هَشْتْرودْ (آذران، سراسکند) یکی از شهرهای جنوبی استان آذربایجان شرقی و مرکز اداری شهرستان هشترود است. شهرستان هشترود در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی دهکده‌ای بود در دامنه آفتابگیر رودخانه سراسکندرود که در سال ۱۳۳۷ به فرمانداری مبدل میشود. نام هشترود به دلیل جریان هشت رودخانه قرانقو، آیدوغموش، آجی‌چای، قلعه‌چای، قوری‌چای، لیلان‌چای، اجیرلو و قره‌قیه میباشد که از این شهرستان می‌گذشتند
نام‌هایی چون آذران نیز در سالهای ۱۳۵۵ الی ۱۳۵۷ بر این شهر گذاشته‌اند اما شهر هشترود در گذشته با نام سرسکند یا سراسکند شناخته می‌شد و هم‌اکنون نیز اهالی بومی مخصوصاً افراد مسن همچنان این شهر را با نام سرسکند می‌شناسند و فقط در مکاتبات رسمی و اداری از نام هشترود استفاده میشود نام اولیه هشترود تا قرن حاضر ‹‹سراسکندر›› بوده که از وجه تسمیه آن اطلاعی در دست نیست. بعدها به نام سرسکند نامیده شده‌است. این نام نیز بعدها تغییر کرده و به علت وجود ۸ رودخانه در منطقه به نام هشترود نامیده شده‌است شهرستان هشترود دارای قدمتی دیرینه و کهن است که در دوره ساسانیان از روستاهای مهم منطقه بوده و در طول تاریخ بارها تخریب و دوباره بازسازی شده‌است.
هشترود در سال ۱۳۳۷ با سه بخش سراسکند، چاراویماق و قوری چای با جمعیت ۱۵۰٫۰۰۰ نفر شهرستان هشترود نامیده شد. همچنین در سال ۱۳۳۸ حکم شهرداری در این محل اعلام شد و در تبدیل شدن هشترود به شهرستان عواملی از قبیل با قرار گرفتن در مسیر راه‌آهن و جاده تبریز قره چمن مؤثر بوده‌اند این شهر به‌طور متوسط ۱۱۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. هشترود در ۶۵ کیلومتری غرب میانه و ۱۱۴ کیلومتری جنوب شرق تبریز واقع شده و مساحت آن ۶٫۲۴ کیلومتر مربع میباشد.
هشترود به وسیلهٔ چند رودخانهٔ فرعی سیراب میشود. در این میان، رودخانهٔ قرانقوچای که از پیرامون این شهر می‌گذرد، بزرگ‌ترین رودخانهٔ منطقه بوده و یکی از شاخه‌های قزل اوزن محسوب میشود. همچنین در هشترود و اطراف آن، چندین چشمهٔ آبگرم معدنی وجود دارد. آب و هوای هشترود کوهستانی بوده و میانگین سردترین دمای آن ۳- درجهٔ سانتیگراد و مربوط به ماه ژانویه و میانگین گرمترین دمای آن ۳۴+ درجهٔ سانتیگراد و مربوط به ماه اوت است. دمای هوا در روزهای سرد زمستان تا ۳۰- درجه سانتیگراد نیز ممکن است برسد. همچنین متوسط بارندگی سالیانه در این شهر بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌متر متغیر است.
