خوسْفْ یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان خوسف است و از مناطق کویری به حساب می‌آید. این شهر دارای ارتفاع ۱۳۰۰ متر از سطح دریاست. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵٬۷۱۶ نفر (در ۱٬۵۴۴ خانوار) بوده‌است.
این شهر یکی از کهن‌ترین شهرهای جنوب خراسان محسوب شده که در منابع تاریخی ازآن با نامهای خسف، خسب، خوسف یاد شده‌است. در کتاب نزهه‌القلوب حمدالله مستوفی از خوسف به عنوان معظمات بلاد قهستان یاد شده‌است. نقوش موجود و خصوصیت کمند اندازی ساگارتیان دلیلی بر حضور آنان در قهستان می باشد. عنایت به وجود نقوش خورشید، کلاغ، عقرب و ماری که زهر در جام می ریزد میتوان احتمال داد که ساگارتیان از نظر اعتقادی پیرو آئین مهر بوده اند.
وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی، از ویژگی‌های شاخص این شهر محسوب میشود. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده و یکی از سالم‌ترین بافت‌های تاریخی در منطقه به‌شمار می‌رود. در رابطه با آثار تاریخی این شهر میتوان به مسجد جامع خوسف، آرامگاه ابن حسام خوسفی، قلعه خوسف، خانه‌های علوی و مالکی و مدرسه ابن حسام اشاره کرد. حمد الله مستوفی در سال 740 هجری در کتاب نزهه القلوب ازخوسف به عنوان معظمات بلاد قهستان یاد کرده ودرباره ی آن چنین می گوید: "خوسف شهر کوچکی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد ودیها را آب از کاریز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعی حاصل آید".
این منطقه بیشتر استراحت‌گاه تجار مختلف به ویژه منزلگاهی برای بازرگانان گرجی و روس در مسیر تجارت به هند بود. از آن جمله میتوان به قبایل خودسیانی، خوسفیانی و خوسفی در این منطقه اشاره نمود. بازرگانان زرتشتی یاد شده که تجارت پارچه، پیشهٔ آنان بود از منطقه سوخومی در شمال غرب گرجستان، که بخشی از ایران محسوب می‌شد، به قصد تجارت پارچه از مسیر ایران قصد سفر به کشمیر هندوستان را داشتند. این کاروان بزرگ تجاری گرجی پس از ترک منطقه سوخومی در شمال غربی گرجستان امروزی(جنوب غربی روسيه كنونى) و عبور از آذربایجان از مسیر آستارا، رشت وارد سرزمین طبرستان شدند؛ و از این طریق پس از گذشت روزهای متوالی وارد سرزمین خراسان بزرگ شده تا اینکه به منطقه بیرجند در جنوب خراسان رسیدند؛ و چند صباحی را طبق معمول در کاروانسرای تجاری خود استراحت کردند. هنگام عبور از مرز امروزی ایران و افغانستان در حوالی نهبندان در آن منطقه بین راهزنان و آنان جنگی درگرفت و بخش عمده‌ای از اموال آنها به تاراج رفت. تعداد از آنان کشته شدند و برخی نیز گریختند. بازماندگان این قبایل توسط گرجی‌های خوسف در جنوب بیرجند پناه داده شدند و لی پس از مدت کوتاهی هم‌زمان با انعقاد پیمان نامه گلستان سرنوشت این قبایل به گونه دیگری رقم خورد و امکان بازگشت به گرجستان برایشان مهیا نشد. بازماندگان این کاروان بناچار در همان منطقه ساکن شدند و سعی در رونق مجدد پیشه خود نمودند. افرادی از این کاروان مدت‌ها بعد با عبور از ناحیه کرمان و چاه بهار به بمبئی مهاجرت نمودند و با توجه به اینکه زرتشتی بودند به کمک پارسیان هند شغل خود را تقویت نمودند. تعداد کمی از افراد در خوسف ماندگار شدند که همین تعداد قلیل در زمان شوکت‌الملک، حاکم وقت بیرجند، به‌طور محترمانه مورد حمایت واقع شدند و بعدها به دعوت حاکم طبس برای امور بازرگانی به طبس دعوت شدند (آریایی های مهاجر بعدها خوسفی، خوسفیان، آریامنش و طاهریان شهرت یافتند). مهاجران طی سال‌های ۱۲۸۰ هجری خورشیدی تاکنون به مناطقی از جمله، طبس، کرمان، یزد و اصفهان کوچ کردند.از خاندان مشهور این شهر می توان به مالکی، فريدى (بديعى) ،بینا، گونيايى ، شاهسون پور و قاسم زاده اشاره کرد.
