محلی مختلف قراردارد. براساس آمار، میانگین سالانهٔ دما در منطقه در حدود ۱۲/۷+ درجه سانتی‌گراد است. سردترین ماه، دی ماه با میانگین ۵/۰- درجه سانتی‌گراد و گرم‌ترین ماه، تیرماه با میانگین ۲۵/۶+ درجه سانتی گراد است. رژیم افزایش دما تقریباً دارای نوسان منطقی است به‌طوری‌که از دی‌ماه تا تیرماه روند صعودی و افزایش دارد و از تیر به دی ماه بالعکس روند نزولی پیدا کرده و کاهش می‌یابد.
منطقه نهاوند داراى سراب هاى زيادى است كه باعث شده اند كشاورزى منطقه از رونق خاصى برخوردار باشد. مهم ترين محصولات اين شهرستان عبارتند از گندم، چغندر قند، تره بار مانند خيار و هندوانه، توتون و دانه هاى روغنى. هم چنين باغ‌دارى نيز در شهرستان نهاوند داراى رونق خاصى است و انواع ميوه مانند سيب، آلبالو، گيلاس، گلابى و انگور به حد وفور به عمل مى‌ا~يد كه بعضى به صورت تازه و بعضى به صورت خشك‌بار صادر مى‌شود. دام دارى را مى توان مهم ترين رشته فعاليت اقتصادى نهاوند و توابع آن دانست كه از دير باز به علت موقعيت خاص منطقه و مراتع مرغوب آن رونـق ويـژه داشتـه است. صنايع دستى نيز در كنار دام‌دارى و كشـاورزى از فعـاليت‌هاى‌مهم مردم اين شهرستان به شمار مى‌آيد. بافت قالى، قاليچه،گليم و گيوه كه بيش‌تر توسط روستاييان و عشاير انجام مى‌شود.
جنگ نهاوند ، در روز پنجم ربیع‌الاول سال بیست ویکم هجری، برابر با ۲۵ بهمن ۲۰ خورشیدی و ۱۴ فوریه سال ۶۴۲ میلادی بین سپاه ایران و عرب های مسلمان در حمله اعراب به ایران در نزدیکی نهاوند که در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده، اتفاق افتاد. جنگ نهاوند که اعراب آن را فتح‌الفتوح نامیدند یکی از مهمترین جنگ‌هایی است که بین اعراب و ایرانیان اتفاق افتاده‌است. ابن اثیر در خصوص علت این نام‌گذاری می‌نویسد «اعراب فتح نهاوند را «فتح‌الفتوح» نامیدند زیرا بعد از آن ایرانیان نتوانستند اوضاع را ساماندهی منظم بنمایند و قوای ملی مقابله با اعراب را تشکیل دهند، و پس از این جنگ بود که اعراب سراسر کشور ایران را تصرف کردندو بجز مقاومت های محلی و منطقه ایی ،ایستادگی سراسری و تحت فرماندهی یک قدرت مشخص و واحد صورت نگرفت و بدین ترتیب دولت ساسانی بعد از سده ها حکومت بر ایران و بخش هایی از خاورمیانه و آسیا سقوط کرد. پس از پیروزی در جنگ قادسیه و ورود عرب‌ها به مدائن (تیسفون) خبر رسید که مهران رازی در جلولاء (نزدیک حلوان) سپاهی گرد آورده‌است و بر حسب نامهٔ عمر به سعد بن ابی وقاص در تیسفون که بتازگی تسخیر شده بود اقامت گزید و برادر زادهٔ خود هاشم بن عتبه را با دوازده هزار نفر به جانب جلولا نزدیک (شهر باستانی حلوان) گسیل ساخت و پس از جنگ سختی که در آنحدود رخ داد، فتح نصیب لشکر عرب شد. جلولا و حلوان بدست اعراب افتاد و خزاین اطراف به یغما رفت.