جمعیت این شهر برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ هجری شمسی ۵۷٬۱۹۹ نفر بوده که از این تعداد ۲۱٬۷۸۷ نفر ساکن شهر هشترود و ۳۵٬۴۱۲ نفر ساکن نقاط روستایی این شهر هستند از تعداد ۵۷٬۱۹۹ نفر جمعیت هشترود تعداد ۱۱٬۱۳۴ نفر مرد و ۱۰٬۶۵۳ نفر زن ساکن خود شهر هشترود هستند و ۱۸٬۴۷۴ نفر مرد و ۱۶٬۹۳۸ نفر زن ساکن نقاط روستایی شهرستان هشترود می‌باشند بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، تعداد ۱۷٬۱۷۳ خانوار ساکن در نقاط شهری هشترود و ۱۰٬۷۶۹ خانوار ساکن نقاط روستایی این شهر می‌باشند
از محصولات تولیدی این شهر می‌توان به حبوبات، عسل، غلات، کره، میوه‌جات، علوفه و محصولات حیوانی اشاره کرد. صنعت قالی‌بافی در هشترود و روستاهای تابعهٔ آن بسیار پررونق است. شغل بیشتر ساکنین هشترود در گذشته نه چندان دور کشاورزی بوده ولی در سالهای اخیر به دلیل مهاجرت بسیار زیاد به شهرهای تبریز و تهران رونق گذشته کشاورزی در این شهر وجود ندارد
در لغتنامه دهخدا هشترود چنین توصیف میشود: «در مغرب گرمرود و در دامنهٔ شرقی سهند واقع شده و دارای زمستانهای سخت و تابستانهای معتدل و قراء حاصلخیز متعدد است که به واسطهٔ شعبات قزل اوزن مانند قرانقو، آق دوغمش و شهری مشروب می‌شوند و مراتع متعدد دارد که در آنها گله‌های زیاد نگاه می‌دارند. مرکز آن سراسکند در کنار یکی از شعب قرانقو واقع شده». شهرستان هشترود از دیرباز به عنوان یکی از مراکز مهم تولید غلات در استان آذربایجان شرقی محسوب میشود. وحتی این شهر به «انباز غله استان آذربایجان شرقی» نیز معروف است.
این شهرستان در حد فاصل رشته کوه بزقوش در شمال شرق و توده آتشفشانی سهند در شمال و شمالغرب و رشته کوههای تخت سلیمان ( واقع در شهرستان چاراویماق ) در جنوب قرار گرفته است .
ارتفاع عمومی زمین دراین شهرستان از 1400 متر در دره قرانقو در شرق تا 3700 متر در قلعه سهند در شما غرب متغیر بوده ولی قسمت اعظم اراضی منطقه را زمینهایی تشکیل می دهند که ارتفاع عمومی آنها 1600 تا 200 متر میباشد.
موقعیت طبیعی شهرستان هشترود کوههای مرتفعی که قسمت شمالشرقی و شمالغربی منطقه را فرا گرفته اند و تاثیرات مشخصی در میزان بارندگی این ناحیه دارد . بارندگی منطقه از مهرماه شروع شده و از اسفند ماه شدت میگیرد ماهها فروردین و اردیبهشت دوره پرباران شهرستان هشترود است ( میانگین بارندگی 4230-04/42 میلی متر ) پس از این دوره میزان بارندگی کاهش می یابد و در ماههای مرداد و شهریور به جداقل خود میرسد ( میانگین بارندگی 76/3 و33/5 میلی متر ) میانگی های فوق در ماههای 16 سال اخیر بوده است .
هوای منطقه هشترود از رطوبت متوسطی برخوردار است که میزان آن در ساعات شبانه روز فصول مختلف متغیر است.معدل رطوبت نسبی در ساعات 306 صبح در مدت 16 سال از حداقل 9/48 در صد در مرداد ماه تا حداکثر 84 درصد در دی ماه و همچنین در ساعات 30/12 ظهر از حداقل 6/25 درصد در مرداد ماه تا حداکثر 8/65 درصد در دی ماه درنوسان بوده است متوسط رطوبت نسبی منطقه 55 درصد میباشد .
با توجه به مرتقع و کوهستانی بودن منطقه ، شهرستان هشترود از فصل زمستان و فصل تابستان معتدل برخوردار است0 معدل 16 ساله اخیر دما (81-66) در منطقه نشانگر این است که سرما حدود پنج ماه ( آبان تا اسفند) از سال را در بر میگیرد 0 بهمن ماه با داشتن متوسط دمای 126- درجه سانتیگراد سردترین ماه سال بوده و مرداد ماه با داشتن متوسط دمای 287- درجه سانتیگراد گرمترین ماه سا میباشد .
شهرستان هشترود در حوضه آبریز رودخانه قزل اوزن قرار دارد کلیه آبهای سطحی منطقه از طریق رودخانه های قزل اوزن و سفید رود به دریای خزر میریزد این شهرستان به لحاظ موقعیت توپوگرافی و گستره های کوهستانی ، شرایط خاص اقلیمی و نزولات جوی ، از جریانهای سطحی دائمی و فصلی متعدد برخوردار است که در ذیل به مهمترین آنها اشاره میشود .