در لغت‌نامه دهخدا نام خوسف (خوس اف یا خودس اف) (نام منطقه‌ای در جنوب بیرجند) ریشه در زبان گرجی دارد. اینکه خوسف چه زمانی به این نام نامیده شد واقعاً معلوم نیست ولی اساساً این منطقه را گرجی‌ها و پیش از ظهور اسلام بنیاد نهادند و بیشتر از آنچه امروز مورد توجه قرار گرفته از نظر اقتصادی و تجاری مورد توجه تجار و بازرگانان قرار داشت و از خوسف به عنوان یک کاروان سرای تجاری نام برده می‌شد.
شهر خوسف از شمال به فردوس،از شرق به بخش مرکزی بیرجند، از جنوب به نهبندان واز غرب به شهرستان طبس محدود می شود. این شهر دارای طول جغرافیایی ۴۷-۳۲ و ارتفاع ۱۳۰۰ متر از سطح دریا می باشد.پیشینه تاریخی خوسف به دوران قبل از اسلام می رسد، به خاطر موقعیت خاص طبيعي از قديمي ترين زمان به عنوان هسته اي از تجمع انساني در کوير خراسان بوده است وجود نگاشته هاي باستاني بر جاي مانده در کال جنگال واقه در دامنه هاي((رج)) دليل بر قدمت اين منطقه است. از نظر تاریخی خوسف یکی از کهن ترین و قدیمی ترین شهرهای جنوب خراسان محسوب می شود که در منابع تاریخی ازآن با نامهای خسف،خسب،خوسف یاد شده است. در کتاب نزهه القلوب حمدا... مستوفی از خوسف به عنوان معظمات بلاد قهستان و در ردیف تون (فردوس)قاين وجنابذ(گناباد) ياد شده است. وجود بافت قدیمی با اثار تاریخی ارزشمند از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده یکي ازسالمترين بافتهاي تاريخي به شمار مي رود.
شهرخوسف دارای آب وهوای خشک است .ازویژگی های این آب وهوا میتوان به تابستان های گرم وخشک و زمستان های نسبتاً سرد اشاره کرد. کمی نزولات آسمانی باعث شده هیچگونه رودخانه ی دائمی در اطراف این شهر جریان نیابد.ریزشهای جوی کم، درجه حرارت بالا درفصول گرم، اختلاف درجه حرارت شدید وطولانی بودن دوران خشکی دربیش از 7 ماه سال ، ازویژگی های عمده آب وهوای این منطقه است. وزش بادهای گرم وخشک با سرعت های متفاوت بسته به جهت وزش آن نیز از عواملی است که به شدت در آب وهوای این منطقه تأثیر گذاشته است.
در سال 1316طبق قانون تقسیمات کشوری و تشکیل استانها و شهرستانها، ولایت قاینات «شهرستان بیرجند» نام گرفت و یکی از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان تعیین گردید. در سال 1358، بخش قائنات از این شهرستان جدا شد و به صورت شهرستان درآمد. همچنین در سال 1368، بخش نهبندان جدا شده و به شهرستان تبدیل شد.در سال 1381 بخش سربیشه و در سال 1384بخش درمیان نیز به شهرستان ارتقا یافته و از شهرستان بیرجند جدا شدند. همچنین در آخرین تقسمات کشوری در سال 1390 بخش خوسف از این شهرستان جدا شد. در حال حاضر شهرستان خوسف به مرکزیت شهرخوسف دارای 2 منطقه شهری (خوسف ومحمدشهر) ، 2 بخش و 6 دهستان می باشد.