سعد بن ابی وقاص در کوفه بنای عمارت عالی نهاد و از آن مکان، متصرفات آن حدود را اداره می‌کرد. در همین هنگام، شکایات متوالی از «سعد»، نزد عمر شد و بالاخره خلیفهٔ دوم امر داد قصر کوفه را ویران سازند و سعد را احضار کرده، عمّار پسر یاسر را به جای او گماشت. عزل سعدبن ابی‌وقاص، یزدگرد را به این خیال انداخت که متصرفات از دست رفتهٔ خود را مجدداً به چنگ آورد و همین‌طور سرداران عرب، که همواره مایل بودند از اوضاع آشفته ایران استفاده کنند و غنایم بیشتری بدست آورند، خلیفه را آماده کردند. سرانجام برای مواجهه با خطری که ایران را تهدید می‌کرد، پادشاه ایران یزدگرد سوم که از مدائن گریخته بود و در شهرهای غربی ایران آواره گشته بود، تصمیم گرفت یک بار دیگر تمام قوای خود را تجهیز کند، تا مگر اعراب را، از مدائن و عراق براند و دست آن‌ها را از تعرض به بلاد غربی، کوتاه نماید. از طرفی دیگر، پیروزی در این جنگ، می‌توانست راه ورود اعراب را، به مناطق داخلی ایران هموار کرده و غنایم زیادی نصیب آن‌ها سازد. نهاوند شهر بزرگی بود، که در سمت جنوب شرقی استان همدان واقع شده و بین این شهر تا همدان ۱۴ فرسخ راه بوده‌است. امروزه این شهر، میان چهار شهر بروجرد، تویسرکان، ملایر و کرمانشاه قرار دارد.
یزدگرد در سال بیست ویکم هجری قمری گماشتگان خود را از ری به خراسان، گرگان، طبرستان، مرو، سیستان، کرمان و فارس فرستاده، حکام را به جمع‌آوری لشکر تشویق و ترغیب نمود و به قولی که خالی از اغراق نیست، قریب یکصد هزار نفر در نهاوند گرد آمدند. نقشه آن بود که حلوان و تیسفون را فتح کرده، کوفه و بصره را که مهمترین سنگرهای عرب در آن حدود بود، تسخیر سازند.
گرد آمدن این سپاه انبوه در نهاوند، البته بار دیگر برای اعراب کوفه، خطر و تهدید بزرگی بود. به همین جهت عمار بن یاسر که در این زمان، بنا بر مشهور به جای سعد بن ابی وقاص امارت کوفه داشت، نامهای به خلیفه نوشت و او را از این ماجرا آگاه کرد و در دفع این خطر از او کمک خواست. خلیفه که از این خبر سخت به وحشت افتاده بود، یک لحظه اندیشید که خود به تنهایی، آهنگ عراق کند، اما عاقبت از آن خیال بیرون رفت و نعمان بن عمرو بن مقرن مزنی را که در آن زمان عهده‌دار خراج استان کشتگر[۵] (کسکر) بود، به امارت لشکر نامزد کرد. فرمان هم داد که از شام و عمان و بصره و دیگر اقطار نیز، قسمتی از سپاه اعراب به وی بپیوندند. نعمان با این لشکر از کوفه بیرون آمد و در جایی نزدیک نهاوند اردو زد. چند روزی دو لشکر مقابل یکدیگر بودند و جنگ و تلاقی روی نمی‌داد. آخر اعراب به دروغ آوازه درافکندند، که خلیفه مرده‌است و آن‌ها قصد بازگشت دارند. با این حیله، ایرانیان را از سنگر بیرون کشیدند و در صحرا با آن‌ها دست بجنگ زدند. جنگی که روی داد، سخت و خونین بود و سه روز طول کشید. نعمان در جنگ کشته شد. ایرانیان شکست خوردند و بسیاری فرار کردند. اهل نهاوند حصاری گشتند، اما عاقبت به صلح راضی شدند. غنائم بی‌شماری بدست عرب افتاد و از آن‌جمله است دو صندوق بزرگ پر از مروارید، زبرجد و یاقوت، که شخصی در مقابل طلبیدن امان، آن را به اعراب نشان داد. پس از نهاوند، همدان بدست عرب افتاد. جنگ نهاوند، امید یزدگرد سوم را مبدل به یأس کرد، ولی این پادشاه ساسانی دست از آزادسازی ایران برنداشت و تا زنده بود، کوشش کرد تا شاید کاری از پیش ببرد. پس از اینکه خبر «جنگ نهاوند» به او رسید، از ری به اصفهان و از آنجا به کرمان رفت، و در آخر در مرو اقامت گزید و از دولت‌های همجوار کمک خواست. ماهوی حکمران ایرانی مرو با نیرنگ قراولان او را نابود ساخت و قصد کشتن یزدگرد را داشت. یزدگرد چاره جز ترک آن حدود ندید و در همان نزدیکی، به‌قولی به دست آسیابانی، که طمع در جامهٔ زرین و فاخر او داشت، کشته شد. خانوادهٔ یزدگرد پس از مرگ او به چین پناهنده شدند.