1- رودخانه قرانقو : پر آب ترین و به لحاظ وسعت حوزه آبریز ، وسیع ترین حوضه در سطح شهرستان هشترود به شماره می رود و این رودخانه از اتفاعات 2300 الی 3200 متری سهند در شمال غرب و ارتفاعات 2000 متری جنوب غربی شهرستان سرچشمه میگیرد و پس از مشروب نمودن منطقه هشترود از جنوب غربی شهرستان خارج و پس از ملحق شدن به رودخانه آیدوغموش به رودخانه قزل اوزن می پیوندد .
2- رودخانه شورچای : این رودخانه از ارتفاعات جنوب غربی شهرستان و ارتفاعات شمال غربی شهرستان چاراویماق سرچشم می گیرد این رودخانه در نهایت به رودخانه قرانقو چای ملحق میشود .
3- رودخانه کلقان : از قلل آتش نشانی سهند سرچشمه گرفته و در جهت جنوب شرقی جریان پیدا می کند و به رودخانه قرانقو چای می پیوندد.
4- رود خانه آلمالو : ار تفاعات 2900 متری آت داغی و متال داغی سرچشمه میگرد و در جهت جنوب شرقی جریان یافته و پس از طی 30 کیلومتر در حوالی روستای گل تپه وارد دره اصلی قرانقو میگردد.
5- رودخانه سراسکند رود : از ارتفاعات 3000 متری شمال شهرستان سرچشمه گرفته و به سمت جنوب جریان می یابد و پس از طی 25 کیلومتر در جنوب خراسانک وارد دره اصلی رود قرانقو میگردد.
6- ورودخانه مغامیر : این رودخانه به موازات رودخانه کلقان در جهت جنوب جریان یافته و پس از طی کردن مسافتی در حدود 30 کیلومتر به دره رود کلقان می ریزد .
معادن شهرستان هشترود : معدن كائولن در روستاهاي زردين عليا وسفلي ؛ سنگهاي گرانيتي روستاهاي ديزج – علي قلي بيگ تا روستاي گله ده كوه ؛ گچ خورشيد ؛ گچ قلعه جوق ؛ زرنيخ روستاي يزوجيق ..
جاذبه های هشترود
قلعه ضحاک هشترود: قلعه ضحاك(آژدهاك) یا داش قلعه در هشترود و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در 95 كیلومتری جنوب تبریز قراردارد. قلعه ضحاك با بیش از 3000 سال قدمت بر فراز كوه منفرد، از مكان‌های مهم اقوام مانایی و مادها بوده است.این قلعه در نزدیكی هشترود در استان آذربایجان یكی از مكان‌های دیدنی است كه در ارتفاع ۲۳۰۰متری از بستر رودخانه قلعه قرار گرفته است. در این قلعه مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌هاآثار دیگر وجود دارد.نیمی از اتاق‌های قلعه بی سقف در زمین كنده شده و نیم دیگر در كوه و به صورت حفره‌ای درآورده شده است.اغلب این حفره‌ها چاله آبی هم (آب انبار) دارند. همچنین بر دیوارهای این حفره‌های سنگی، طاقچه‌های كوچكی كنده شده است.
مسجد جامع هشترود: این مسجد در کنار خیابان شهید بهشتی شمالی نزدیک فلکه شهر قرار دارد و در حال حاضر محل برگزاری نماز جمعه و مراسمات مذهبی و سیاسی است. نمای قدیمی و اولیه جنوبی آن از بین رفته و در قسمت جنوبی و پایین ایوان چشمه ای جوشان است . این مسجد دارای 11 شبستان , شش ستون سنگی حجا ری شده به ارتفاع 5/2 متر با سر ستونهای حجا ری شده به صورت مقرنس است و با آجر قرمز رنگ ب صورت طاق گنبد ی شکل احداث گردیده است .مدخل اصلی آن از ضلع جنوبی برای ورود مردان است و این مسجد با حدود 600 متر مربع مساحت به شکل مستطیل ساخته شده و گتیبه ای در بالای منبر وجود دارد که نشان از تاریخ و سازنده مسجد دارد.
