نیریز یکی از شهرهای استان فارس در ایران است. این شهر، مرکز شهرستان نیریز است. نیریز در جنوب دریاچه بختگان و شهرستان بختگان و در مغرب سیرجان و شهربابک در استان کرمان و در مشرق استهبان و جنوب غربی شهرستان خاتم در استان یزد و در شمال داراب و حاجی‌آباد استان هرمزگان واقع است. نی ریز از مهم ترین شهرهای جنوب ایران می باشد. نی ریز نقطه تلاقی استان های فارس، کرمان، یزد، هرمزگان و اصفهان می باشد. بعضی گفته‌اند به علت وجود معادن آهن و صنعت اسلحه سازی در قبل از میلاد واژه نی ریز به معنای نیزه ریزنده‌است. روایت دیگر به معنی نی ریزنده به علت وجود نی زارها در اطراف دریاچهٔ بختگان می‌باشد.
عقیدهٔ دیگری دربارهٔ نام «نی ریز» وجود دارد که آن را مرکب از «نی» به معنای «شهر» و «ریز» به معنای «رود» ویا به‌طور کلی «آب» می‌شمارد. واژهٔ «نی» و صورت تغییریافتهٔ آن «نِه» - به معنای شهر - را می‌توان در نام شهرهای نیشابور، نهبندان، نهاوند یافت. واژهٔ «ریز» و صورت تغییریافتهٔ آن «لیس» -به معنی آب - را هم در نام شهرهای تبریز، مهریز، تفلیس، بدلیس می‌توان سراغ کرد. با این تحلیل ریشه‌شناختی، نام نیریز به معنای شهرِ رود، یا شهر دریاچه خواهد بود که با توجه به نزدیکی نیریز به دریاچهٔ نیریز، دور از ذهن نمی‌باشد.
تعیین تاریخ دقیق پیدایش این سرزمین و ارائه تصویر درست و روشن از آن در دوره‌های مختلف تاریخی، مشکل و در مواردی غیرممکن است. برخی آن را به دورهٔ اساطیری کیانیان و دورهٔ مادها نسبت می‌دهند که منبع و مآخذی قابل اعتماد در این زمینه وجود ندارد. بر اساس دانسته‌ها و اطلاعات موجود می‌توان به احتمال گفت که پیشینه تاریخی نی ریز به دوره هخامنشیان بر می‌گردد به دنبال کاوش‌های باستان‌شناسی که در اوایل سدهٔ بیستم در تخت جمشید انحام گرفت، الواحی گلی مربوط به دورهٔ هخامنشیان به دست آمد که در آن‌ها (حدود ۱۵ لوحه) به نام‌هایی چون نَرِزُّش، نَرِزیش و… برمی‌خوریم که به عقیدهٔ باستان شناسان به نی ریز برمی‌گردد. منطقه‌ای را که در حال حاضر به نیریز معروف است در دوران داریوش کبیر از شهرهای آباد و پر جمعیت فارس بوده و استناد لوحه سنگی که بر اثر کاوش‌های علمی از تخت جمشید بدست آمده، کتیبه مزبور هم که به خط میخی نقر شده در زمان هخامنشیان (داریوش بزرگ) نای ذی (کارگاه اسلحه سازی) نامیده می‌شد، چه در آن دوره بیش از ۷۰۰ کارگاه نیزه و شمشیر و زره سازی در آن وجود داشته و در واقع اسلحه خانه داریوش کبیر بوده‌است… یکی از گمان‌هایی که در مورد اسم نی ریز می‌برند نام نیزه ریز می‌باشد که به خاطر نیزه سازی در دوره هخامنشی می‌باشد. شهر نیریز از زمان هخامنشیان تابحال سه بار دستخوش تهاجم سیل و عوامل طبیعی قرار گرفته و برای مرتبه چهارم در محل فعلی بنا شده‌است. نیریز در زمان سلطنت پیشدادیان مرکز فولاد سازی بوده‌است. ساختن وسایل فولاد سازی و ادوات جنگی برای سپاهیان خشایارشاه در این شهر ساخته می‌شد؛ که زره و کلاه خود و تیشه بخاری فولادی در بعضی خانه‌ها مشاهده شده‌است. اخیراً ضمن حفاریهایی که در تخت جمشید بعمل آمده مهر گلی دیده شده به نام پیروس استاد کارگاه محل ساختن این ادوات و وسایل فولادی در محلی که فعلاً به نام شادخانه موسوم است که علامت کارخانه‌ها در بعضی از خانه‌های این محله مشاهده گردیده‌است.