جاذبه های نهاوند
حمام حاج آقا تراب: حمام حاج آقا تراب یا گرمابه دو قلو، در سال ۱۲۳۰، در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و معماری این اثر نمونه‌ای تمام عیار از هنر ایرانی-اسلامی است. این اثر در دی ماه سال ۱۳۵۵ در فهرست آثار ملی ایران، به ثبت رسید. در معماری این بنا کاشی‌کاری‌هایی با تصاویری از داستان‌های شاهنامه و افسانه‌های کهن ایرانی و سنگ‌های تزئینی مرمر و آهک سفید با اشعار زیبا و نقش و نگارهای سنتی به چشم می‌خورند. این حمام بخش‌های زنانه، مردانه، سردینه و گرمینه بزرگ و کوچک دارد. میرزا محمدنقی از خوانین و بزرگان شهر نهاوند، این بنا را ساخته؛ اما این حمام با نام فرزندش، آقا تراب، معروف شده است.
مقبره نعمان ابن مقرن (پیر بابا): نعمان ابن مقرن یکی از فرماندهان سپاه اعراب در حمله اعراب به ایران بود که در این حمله، پس از سه روز جنگ در نزدیکی شهر نهاوند، کشته شد. مقبره این سردار عرب روی کوهی بلند به نام اردوشان، در نزدیکی روستای قشقلاق قرار دارد. در گذشته مسیر حرکت کاروان‌های زیارتی به کربلا از این منطقه می‌گذشت و مردم با تصور این که این آرامگاه متعلق به یاران نزدیک امام حسین (ع) است، آن را زیارتگاهی مقدس می‌پنداشتند و با عنوان «بابا پیره» از او یاد می‌کردند که البته تصور درستی نیست. امروزه نیز این مقبره جایگاه بالایی میان مردم روستاهای اطراف دارد، که تعجب‌برانگیز است. این بنا در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
خانه قدوسی: خانه قدوسی یکی از جاهای دیدنی نهاوند و بناهای تاریخی این شهر است. این بنای کهن در جوار مسجد قدیمی شهر قرار دارد. نقش و نگارهای زیبا، پنجره‌های با شیشه‌های رنگی و کمانی، تزیینات حصیری، آجری و برجسته و کفپوش‌های قلوه سنگی، از برجستگی‌های معماری این بنا در خانه و حیاط هستند. این بنای تاریخی با ارزش معماری بالا، در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. آیت الله علی قدوسی از علمای برجسته پیش از انقلاب بود که در سال ۱۳۶۰ به شهادت رسید.