تالاب یانیق هشترود: تالاب زیبای یانیق از مکان‌های طبیعی و بکر شهرستان هشترود است و از دو بخش یانیق بزرگ و یانیق کوچک با فاصله ۱۵۰۰ متری از هم تشکیل شده است و یکی از این تالاب‌ها برای مصرف و آبیاری زمین‌های اطراف مورد استفاده قرار میگیرد. درخت بید و نی تنها گیاهانی‌اند که در محیط تالاب وجود دارند. تالاب یانیق ماهی ندارد اما زیستگاه مناسبی برای اردک سرسفید است.
روستای آتش بیگ: این روستا به دلیل موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب و داشتن دو رودخانه بزرگ به نامهای قرّانقو و جبیند و همچنین چشمه های فراوان، از جمله مناطق مهم تولیدات کشاورزی می باشد و در صورت توجه بیشتر و سرمایه گذاری می تواند از نظر اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی به یکی از مناطق برجسته هشترود تبدیل شود که مهاجرت معکوس افراد از شهرهای اطراف به این روستا در سالهای اخیر گواهی این مطلب است.اقلیم این روستا مدیترانه ای و در منطقه معتدل قرار دارد. این روستا یکی از مهمترین روستاهایی است که به دلیل وجود ادارات دولتی و افراد دانشمند ، نقش مهمی در پرورش افراد برجسته و ماهر در زمینه های علمی پژوهشی، فرهنگی و اجتماعی در سطح منطقه دارد.چندین بار در جنگهای روسیه علیه ایران محل برخورد نظامی لشکریان روس و ایران بوده است. قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران به عنوان مرکز خیلی از روستاهای اطراف بوده است. گذشته این روستا به قبل از زمان زرتشتیان برمی گردد و جزء آتشکده های زمان مذکور به حساب می آمده است. نامهای قاسم بیگ (در زمان نادر شاه)، آتاش بی، آتاش بیگ، آتش بیگ وابسته به زمان روی آن گذاشته شده است. روستای آتش‌بیگ به دلیل قدمت تاریخی بسیار زیاد، دارای آثار باستانی زیادی از جمله شش روستای تخریب شده (به نامهای گوللویه، شنو، دگیرمان، دولاما تپه، بیز تپه، چوپلیجه و خرابه که نام برخی از آنها از جمله شنو که یکی از روستاهای زمان زرتشتی است) میباشد.
رودخانه آیدوغموش چای: رودخانه آیدوغموش چای شناخته‌شده‌ترین رود هشترود است. این رود زیبا در مسیر خود روستاهای بابونه، قزلجه تاوا و حیدرآباد را سیراب می‌کند و به رودخانه میانه چای در شهر میانه میرسد و هر دو به رودخانه قزل اوزن می‌ریزند. اطراف رودخانه و ساحلش مکان مناسبی برای پیک‌نیک و استراحت گردشگران است.
تالاب قوشاگلی: این تالاب در فاصله ۳۱ کیلومتری جنوب غربی هشترود و در مسیر هشترود مراغه قرار دارد . این تالاب نیزاری است و خاستگاه پرندگان مهاجر می باشد .
تالاب زولبین: این تالاب در ۲۴ كیلومترى غرب شهرستان هشترود، بین روستاهاى ذولبین، قوپوز و قلعه جوق، واقع شده و در اراضى زراعى دیم زار روستاى ذولبین محصور است. تالاب ذولبین از نظر دارا بودن مواد غذایى، بسیار غنى بوده و در فصول گرم سال به دلیل شكوفا شدن پلانكتون ها و جلبك ها، رنگ آب آن تغییر مى كند. این تالاب یكى از سه تالاب محل زادآورى اردك سرسفید به عنوان گونه در حال انقراض در كشور همراه با تالاب هاى قورى گل و یانیق، شناخته مى شود. همچنین زیست و زادآورى اردك سرحنایى و اردك بلوطى به عنوان گونه هاى ارزشمند جانورى در تالاب ذولبین، حفاظت از آن را ضرورى مى سازد. این تالاب به رغم اهمیت راهبردى آن در حفظ گونه هاى در حال انقراض جانورى از نظر قانون مندى مناطق زیر مدیریت حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقى، هیچ جایگاهى نداشته و جزو مناطق آزاد محسوب مى شود. اطراف تالاب را زمین های زراعی با قابلیت کشت غلات پوشیده است بخشی از ناحیه غربی حوزه آبریز از چمن پوشیده شده و حالت مرتعی دارد و دامنه آن تاخط ساحلی ادامه یافته است . در ترکیب پوشش گیاهی سواحل تالاب درخت یا درختچه اعم از وحشی و دست کاشت وجود ندارد.