بر اساس دانسته‌ها و اطلاعات موجود می‌توان به احتمال گفت که پیشینه تاریخی این شهر به دوره هخامنشیان برمی‌گردد. بدنبال کاوش‌های باستان‌شناسی که در اوایل سده ۲۰ در تخت جمشید انجام گرفت الواح گلی مربوط به دوره هخامنشیان بدست آمد، این الواح به خط میخی عیلامی که مربوط به امور اداری، جیره غذایی، پرداخت دستمزد کارگران و زره سازان است و در فاصله سالهای ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۴ میلادی هیئت اکتشافی مؤسسه شرق‌شناسی به سرپرستی هرتس فلد آن‌ها را کشف کرد، تعدادی از این الواح متعلق به سالهای ۱۳ تا ۲۸ شاهنشاهی داریوش اول بوده‌است.
دانسته‌های ما در مورد نی ریز و توابع آن منحصر به گزارش‌هایی است که جغرافی نویسان مسلمان بدست داده‌اند. این منابع عبارتند از: مختصر البلدان ابن فقیه، المسالک و الممالک ابن خردادبه، الخراج و صنعه الکتابه قدامه، مسالک الممالک اصطخری، صوره الارض ابن حوقل، حدود العالم من المشرق الی المغرب، اشکال العالم جیهانی، احسن التقاسی فی معرفه الاقالیم مقدسی و فارسنامه ابن بلخی.
ابن خردادبه، قدامه، اصطخری و جیهانی، سرزمین فارس را به ۵ ولایت تقسیم کرده‌اند: اصطخر، شاپور، اردشیر خره، دارابگرد و ارجان که نیریز جزء ولایت دارابگرد است. ابن رسته، هفت ولایت و مقدسی آن را ۶ ولایت و ۳ ناحیه دانسته‌است. او شیراز را به ولایات ۵ گانه اضافه کرده و رودان، نیریز و خسو را ۳ ناحیه برشمرده‌است. مهمترین منابع این دوره که در آن‌ها از نیریز یاد شده عبارتند از: فارسنامه ابن بلخی، الانساب سمعانی، معجم البلدان یاقوت، اللباب فی تهذیب الانساب ابن اثیر، نزهه القلوب حمدالله مستوفی، مجمع الانساب شبانکاره‌ای، که از آن میان، منبع اخیر بخش مهمی از تاریخ نیریز را در دوره شبانکاره (سده‌های ۵ الی ۸ ه. ق) روشن می‌سازد.
نخستین منبعی که در این دوره اطلاعاتی بدست داده، خلاصه التواریخ قاضی احمد بن شرف الدین حسین حسینی قمی است. به گفته وی در آن دوره (سال ۹۵۵ ه. ق) چرنداب سلطان شاملو، حاکم نیریز ایج و فسا بود. در سده یازدهم ه. ق، در نیریز بیمارستان و مدرسه طبی و نیز مدرسه علوم دینی به نام مدرسه غیاثیه وجود داشته‌است. هربرت که در سال ۱۰۳۸ ه.ق یعنی در آخرین سال حکومت شاه عباس صفوی از نیریز می‌گذشت، از وجود بیمارستان و مدرسه طبی خبر داده‌است. مدرسه غیاثیه نیز با توجه به وقف نامه آن که در سال ۱۰۹۳ ه.ق نوشته شده در همین سده بنا شده‌است. از جمله وقایع این دوره، غارت شدن نیریز به دست سپاهیان اشرف افغان بود که به دنبال فرار سید احمدخان مرعشی - نوهٔ شاه سلیمان دوم صفوی - به نیریز رخ داد.