تپه و دهکده گیان: تپه گیان در ۱۹ کیلومتری جنوب غربی نهاوند و دو کیلومتری سرآب گیان قرار دارد. با کاوش‌های باستان‌شناسی و پژوهش‌های مورخان، قدمت این تپه در حدود ۳۷ قرن پیش از میلاد مسیح، تخمین زده شد. بنا بر نظریه آن‌ها، بین ۵۵۰۰ تا ۵۷۰۰ سال پیش در این تپه، تمدنی نزدیک به تمدن بین النهرین، وجود داشته است و ساکنان این منطقه، بومیان قدیمی ایران بود‌اند؛ ولی بعدها با ورود ساکنان جدید، تمدنی درخشان شکل گرفته است. این تپه و دهکده تاریخی به‌دلیل قدمت باستانی‌اش و وجود قبرستانی تاریخی در آن، شهرت جهانی دارد. در کاوش‌های باستانی انجام شده در این منطقه در سال ۱۳۱۰ توسط باستان‌شناس فرانسوی که تا عمق ۱۹ متر از زمین را حفاری کردند، به پنج طبقه متفاوت تمدنی رسیدند. آثار ارزشمندی در این اکتشاف‌ها پیدا شد که امروزه از آن‌ها در موزه‌های لوور پاریس و ایران باستان نگهداری می‌شود. در هرکدام از این طبقات، در عمق‌های مختلف، آثاری با مشخصات متفاوت وجود داشتند که هریک از آن‌ها معرف دوره تاریخی خاصی بودند. آثار کشف‌شده این تپه، از تمدنی بین ۳۱۰۰ تا ۵۷۰۰ سال پیش از میلاد خبر می‌دهد که نشان‌دهنده وسعت تاریخی این تپه است.
مسجد جامع نهاوند: مسجد جامع نهاوند در ضلع شمالی میدان قیصریه این شهر و در جوار بازار تاریخی شهر قرار دارد و هنوز هم نمازهای روزانه و مراسم مذهبی شهر در آن برگزار می‌شود. مسجد نهاوند قدیمی‌ترین مسجد در استان همدان است و ۹۰۰ سال قدمت دارد. قدمت این مسجد به دوره سلجوقیان باز می‌گردد. ارتفاع این مسجد از سطح خیابان‌های اطراف آن بالاتر است و سه ورودی از سمت بازار قدیمی و میدان قیصریه دارد. معماری این بنا بسیار ساده و با آجر و گچ و خاک، ساخته شده است. کتیبه سنگی کوچکی این مسجد را زینت می‌بخشد و بالای قوس محراب در مسجد، لوحه سنگی کوچکی به تاریخ مرمت این مسجد در زمان صفویه، اشاره می‌کند.
مقبره شیخ ابوالعباس نهاوندی (درب شیخ): شیخ ابوالعباس نهاوندی، عارف بزرگ اسلامی در نیمه دوم قرن چهارم هجری در شهر نهاوند بوده است. عبدالرحمان جامی از او با عنوان «پیر» و «مرشد» یاد کرده است و عطار نیشابوری او را «محتشم زمانه» می‌خواند. آرامگاه این عارف نامی در سال ۱۳۹۵ بازسازی شد تا امکان بازدید گردشگران از این آرامگاه، میسر شود. این مقبره در مکانی به نام درب شیخ در شهر نهاوند، قرار دارد.
معبد لائودیسه: معبد لائودیسه از بناهای منسوب به سلوکیان است و آثار دقیقی از مکان اصلی این معبد، وجود ندارد. نشانه‌هایی در تپه مرکزی شهر و محلی به نام تپه دوخواهران، بیشترین احتمال وقوع این معبد هستند. احتمال آن وجود دارد که امام‌زاده دو خواهران، همان معبد لائودیسه باشد. این معبد به دستور پادشاه سلوکی برای ملکه لائودیسه (خواهرش) بنا شد. در حفاری‌های سال ۱۳۲۲ در این منطقه، کتیبه‌ای به خط یونانی و چهار مجسمه کوچک برنزی کشف شد که احتمال می‌رود یکی از این مجسمه‌ها، تندیس لائودیسه باشد و اکنون در موزه ایران باستان از آن‌ها، نگهداری می‌شود. این معبد در سال ۱۳۲۷ به‌عنوان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. قلعه یزدگرد نیز در جوار معبد لائودیسه قرار دارد و قدمت آن در حدود ۶۰۰ سال بعد از ساخت معبد لائودیسه است. سبک معماری این قلعه کاملاً ایرانی و سنتی و متفاوت با معبد است.