غار آق بلاغ هشترود: یکی از جاذبه های گردشگری شهرستان هشترود غار آق بلاغ است که در روستای آق بلاغ و در مسافت هجده کیلومتری این شهرستان واقع شده است. در سال های اخیر دهانه ی غار را پاکسازی کرده اند و برای گردشگران اسکان هایی تدارک دیده شده است تا گردشگران داخلی و خارجی از این مکان دیدن کنند و لذت ببرند.
بقعه شیخ بایزید بسطامی هشترود: در 10 کیلومتری غرب شهرستان هشترود در روستائی بنام عزیز کندی بقعه ای هشت ضلعی در پایین جاده ( اتوبان در حال احداث زنجان تبریز ) ساختمان قدیمی نمایان است که اهالی محل به آن مقبره شیخ با یزید بسطامی می گویند . ( معماری این بقعه شبیه به گنبد سرخ مراغه و گنبد علویان در همدان می باشد) این روستا دارای 85 خانوار و حدود 450 نفر جمعیت است و از حیث اقتصاد معیشتی ساختار روستا کشاورزی توام با دامداری سنتی و از نظر آب و هوا همانند بقیه نقاط شهرستان معتدل کوهستانی بوده و تنها رودخانه دائمی جنوب آن کلقان چای جریان دارد . این ساختمان در ضلع غربی روستا و متصل به آن روستا واقع گردیده , دارای پلان 8 ضلعی با قطر داخلی 5/4 متر و قطر خارجی 5/6 متری بوده و طول هر ضلع آن را خا رج 247 سانتیمتر و دارای گنبد و تزئینات داخلی از گچ کاری و در خا رج بنا با نمای آجری که بنظر می رسد در دوره های بعدی بازسازی شده است و به لحاظ عدم اتصال آجر های نما به بدنه اصلی در اثر مرور زمان از بدنه جدا گردیده و قسمتهای عمده آن فروریخته است. بنیان برج بر روی شش ردیف سنگ تراش منظم به ابعاد 26×32 سانتیمتر استوار گشته که برروی هم دو متر از اره سنگی را تشکیل می دهد.
چشمه پیرسقا: روستای پیرسققا در منتهی الیه جنوب غرب شهرستان چاراویماق و در ناحیه کوهستانی این شهرستان قرار دارد که ۴۰ کیلومتر از قره آغاج فاصله داشته و نصف این راه نیز شوسه می باشد. و همرز مرتع عظیم ایلات و عشایر منطقه “شایوردون” می باشد. و قجه‌لی بودن (این اصطلاح را خود مردم منطقه به کار می برند یعنی اینکه اکثر زمینها و کوههای منطقه برفگیر بوده و تا نیمه های بهار نیز دارای برف می باشند) صحرای این روستا باعث می شود که مرتع غنی ای بوده و محصولات دیمی خوبی داشته باشد، مردمان زرنگ و پرتلاش و سخت کوش و فرزندان باهوش این روستا شهرت منطقه ای دارند. –گفته می شود آب چشمه پیر را می خورند اینقدر زرنگ و باهوشند- تحصیل کردگان زیادی نیز دارند که متاسفانه همه آنها در خارج از شهرستان و حتی آذربایجان می باشند و این روستا و منطقه از وجود آنها بی بهره است. همچنین این روستا چندین نفر روحانی و طلبه دارد و یکی از آنها که از روحانیان قدیمی می باشد همگی در قم و یا تهران ساکن هستند.
مسجد لامشان هشترود: مسجد لامشان یکی دیگر از آثار تاریخی ثبت شده در آثار ملی ایران است که مربوط به دوران قاجار است که دراری نیم طبقه کمر پوش زنانه می باشد. با این که سالیان درازی از ساخت این مسجد می گذرد اما همچنان این اثر هیچ آسیب ندیده است و اصالت معماری در آن حفظ شده است. این مسجد از لحاظ این که معماری خاص و طاق دو قوسی فضای معنوی خاصی پدید آورده و زیبایی خاصی به این مسجد بخشیده است.
.............................
آرشیو ایران شناسی
