کَلاله شهری است در شرق استان گلستان، ایران. این شهر مرکز شهرستان کلاله است. این شهر در جادهٔ گرگان به مراوه‌تپه قرار گرفته‌است. بررسی باستان‌شناسان در شهر کلاله در استان گلستان تا کنون به شناسایی ۱۳۰ محوطه و تپه تاریخی و پیش از تاریخ منجر شده‌است. این کشف، تاریخ کلاله را به ۷۵۰۰ سال پیش رساند. در این بررسی‌ها که به منظور تهیه نقشه باستان‌شناسی کشور صورت میگیرد، یک سد ساسانی که از تاج آن ۶۰۰ متر آن باقی مانده‌است و یک مدرسه و مسجد قاجاری شناسایی شد. این شهر دارای فرودگاه است که این فرودگاه، فرودگاه اختصاصی «غلامرضا پهلوی» برادر محمدرضا شاه پهلوی بود. این فرودگاه ۳۱۵ هکتار دارد و در سه کیلومتری غرب کلاله واقع شده‌است.
شهر کلاله در سال ۱۳۸۴ خورشیدی رتبه نخست طرح پیشگیری از اعتیاد را دراستان گلستان بدست آورد. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵، برابر با ۲۸٫۰۳۵ نفر بوده‌است. ترکیب جمعیتی این شهر را قوم ترکمن، فارس، خراسانی، سیستانی و بلوچ تشکیل می‌دهند. بیشتر مردم این منطقه اهل تسنن هستند.
درباره وجه تسمیه کلاله عقیده بر این است که به سبب رویش فراوان گل لاله دراین منطقه نام این شهر ابتدا «گلاله » وسپس به لحاظ راحتی و تسهیل در تلفظ به کلاله تغییر و معروف شده است .
شهرستان کلاله با وسعتی معادل 175204 کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر 117,319تن 32,998 شهری و 90,342تن روستایی. در شمال شرق استان گلستان در جوار پارک ملی گلستان و امتداد دیوار تاریخی جرجان یا سد اسکندر ملقب به مار سرخ واقع شده است .این شهرستان از شمال به شهرستان مراوه تپه و استان خراسان شمالی و از جنوب به شهرستان تازه تاسیس گالیکش و از شرق به پارک ملی گلستان و از جنوب غربی به گنبدکاوس ختم می شودبراساس آخرین تقسیمات کشوری این شهرستان از دو بخش مرکزی و پیشکمر و دو شهر کلاله و فراغی و 5 دهستان و 120 آبادی تشکیل می شود اقليم: نیمه خشک تا خشک .وقوع بلایای اقلیمی همچون سیل ، خشکسالی وطوفان در طی سالهای اخیر خسارت های هنگفتی به بخشهای زیربنایی ، تولیدی و اجتماعی وارد کرده است.
شهرستان کلاله قریب به 7500 سال قدمت دارد که متعلق به دوره های پیش از تاریخ است ، فرهنگ و تمدنی که به فرهنگ های باستانی آسیای مرکزی ارتباط تنگاتنگ دارد. به طوریکه در این شهرستان 135 تپه و محوطه متعلق به دوره های پیش از تاریخ کشف شده است که از جمله تپه های باستانی کلاله می توان به خدرتپه، قره تپه شیخ ، لیلان تپه و ... نام برد که توصیف آن در این گزاره نمیگنجد .شهرستان کلاله در دوره اشکانیان و در زمان اشک اول و دوم دومین پایتخت اشکانیان بود و این افتخار را دارد که در تاریخ جهان باستان بدرخشد.براساس تحقیقات به عمل آمده موسس سلسله اشکانیان یعنی اشک بانی شهر کلاله یا دارایوم (نام سابق) بوده است .در دوره ساسانیان نیز از اهمیت و جایگاه استراتژیک کلاله کاسته نشد و دو اثر (آتشکده یاساقلیق و سد گرکز و دیوار تاریخی جرجان یا سد اسکندر ملقب به مار سرخ) با قدمتی قریب به 2000 هزار سال ساخته شد .در دوران اسلامی کلاله بخشی از ولایت های جرجان بوده است و تا قبل از دوره قاجار ارتباطی با استرآباد یا گرگان کنونی نداشته است .نام این منطقه از دوره استیلای ترکان خوارزمشاهی بر ایران، گوکلان بوده است که از نام یکی از قبایل ترکمن اخذ گردیده است .