تپه باستانی بابا قاسم: این تپه تاریخی در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی نهاوند، ارزش فراوانی در میان آثار باستانی این منطقه دارد؛ اما متاسفانه در طول زمان آسیب زیادی به آن وارد شده است. قدمت این اثر به زمان اشکانیان می‌رسد و در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. مسیر دسترسی به این تپه، از جاده فرعی نهاوند به روستای قاسم آباد می‌گذرد. ویرانه‌های قلعه اشکانیان بر فراز این تپه در حوالی روستای بابا قاسم، نشان‌دهنده شکوه و عظمت مردم این دیار در زمان‌های باستان است. این منطقه با نام «قلعه سمسام گبری» نیز شناخته می‌شود.
پل زرامین: پل زرامین یا پل پیل لاغه، در روستایی قدیمی و بسیار زیبا با ظرفیت‌های برجسته گردشگری طبیعی قرار گرفته است. قدمت این پل به زمان قاجار برمی‌گردد و روی یکی از مسیرهای منشعب از رودخانه گاماسیاب، احداث شده است. این پل جنس آجری دارد و در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در بازدید از این پل می‌توانید، در طبیعت زیبای اطراف قدم بزنید و از زیبایی‌ها و سرسبزی پهنه اطراف پل، بهره‌مند شوید. حوالی این منطقه فضایی بسیار مناسب برای اتراق کردن و پیک‌نیک یک روزه دارد؛ همچنین می‌توانید از سرآب گاماسیاب در نزدیکی این پل نیز، دیدن کنید.
تپه و ارگ نوشیجان: تپه و ارگ نوشیجان در ۳۶ کیلومتری شمال شرق نهاوند و ۲۰ کیلومتری شمال غرب ملایر، واقع شده است. این بنای تاریخی برجسته، قابلیت‌های بسیار در جذب گردشگران دارد. ارگ نوشیجان بر فراز تپه مرتفع نوشیجان قرار گرفته است. این بنای ارزشمند در سال ۱۳۴۲ کشف شد و تا سال ۱۳۵۶ توسط باستان‌شناسان بریتانیایی مورد تحقیق و پژوهش، قرار گرفت. بر مبنای تحقیقات این تیم، این بنا سه لایه است که به‌ترتیب یادگارهایی از دوران حکومت مادها، هخامنشیان و اشکانیان در ایران هستند. وجود تالارهای ستون‌دار، حصارهای بلند قلعه و آتشکده‌های این بنا، نشان از اهمیت و جایگاه برجسته نظامی و مذهبی این بنا، در گذشته دارد. مادها در زمان ترک کردن این ارگ، داخل آن را پر کرده‌اند و همین امر باعث محفوظ ماندن قسمت‌های زیادی از این بنا شده و در دوره‌های بعدی این لایه زیرین به‌عنوان ستون، استفاده شده است. عدم نیاز لایه‌های زیرین به مرمت اساسی و سالم ماندن بخش‌های وسیعی از آن، توجه علاقه‌مندان را جلب می‌کند. بخش‌های مختلف این ارگ و شکل معماری آن، از ابتدایی‌ترین الگوهای معماری ایرانی است و به همین جهت، اهمیت بالایی دارد. آتشکده این ارگ، مهمترین نیایشگاه مادها و مرکز پرستش ایزد خورشید در میان ایرانیان باستان بوده است.