پارچه بافی سنتی یا توبافی (درگویش محلی)، یکی از مهمترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی وبه ویژه خوسف است، به طوریکه تنها صنعت دستی استان خراسان جنوبی است که نامزد دریافت مهر اصالت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور شده است. برای بافتن پارچه به روش سنتی، توباف ابتدا مواد اولیه از قبیل پنبه، ابریشم یا کرک را تهیه می کند و پس از آن از این مواد نخ می ریسد. در مرحله بعد نخ های به دست آمده را می جوشاند. سپس به کمک این نخ ها و چرخ پارچه بافی ، محصول نهایی به دست می آید. یکی دیگر ازصنایع دستی شهرخوسف، سفال گری است. هنری که از آن با نام هنر سفال گری یاد می‌کنیم دارای پیشینه‌ای بسیار کهن و گسترده است به دیگر سخن کمتر کسی است که نام سفال را شنود و ناخودآگاه به گذشته‌های بسیار دور بازگشت نکند.سُفالگری، ساختن ظروف با گل است و به ظرف ساخته شده از این طریق سفال می‌گویند. از مشهورترین سفالینه‌ها میتوان به کوزه و پیاله سفالین اشاره کرد. قبل از رواج شیشه، سفالینه‌ها رایج‌ترین مظروفات بشر بودند. مرغوب‌ترین خاک در صنعت سفالگری خاک رس میباشد که به دلیل وجود مقادیر بالای آهن در آن، به رنگ سرخ است. سفالگری از نخستین صنایع بشر است. خاستگاه آن گر چه به درستی آشکار نیست ولی از روی یافته‌های کهن، سرزمین باستانی سومر می‌دانند و البته به تازگی کشف تمدن جیرفت تردیدهایی در مورد این نظریه ایجاد کرده است. تمدن معروف به کنار، صندل که طبق آخرین کاوش ها قدمت آن به شش هزار سال پیش می‌دانند و لوحی که در جیرفت کشف شد برای مطالعه به آمریکا و فرانسه فرستاده شد که توسط استادان شیکاگو و پاریس رمزگشایی شد که نتایج نشان داد این منطقه ۳۰۰ سال از خط نوشتاری تمدن شوش قدیمی تر است.
جاذبه های خوسف
آرامگاه ابن حسام خوسفی: بنای تاریخی آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر برجسته قرن نهم قمری بر فراز صخره‌ای سنگی در حاشیه شمالی شهر خوسف قرار دارد. این آرامگاه که از جمله آثار تاریخی و دیدنی استان خراسان جنوبی به حساب می‌آید، بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد. ابن حسام خوسفی سال ۷۸۲ قمری در شهر امروزی خوسف به دنیا آمد. خوسف از بخش‌های فعلی بیرجند و از قدیمی‌ترین آبادی‌های قهستان است. این بنای کوچک شامل اطاقکی است با فرم هشت ضلعی که نقشه فضای داخلی آن به صورت چلیپایی است. پوشش مقبره به صورت گنبدی طراحی شده که در مرکز آن یک کلاه فرنگی ساخته شده است. در این قسمت نورگیرهایی تعبیه شده تا هم نور فضای داخلی آرامگاه را تأمین کند و هم باعث تهویه فضای داخل آرامگاه شود. این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شد.