در قرن نوزدهم میلادی دهکده کوچکی به نام آی درویش در نقشه سیاسی کلاله که آن زمان گوگلان نام داشت شکل گرفت . این روستا محل سکونت غیردایم تیره آی درویش از طوایف گوکلان بود در سال 1333 کلاله به شهر تبدیل شد و در سال 1379 از شهرستان مینودشت منتزع و به یک شهرستان مستقل تبدیل شد . این شهرستان منطقه ای 4 فصل با لاله ها و گل های وحشی و دارویی متنوع و رنگارنگ است و در فصل بهار جلوه خاصی به خود میگیرد .
عمده فعالیت مردم این شهرستان کشاورزی و دامداری می باشد ، که محصولات عمده آن گندم ، جو، پنبه و دانه های روغنی است. بخش مراوه تپه به سبب برخورداری از مراتع مرغوب یکی از مهمترین مناطق پرورش دام به شمار می آید. قالی و قالیچه بافی با نقش و نگارهای سنتی ترکمن ،سوزن دوزی بلوچ ، پشم بافی، حصیر بافی ، و نمد بافی از مهمترین صنایع دستی و هنر های سنتی این شهرستان است. از مراکز مهم صنعتی و اقتصادی می توان به انبار مکانیزه 20 هزار تنی گندم و فرودگاه کلاله نام برد.
این شهرستان از دو قسمت کوهستانی و جلگه ای تشکیل شده است. اراضی جلگه ای با وسعت کم و تنها در مرکز و غرب قرار دارند و 5/3 % مساحت این شهرستان را تشکیل می دهند . این زمینها بسیار حاصلخیز هستند . اما اراضی کوهستانی که در نواحی جنوبی این شهرستان دنباله رشته کوه های البرز شرقی است . در نواحی شرقی مناطق کوهستانی آن از طریق ارتفاعات جنگل گلستان به ارتفاعات بجنورد متصل می گردد و به طرف شمال به کوهپایه های کم ارتفاع منتهی می شود .
به سبب ارتفاعات در شرق و جنوب کلاله و وزش بادهای سرد شمالی و مرطوب شمال غربی در نقاط کوهستانی تا ارتفاعات متوسط ، میزان بارندگی بیشتر است. ولی به طرف نواحی کوهپایه و جلگه ای از آن کاسته می شود. در ارتفاعات ، آب و هوای معتدل و کوهستانی است ، و در نواحی کم ارتفاع و جلگه ای به آب و هوای معتدل نیمه مرطوب تبدیل می شود.
رودخانه اترک در شمال و رودخانه گرگانرود در مرکز از مهمترین رودهای این شهرستان هستند ،که در جهت شرقی – غربی جریان دارند. رودخانه اترک از قوچان ( استان خراسان ) سر چشمه می گیرد . و بعد از طی مسافتی از استان خراسان خارج می شود . و به بخش مراوه تپه از شهرستان کلاله وارد می گردد. این رودخانه مرز ایران و جمهوری ترکمنستان را به طول 90 کیلومتر تشکیل می دهد . و سرانجام در 33 کیلومتری شمال باختری گمیشان به دریای خزر می ریزد . رودخانه گرگان رود از رشته کوههای قله بورون و گلیداغ (گولوداغ ) سرچشمه می گیرد . و طی یک قوس نسبتاً بزرگ از روستای اودانا عبور می کند. و پس از سیراب نمودن روستای قرانکلی جنگل و مخلوط شده با یک ریز آبه کوچک از دامنه های باختری رشته کوه گلیداغ سرچشمه گرفته و به سوی باختر جریان یافته است، و بطرف جنوب باختری روانه می شود. و دره جنوب خاوری کوه عرب داغ را به سوی روستای سگیر می پیماید. و پس از عبور از روستای مزبور در روستای دیگری بنام قلعه جیق با رود تنگر در هم می آمیزد . و دره شمال رشته یشک یال را ضمن مشروب ساختن روستا های اطراف با رودخانه قرناوه مخلوط می شود ، و بعد از یک کیلومتر از روستای صوفیان می گذرد . و پس از مشروب نمودن اراضی بخش جلگه ای نهایتاً به دریای خزر می ریزد .