سرآب گیان: سرآب گیان نهاوند، از مهمترین جاذبه‌های طبیعی و گردشگری در استان همدان است. این سرآب در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی نهاوند، در دامنه کوه گرین از رشته کوه زاگرس قرار دارد. اطراف این منطقه را جنگل‌های سرسبز با وسعتی بیش از ۱۰۰ هکتار پوشانده‌اند. زیبایی‌های بکر این گستره در فصل‌های پاییز و بهار را نمی‌توان وصف کرد. آب آشامیدنی و مورد نیاز کشاوزی روستاهای اطراف، از این سرآب تامین می‌شود و مازاد آن به رودخانه گاماسیاب می‌ریزد. بافت اطراف این سرآب تاریخی است و تپه باستانی گیان، در نزدیکی آن قرار دارد. پوشش درختان کهنسال بلوط، چنار، بید، گردو و همین طور درختان پر میوه مانند، آلوچه، انجیر، گلابی و گوجه وحشی، این منطقه را با عنوان جاذبه برجسته طبیعی و گردشگری مطرح می‌کند. قدمت این درختان به بیش از ۳۰۰ سال می‌رسد و دلیل سرسبزی انبوه این منطقه و جنگل‌ها، بافت آهکی خاک منطقه است که آب زیادی جذب می‌کند و چشمه‌های فراوان از آن می‌جوشند. دمای آب این سرآب در حدود مثبت پنج درجه سانتی‌گراد است که خنکی مطبوع تابستانی آن، مسافران را جذب می‌کند. تپه باستانی گیان در فاصله دو کیلومتری از این سرآب، قرار گرفته است. در نزدیکی سرآب گیان و بالای چشمه‌ها، غار طبیعی وجود دارد. اگر برای گشت‌وگذار و تفرج در منطقه زمان بیشتری دارید، می‌توانید به دیدن این غار طبیعی بروید یا در انتهای سرآب، در دامنه‌های کوه گاچال، کوهنوردی کنید. پیمودن قسمت‌های جنگلی و بازدید از سرآب، بیش از یک ساعت طول نمی‌کشد.
سرآب گاماسیاب: سرآب گاماسیاب از پر آب‌ترین سرآب‌های نهاوند و زاگرس است که از دره‌های شمالی کوه گروین، سرچشمه می‌گیرد. رودخانه گاماساب ز همین سرآب تغذیه می‌شود. این سرآب در مسیر خود در شهرستان نهاوند آب شرب منطقه را تامین می‌کند. در بالای چشمه‌هها غار طبیعی وجود دارد و محیط جنگلی و سرسبز اطراف گاماسیاب،بسیار زیبا و مناسب برای گشت‌وگذار است. در مسیر این سرآب حوضچه‌های پرورش ماهی و نیروگاه برق آبی احداث شده است. جاذبه های فراوان و طبیعت بکر اطراف سرآب گاماسیاب، این منطقه را به یکی از برجسته‌ترین نقاط گردشگری استان،تبدیل کرده است. این سرآب از سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار طبیعی –ملی ایران، قرار دارد.
سرآب فارسبان: گردشگران زیادی در طول سال برای بازدید از سرآب فارسبان، به نهاوند سفر می‌کنند. این سرآب در ۳۲ کیلومتری غرب نهاوند قرار دارد. فضایی کوهستانی، درختان انبوه و طبیعت سرسبز با چشمه‌های خروشان، زیبایی‌های ییلاق اطراف سرآب فارسبان را صدچندان می‌کنند. این سرآب در دامنه کوه‌های زاگرس در روستایی مرتفع با همین نام قرار گرفته است. درخت تنومند گردو با قطر بیش از پنج متر و بیش از ۶۰۰ سال قدمت، گستره‌ای در حدود ۷۰۰ متر را در سرآب فارسبان، زیر پوشش خود می‌گیرد. این درخت ویژگی برجسته سرآب فارسبان است و سالانه چندین تن گردو تولید می‌کند. در اطراف این درخت نیز، درختان گردوی دیگر با متوسط عمر ۱۰۰ تا ۵۰۰ سال، وجود دارند.