قلعه رستم خوسف: قلعه رستم در جنوب شرقی شهر خوسف و در غرب روستای کوچکی به نام گنج برفراز تپهایر رفیع که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد. چون قلعه در محلی واقع شده که دسترسی به آن آسان نبوده لذا آسیب کمتری متوجه برخی از فضاهای آن شده است. در داخل قلعه شش تالار وجود دارد که با طاقهای جناغی پوشش یافتهاند. ارگ چه ورودی این تالارها به دلیل انباشت خاک و آوار مسدود شده است، ولی تالارها نسبتاً سالم ماندهاند. در مرکز قلعه چاهی وجود دارد که عمق آن حدود هفتمتر است و در جبهه جنوبی قلعه آب انباری قرار دارد که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. در جبهه شمال شرقی قلعه پنج برج دیدهبانی وجود داشته که قابل تشخیص است. در محوطه این قلعه قطعات سفالهای لعابداری با رنگهایذ فیروزهای و ساده وجود دارند که به ادوار پیش و پس از اسلام مربوط میشوند. آثار بجا مانده در قلعه رستم به پیش از اسلام باز میگردد، ولی در دورههای بعد از اسلام بخصوص در زمانی که فرقه اسماعیلیه بر این منطقه سلطه داشتند آن را بازسازی کرده اند.
روستای گیوشاد: گیوشاد روستایی واقع در هفتاد کیلومتری شهرستان بیرجند و ازتوابع شهر خوسف است.سکنه ی این روستا سی وسه خانوار میباشد و شغل اصلی آنها کشاورزی و دامپروری است. دارای یک رشته قنات بوده که بعد از عبور از یک رگه از کویر، آب آن کمی ترش میشود.در فاصله کمی از این روستا یک چشمه آب ترش معدنی است، که خواص دارویی فوق العاده به خصوص برای بیماریهای پوستی است.
روستای ییلاقی آرک: روستای سرسبز وخوش اب وهوای آرک در ۷۰کیلومتری غرب مرکز استان واقع شده است.از شمال شهرخوسف مسیرروستای مهدیه به سمت شمال ابتدا مسافتی حدود ۳۵ کیلومتر راطی می کنیم . این مسیر ابتدا در دشت پهناوری قرار دارد که پس از طی این مسیر درمنطقه کوهستانی وابتدای گردنه بزرگ وپرپیچ وخم آرک به نام زنو می رسیم وچشم انداز زیبای این گردنه باکوههای بلند وپوشیده از درختان مختلف مثل بادام کوهی ،بنه وگیاهان وبوته های زیبا خستگی وبی حوصلگی را از چشم هرمسافری می زداید وهوای مطبوع ودلنشین تنگل وانبوه درختان حال وهوای خاصی دارد. بعد از عبور ازاین مسیر به روستای بین آباد می رسیم و۳کیلومتر آن طرف تر به روستایی ییلاقی وسرسبز وجذاب آرک با انبوه درختان وآبشارهای زیبا می رسیم.
روستای ماژان: «روستای ماژان» روستایی است از توابع بخش جلگه ماژان شهرستان خوسف در استان خراسان جنوبی. این روستا در فاصله ۲۵ کیلومتری خوسف و ۶۳ کیلومتری شهرستان بیرجند (مرکز استان خراسان جنوبی) قرار دارد و با روستاهای غوریان، کوشه قیس آباد، وحدت آباد، حسین آباد، کلاته میرزا و تلخ آباد همجوار است. براساس آخرین سرشماری روستای ماژان ۱۵۰ خانوار (معادل ۵۲۰ نفر) جمعیت دارد. مهمترین جاذبه روستای ماژان، بافت تاریخی این روستاست که به دلیل همگونی با طبیعت و آب و هوای منطقه سالیان زیادی پا برجا مانده و هم اکنون نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این موضوع به حدی حائز اهمیت است که می توان گفت روستای ماژان یکی از بافت های بسیار مهم شهرستان خوسف به شمار می‌رود که تا کنون توانسته است از صدمات ناشی از حوادث طبیعی و عوامل انسانی به دور بماند. حفظ ارزش های معماری با استفاده از مصالح بومی و اهمیت آن افزوده است. «گندم، کلالک، جو، ارزن و گاورس» مهمترین محصولات کشاورزی روستای ماژان است.