در اواخر دوره کریم خان زند، میر حسام الدین عرب از طایفه شیبانی ایل عرب فارس بر نیریز حکومت می‌کرد. بعد از آنکه آقا محمد خان قاجار در غیاب لطفعلی خان زند با کمک حاجی ابراهیم شیرازی کلانتر شیراز (در سال ۱۲۰۶) شیراز را به تصرف خود درآورد، لطفعلی خان زند به جنگ و گریز با نیروهای آقا محمد خان پرداخت. وی در همان سال بسیاری از شهرهای فارس از جمله ابرقو، بوانات، اصطهبانات و… را تحت تسلط خود درآورد. اما اهالی نیریز در مخالفت با او درآمدند که پس از نبردی آنجا را فتح کردند. وی تا حدود ۱۲۰۸ ه.ق در مناطق بین کرمان، یزد و فارس به مبارزه با سپاهان آقا محمد خان پرداخت و سرانجام در ۱۲۰۹ ه.ق در بم گرفتار شد و بدستور آقا محمد خان قاجار به قتل رسید.
در این دوره بعد از میرحسام الدین عرب، فرزندش محمد حسین خان نیریزی حاکم نیریز شد. وی چنان‌که مؤلف فارسنامه ناصری می‌گوید: سال‌ها به احترام گذرانید و به حسن سلوک معروف گردید. محمد حسین خان در طول حکومتش با بزرگان علم و هنر معاشرت داشت و خدماتی نیز انجام داد. ملا عبدالجواد نیریزی خوشنویس توانای نیریز در سده ۱۳ ه.ق از جمله مصاحبان محمد حسین خان بود و قرآنی نیز برای او در سال ۱۲۳۲ ه.ق کتابت کرد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار (مدرسه عالی مطهری) موجود است. از وقایع مهم این دوره، ورود سید یحیی دارابی - از رهبران بابی‌گری - به نیریز بود که طرفدارانی هم پیدا کرد. سید یحیی به محض ورود به نیریز در قلعهٔ خواجه اقامت گزید و به تدارک نظامی پرداخت. وی و طرفدارانش به درگیری با نیروهای دولتی پرداختند و اگرچه در آغاز به پیروزی‌هایی هم دست یافتند اما با اعزام قشون حکومت مرکزی به نیریز، سرانجام شکست خوردند که به کشته شدن سید یحیی و تعداد زیادی از طرفدارانش انجامید.
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۹٬۸۵۰ نفر بوده‌است. نیریز در میانه جنوب و مشرق شیراز هوایی معتدل دارد اما نسبت به شهرهای همجوار سیرجان و استهبان هوای نسبتاً گرم تری دارد. درازی آن از خیرآباد تا حاجی‌آباد ۲۲ فرسخ، پهنای آن از سرگذار تا قریه بشنه ۱۸ فرسخ، محدود است. از جانب مشرق و شمال به بلوک سیرجان و کرمان و بلوک شهربابک کرمان و بوانات، از طرف مغرب به بلوک استهبانات و بلوک آباده طشک، و از سمت جنوب به بلوک داراب و نواحی سبعه؛ و هر گونه شکاری در فارس باشد جز مرغ دراج و مرغ کبک انجیر در این بلوک یافت می‌شود. بعلاوه گورخر و آهو در صحرای نیریز فراوان است.
معادن سنگ چینی و همچنین کارخانه‌های متعدد سنگ بری، چاقو سازی، کارخانه فولاد همزمان با آغاز ساخت یکی از بزرگترین کارخانه‌های فولاد در شهر بافت عملیات مطالعاتی ساخت راه‌آهن سیرجان بافت کرمان آغاز شده و همچنین با وصل راه‌آهن سیرجان به مسیر نیریز ،استهبان، شیراز، و همچنین نبود خطی که جنوب شرق را به وسیلهٔ خطوط راه‌آهن به جنوب غرب وصل کند توجیه می‌کند. با این اوصاف صنایع دیگر و نو ظهوری در شهرستان شکل گرفته که یکی از آن‌ها دستگاه‌های تولید علوفه به روش هیدروپونیک می‌باشد که دو هزار نفر را مشغول به کار می‌کند و از کوچ عشایر و روستائیان به شهر جلوگیری می‌کند.