از لحاظ پو شش گیاهی شهرستان کلاله را به سه قسمت می توان تقسیم کرد :
الف ) قسمت جنوبی شهرستان : در این قسمت رشته کوه البرز واقع شده است . و در بعضی از قسمت ها ، جنگل های تنک و پراکنده را شاهد هستیم ، ولی بطور کلی بیشتر کوههای و تپه ها و جنگل ها در این قسمت می باشد ، که از مهمترین آنها می توان جنگل گلستان را نام برد.
ب) قسمت میانی شهرستان : در این قسمت بیشترین اراضی مرغوب شهرستان کلاله واقع شده است . به همین دلیل انواع محصولات از جمله پنبه ،گندم ، حبوبات و گیاهان صنعتی در این قسمت به عمل می آید.
ج) قسمت شمالی شهرستان : در این قسمت به لحاظ کمبود آب بیشتر اراضی شهرستان زمین های لم یزرع و بایر که پوشش گیاهی در این قسمت بصورت درختچه های کوچک و بوته های پراکنده می باشد، تشکیل می دهد.
جاذبه های کلاله
مسجد و مدرسه كریم ایشان: ساختمان مسجد و مدرسه کریم ایشان متعلق به دوره قاجاریه است و بر اساس تاریخی که بر سردر ورودی مدرسه کتابت شده، در سال ۱۳۲۸ هجری قمری ساخته شده است. مسجد و مدرسه کریم ایشان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.مسجد کریم ایشان در سال ۱۳۲۸ هجری قمری ساخته شده و با اینکه زیاد قدمتی ندارد، اما خصوصیات بناهای قدیمی تر در آن راه یافته است. ساختمان آجری مسجد با نقشه مربع مستطیل بنا شده و شامل یک شبستان با سردر ورودی است که سقف آن با ۴ گنبد پوشیده شده است. مدرسه کریم ایشان که در نزدیکی مسجد و در ضلع جنوب غربی آن است به شکل زیبایی با پلان چهار ضلعی یا مربع شکل ساخته شده است.
مقبره مختوم قلی فراغی: آرامگاه مخدوم‌قلی مربوط به اواخر دوره قاجاریه-دوره پهلوی است و در شمال استان گلستان، شهرستان مراوه‌تپه، روستای آق‌تقه قدیم واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این آرامگاه شامل مقبره‌ی مخدوم‌قلی فراغی شاعر ملی ترکمن‌ها و پدرش دولت محمد آزادی است. در دهه‌ی ۱۳۷۰ بنایی بر روی این مقبره ساخته شده است.
مقبره عالم بابا و چوپان عطا: مقبره عالم بابا و چوپان عطا نزدیک مقبره خالد نبی و کمی پایین‌تر از آن دو بقعه دیگر و البته کمی کوچکتر از بقعه اصلی قرار دارند، مردم محلی معتقدند اولی متعلق به «عالمِ بابا» و دیگری متعلق به «چوپان عطا» است. مشهور است که اولی پدر همسر خالد نبی و دومی چوپان گوسفندان او بوده و هر دو از مقربین بوده‌اند و اکنون هم مورد احترام اهالی منطقه هستند. دره پایین دست گوگجه‌داغ «پن جشیر» نام دارد که چشمه معروف به «خضر دندان» در بهار در آن می‌جوشد و بازدید آن هم خالی از لطف نیست.در قسمت شرق بقعه چوپان عطا و چسبیده به آن، روی یک رشته تپه ماهورهای خاکی که ارتفاع آنها به کمتر از ارتفاع محل مرقد خالد نبی است، گورستان بزرگ و رازآلود خالد نبی را با بیش از ۶۰۰ سنگ تراشیده ایستاده پیدا خواهید کرد. این گورستان یکی از قدیمی‌ترین گورستان‌های ایران است. این سنگها که ارتفاعشان به دو متر هم می‌رسد به شکل استوانه، پروانه و کله و شاخ قوچ دیده می‌شوند.