سرآب ملوسان: در ۱۷ کیلومتری شمال غربی شهر نهاوند، روستای گوشه سعد وقاص قرار دارد که ورودی منطقه ییلاقی ملوسان، از جاده فرعی روبه‌روی این روستا آغاز می‌شود. بعد از طی ۱۰ کیلومتر دیگر در این جاده فرعی، به ییلاق زیبا و سرآب ملوسان می‌رسید. این سرآب به‌دلیل نزدیکی به روستایی با همین نام، ملوسان نام‌گذاری شده است. گونه‌های مختلف قوچ و میش در این منطقه حفاظت شده زندگی می‌کنند. ییلاق ملوسان در جوار سرآب زیبای آن، شامل دشت وسیع و غارهای طبیعی است. آب مورد نیاز کشاورزی منطقه، از همین سرآب تامین می‌شود. اگر در اوایل اردیبهشت ماه به این منطقه سفر کنید، دشتی از لاله‌های واژگون در دل کوهستان، خواهید دید. تابستان در طبیعت رنگارنگ این منطقه، می‌توانید ساعت‌های زیادی را به پیاده‌روی و لذت از آب و هوای خنک این منطقه بپردازید. اگر به کوهنوردی علاقه دارید، کوه‌های همجوار سرآب ملوسان، برای صعود، موقعیت مناسبی دارند، با کمک راهنما می‌توانید از کوهنوردی در این منطقه بکر بسیار لذت ببرید.
سرآب کنگاور کهنه: سرآب کنگاور کهنه در نزدیکی روستایی به همین نام در ۴۵ کیلومتری غرب نهاوند قرار دارد. این سرآب در میان دره‌های کوه گرو قرار گرفته است. درخت چنار کهنسال ابتدای سرآب، بیش از ۴۰۰ سال عمر دارد. اطراف این سرآب را درختان چنار و بید و سرو، پوشانده‌اند. این مکان موقعیت بسیار مناسبی برای پیک‌نیک و تفریح یک روزه گردشگران و ساکنان مناطق اطراف است و مردم خون‌گرم و اصیل روستای کنگاور کهنه، پذیرای مسافران هستند. گستره زمین‌های کشاورزی این روستا، مناظر دیدنی این منطقه را دوچندان می‌کنند.
سوغات نهاوند: شهر نهاوند شیرینی‌ها، غذاها و خوراکی‌های متنوع و خوش‌مزه‌ای دارد که از بهترین سوغات‌های این شهر هستند. گز آردی نهاوند بسیار باکیفیت و محبوب است و با گزهای معروف اصفهان رقابت می‌کند. لواشک‌های نهاوند نیز، طرفداران زیادی دارند. حلوای گردویی سوغات دیگر این شهر و بسیار خوش‌طعم و مقوی است. خمیر صنل، سوغات اختصاصی شهر نهاوند است و در هیچ شهر دیگری نمونه آن را پیدا نخواهید کرد. این شیرینی گرم، کاملا بومی و سنتی است و دستور تهیه آن نسل به نسل در نهاوند باقی مانده است. در تهیه این شیرینی از ادویه‌هایی مانند زنجبیل، جوز و دارچین، استفاده می‌شود. کلوا نوعی کلوچه نهاوندی است که در جشن ها و اعیاد، به‌خصوص عید نوروز، پخته می‌شود. در کنار خوراکی‌های محلی نهاوند، صنایع دستی این شهر نیز، شناخته شده است. سفال‌کاری در شهر نهاوند، مانند دیگر مناطق استان همدان، پررونق است. امروزه نقاشی روی سفال‌ها با انواع مختلف نقاشی زیر لعابی، نقاشی روی بدنه لعابی و آب طلا، بر جذابیت‌های محصولات سفالی این منطقه، افزوده‌اند. فرش دستباف نهاوند امروزه جایگاهی ویژه در این صنعت دارد. هنر گلیم‌بافی در مناطق عشایرنشین ایران، رواج دارد. در نهاوند نیز نمونه هایی زیبا از گلیم های اسلیمی، گل سبدی، خرچنگی و گل لاله را می‌توانید به‌عنوان سوغات، تهیه کنید.
............................................
آرشیو