این شهرستان شامل سه بخش مرکزی,پشتکوه و آباده طشک و هشت دهستان و روستاها و آبادیهای بسیار است:
الف- بخش مرکزی شامل دو دهستان رستاق و هرگان است و کلاً 5400 نفر جمعیت دارد (دهستان رستاق4441 و دهستان هرگان959 نفر)
ب- بخش پشتکوه شامل سه دهستان قطرویه, دهچاه و ریزاب است. جمعیت این بخش 22477 نفر است (دهستان قطرویه 4201 نفر و دهستان دهچاه 8592 نفر و دهستان ریزاب 9684نفر)
ج- بخش آباده طشک شامل سه دهستان آباده , حنا(یا تنگ حنا) و بختگان است و جمعیت آن 21048 نفر است (دهستان آباده 4878 نفر, دهستان حنا 8518, دهستان بختگاخ 7652نفر)
این شهرستان دارای ماهیت جلگه ای و کوهستانی است و ادامه رشته کوه های زاگرس از این شهرستان می گذرد و دریاچه های زیبای بختگان و طشک با وسعت حدود 3120 کیلو متر مربع در غرب نی ریز واقع شده که زیستگاه انواع پرندگان مهاجر مثل فلامینگو ، غاز وحشی و درنا می باشد. از نظر موقعیت نسبی ، همجواری با استان های یزد - کرمان ، هرمزگان و پنج شهرستان استان ( بوانات ، ارسنجان ، خرامه ، استهبان ، داراب ) از مزیت ها و توانمندی های منحصر یه فرد این شهرستان محسوب می گردد.شهرستان نی ریز درمحدوده جغرافیایی خود ، هم جنگل دارد ، هم کویر ، هم دریاچه ، هم کوه ، هم آبشار ، هم معدن ، هم باغ های فراوان ، هم چشمه سار های زیبا و هم تفرجگاه های بسیار جذاب و دیدنی .وجود دریاچه بختگان و منطقه حفاظت شده پارک ملی بهرام گور که دو اثر طبیعی و محل برای زیست حیوانات وحشی می باشند از مهمترین ویژگی های این شهرستان است.
شهرستان نی ریز تا کنون چندین بار تجزیه شده است. در تاریخ ۱۰ مهر ۹۸ نیز با تجزیه بخش آباده طشک ،شهرستان بختگان تشکیل شد و به دنبال آن جمعیت ۳۲٬۲۲۴ نفر شهرستان بختگان از ۱۱۳٬۲۹۱ نفر شهرستان نی ریز کم شد (طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵) و به ۸۱٬۰۶۷ کاهش پیدا کرد. در گذشته نیز دهستان چاهک از بخش مشکان شهرستان نی ریز جدا گردید و به استان یزد ملحق گردید. شهرستان نی ریز از شهرستانهای شرقی استان فارس است که از شمال به استان یزد و از شمال شرقی به شهرستان شهربابک در استان کرمان و از سمت مشرق به شهرستان سیرجان در استان کرمان ، از جنوب شرقی به شهرستان حاجی‌آباد در استان هرمزگان، از جنوب به شهرستان داراب، از جنوب غرب به شهرستان استهبان و از غرب به شهرستان بختگان محدود می‌شود. این شهرستان با مرکزیت شهر نی ریز، دارای ۱۰۶۵۰ کیلومتر مربع وسعت و فاصله آن تا شیراز ۲۲۲ کیلومتر است. میانگین ارتفاع آن از سطح دریا ۱۶۰۵ متر می‌باشد.
با توجه به نگاشته‌های الواح گلی تخت جمشید، این شهرستان بنام «نای ذی» یعنی «کارگاه اسلحه سازی» معروف بوده، بنابراین می‌توان آن را از شهرستانهای قدیمی و کهن استان برشمرد. آب و هوای آن معتدل و گرم می‌باشد و در شمال غربی آن دریاچه بختگان واقع شده‌است. و، چشمه برنج‌زار، دشت لاله‌های واژگون مشکان و برکه احمدشاه ونیز باغهای انجیر و انار از چشم‌اندازهای گردشگری این منطقه است. سوغات شهرستان، انجیر، بادام، انار، پسته، حلوی ارده و زعفران است. درکنار چشم‌اندازهای تاریخی و طبیعی شهرستان وجود دانشمندانی چون فضل بن حاتم نیریزی و خوشنویسانی چون میرزا احمد نیریزی، محمد شفیع نیریزی و ساکت نیریزی بر زیور آن افزوده‌است.