خانه غفاری روستای آرک: خانه غفاری در روستای آرک در ۱۲ کیلومتری شرق خوسف از دیگر ابنیه قدیمی ساختمان بزرگ با حدود ۲۲ اتاق و با معماری خاص و منحصر بفرد در غرف این روستاست که هنوز هم خاطره احداث آن در اذهان بسیار از ثیران روستا موجود هر چند که احداث این ساختمان در سده اخیر بوده لیکن بدلیل معماری حاص امروزه در زمره اماکن تاریخی به ثبت رسیده است اتاقها دارای شومینه یا بخاری دیواری می باشد واز چهار طرف پنجره دارد بنایی خشت وگلی است و ساخت آن سه سال طول کشیده است تاق و چشمه است و هفت خانه دارد و خانه ها به هم راه دارد دارای ایوان است و نمای اآجر کاری دارد . خانه چهار طرف دارد . درب چوبی دارد و سکویی ورودی آن را به داخل دالان میسر می کند .
اقامتگاه بومگردی زرین چاه: اقامتگاه بومگردی زرین چاه در شهرستان خوسف استان خراسان جنوبی واقع شده است. شهرستان خوسف در ۲۳ کیلومتری بیرجند قرار دارد و به دلیل آب و هوایی خاص، منطقه مناسبی برای رویش گل های نرگس میباشد، به همین دلیل به سرزمین گل نرگس نیز معروف است. جاذبه های توریست گردی و طبیعت گردی خوسف آرامگاه ابن حسام خوسفی: ورودی این آرامگاه پله هایی را دارا میباشد که از نظر ظاهری شبیه پیش طاقی است این پله ها در قسمت جنوبی آرامگاه قرار دارند. روستای خور: بنای خانه های بومی این روستا به صورت گنبدی میباشد . دیوار های گلی و اتاق های دورتادور حیاط به دلیل شرایط اقلیمی این روستاست. مسجد جامع خوسف ، مدرسه ابن حسام و روستای تاریخی ماژان از دیگر اماکن دیدنی این شهرستان میباشند. اقامتگاه بوم گردی خانه علوی اقامتگاه خانه علوی متعلق به دوران پهلوی و دارای ۶ اتاق ۴ نفره میباشد. انواع غذاهای سنتی و گیاهی در این اقامتگاه برای گردشگران تهیه میشود و امکان دسترسی به اینترنت نیز وجود دارد.
مسجد جامع خوسف: این مسجد دارای سر در ورودی بلند با تاق جناغی وتزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نامهای ملاعلی اکبر وحاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی وشبستانهای مهتابی و خلیلان است و از مناطق دیدنی خوسف می باشد . ورودی بنا و شبستانهای مهتابی وخلیلان در دوره های معاصر باسازی شده اند. در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا وآثار مربوط به دو دوره مختلف برخورد گردید.این بنا مربوط به قرون اولیه اسلامی (قرن ۲و۳ ﻫ. ق) می باشد.
منطقه گواب: از جاذبه های گردشگری خراسان جنوبی و از مناطق دیدنی خوسف که به تازگی بعد از چندین سال رنگ و لعاب دیگری گرفته منطقه گواب در شهرستان خوسف است. طی بارندگی های اخیر در زمستان ۹۷ و بهار امسال گواب خشکیده، بعد از ۲۰ سال پر آب شد که شادی را به دل مردم منطقه برگرداند. این مکان تفریحی دل انگیز در نزدیکی آرامگاه ابن حسام و بافت تاریخی شهر، مجاور مزارع مردم واقع شده است.
درخت کهنسال زیتون: در داخل روستای فسون از توابع بخش خوسف و در فاصله بین خانه های روستایی و مزاری مقدس، باغی از درختان زیتون قرار دارد. درختان این باغ برای مردم روستا بسیار مقدس بوده و در باورهای محلی خود به آنها اعتقاد دارند.این مکان از مناطق دیدنی خوسف می باشد
...................................
آرشیو