جاذبه های نی ریز
آبشار تارم: آبشار فصلی تارم در نزدیکی شهرستان نی ریز قرار دارد. ارتفاع این آبشار ۱۰۵ متر است و یکی از بلندترین آبشارهای فصلی خاورمیانه است. آبشار تارم در مسیر نیریز به ارسنجان همراه با چندین چشمه منظره‌ای زیبا و چشم‌نواز را به وجود آورده است. طبیعت سرسبز و زنده این منطقه را به زیستگاه مناسبی برای پرندگانی مانند درنا، فلامینگو و غازهای وحشی تبدیل کرده است. آب آبشار و چشمه‌ها به دریاچه گور‌آب می‌ریزد.
مسجد جامع کبیر: مسجد جامع کبیر نیریز از قدیمی‌ترین مسجدهای ایران است. ایوان‌های مسجد به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده و عده‌ای بر این باورند که این بنا قبلاً آتشکده بوده و پس از ورود اسلام به مسجد تبدیل شده است. مسجد کبیر جزو آثار ملی ثبت شده شهر نیریز است. داخل حیاط مسجد درخت سور ۱۱۰ سالهای وجود دارد که نشان‌دهنده قدمت این شهر است.
بیدبخون: بیدبخون از منطقه‌های گردشگری شهرستان نی ریز است. دلیل شهرت این منطقه حضور سه درخت چنار کهنسال و چشمه یاقوتی است. نهری کوچک در بستر بیدبخون روان است و طراوت و شادابی خاصی به محیط اطراف بخشیده است. درختان بادام، انجیر و بادام کوهی زیبایی این منطقه را بیشتر کرده‌اند.
منطقه حفاظت شده بهرام گور: منطقه حفاظت شده بهرام گور با وسعت چهارهزار و هشتصد هکتار در شهر نیریز قرار دارد. گونه‌های متفاوت جانداران در این منطقه زندگی می‌کنند که از مهمترین آن‌ها می‌توانیم به گورخر ایرانی اشاره کنیم. این منطقه در سال ۱۳۵۱ به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده ثبت شده است. در منطقه بهرام گور جاذبه‌های طبیعی بسیاری مانند غار و صخره نیز وجود دارد.
روستای رودخور: روستایی بی نظیر از توابع نی ریز است. طبیعت دلنشین روستا با مردمانی از جنس نور ، مکان های واقعاً دیدنی و زیارتگاه امامزاده سید محمد که از نوادگان امام کاظم (ع) اند در روستای ریزاب، فضایی متفاوت را به وجود آورده است. آسمان شب هایش واقعاً دیدنی است و روزهایش پر شعف و نشاط ، آنقدر طبیعتی است زیبا و متنوع که کلمات هم در تعریف کردنش کم آورده اند. جاهایی چون چشمه عاشق، قصردختر، باغات و قنات معدنویه، آبشار گلی نی، تنگ بخون، قلعه سوخک و … که نام گذاری این مکان ها به تاریخچه ای دور و دراز بر می گردد ، به رودخور نمایی متفاوت بخشیده اند. کاشت و برداشت انواع میوه ها مخصوصاً میوه های عامی مانند اناریاقوت سرخ رودخور و انگور زرین شکرویه رونق فراوانی دارد ،میوه های وحشی چون برنوک در کوه های شکرویه پراکنده اند – درختان سیب،زردآلو،هلو،بادام وانواع دیگر میوه ها نیز به صورت خصوصی در باغ ها رسیدگی می شوند و رشد می کنند.حضور پر برکت قبور متعالی شهدا در آستانه مبارک امامزاده سید محمد روستای ریزاب نیز حال و هوای معنوی ای را بر پا ساخته است.
روستای دهمورد: روستای دهمورد یکی از بکر ترین وسرسبز ترین روستاهای استان فارس است که در ۸۵ کیلو متری شهرستان نیریز واقع می باشد جمعیت این روستا بالغ بر ۳۲۰۰نفر می باشد بناب تفرج گاه بسیار زیبای این روستا ست که همه روزه پذیرای مردم سراسر استان است.
.....................................
آرشیو