چشمه خضر دندان: چشمه خضر دندان در مجاورت بقعه چوپان آتا و ۱۰۰ پایین‌تر از آن واقع شده است که تقریبا در تمام فصول جریان دارد، به اعتقاد زایران آب این چشمه کوچک شفابخش است و برای رفع مریضی دام‌ها و گله‌ها از آن استفاده می‌کنند. برخی از زایران هم برای تبرک و شفا، آب چشمه را با خود به همراه می‌برند.
جنگل پلکانی شهر کلاله: این جنگل مابین دو کوه بلند قرار دارد که چشمه های متعدد با ایجاد جریان های آبی به آن جلوه زیبایی داده و از جمله شگفتی های دیگر این مکان پلکانی بودن ان بصورت تخته سنگی می باشد و بهترین مکان برای کوهنوردان و علاقمندان به هیجانات است.
آبشار آق سو: آبشار آق سو در مرز استان های گلستان و خراسان شمالی واقع شده است و یکی از آبشارهای خزه ای ایران محسوب می شود. آبشار آق سو در مسیر رودخانه چشمه گلستان و درست قبل از تونل گلستان واقع شده است. این آبشار به فرم پله ای در مسیر رودخانه به صورت طبیعی ایجاد شده است. ترکیب صخره های خوش فرم خزه ای با آب زلال این آبشار، جلوه ای دیدنی به آن داده است. آب از بالادست آبشار بر روی سنگ ها و جلبک های رنگین می غلتد و به پایین می آید. آبشار آق سو در تمام فصول سال آب دارد و حتی در فصل کم آبی هم، تماشایی است. در پای آبشار، فضایی غارمانند ایجاد شده که آب درون آن جاریست. مسیر آب به تنگه ای باریک با صخره های بلند می رسد که برای عبور از آن باید وارد رودخانه شد و دل و جان را به آب زد. دیواره های بلند و شگفت آور این تنگه، شما را به پیش می کشاند. اگر داخل رودخانه گام بر می دارید مراقب میزبانان خود باشید! ممکن است خرچنگهای خوش رنگ در کنار رودخانه به شما خوش آمد بگویند.مردم شرق استان گلستان از این آبشار به عنوان یکی از تفرجگاه های خود استفاده می کنند. آثار بی فرهنگی گردشگران و مسافران عبوری در بعضی قسمت های آبشار، متاسفانه نمایی زشت به طبیعت آن داده است…
پارک ملی گلستان: قدیمی‌ترین پارک ملی ثبت شده در کشور ایران و پناهگاهی کم نظیر برای حیات وحش است که ۱۳۵۰ گونهٔ گیاهی و ۳۰۲ گونهٔ جانوری، از جمله نیمی از گونه های پستانداران ایران را در حدود ۹۰۰ کیلومتر مربع مساحت خود جای داده است. همچنین در این پارک رودخانه های متعددی جریان دارد و بیش از ۲۱ دهنه چشمه در آن شناسایی شده‌است که مهمترین آنان را می توان رودخانه مادرسو، زاو، قرتو، چشمه‌های گلشن، گلستان، جانو، سردارخانه، دوشان، آق سو، کرکولی نام برد امکانات رفاهی – گردشگری پارکینگ ها و کمپینگ هایی جهت استراحت و اقامت شبانه در پارک ملی گلستان ایجاد شده است که امکان دسترسی به آن ها آسان و نیز از برخی جنبه های اساسی تفرجگاهی مانند ملاحظه مناظر زیبا و بدیع، امکان مشاهده انواع پرندگان و حیوانات حایز اهمیت است. این پارکینگ ها حداقل وسایل و تجهیزات تفرجگاهی از قبیل میز و نیمکت، اجاق، زباله دانی و سرویس های بهداشتی را دارند. ساختمانی به منظور ارایه اطلاعات، نمایش فیلم ها و اسلایدهای مربوط به منطقه و نیز بیان مسایل زیست محیطی ایجاد گردیده است.البته در محل پارک ملی گلستان، مامورین سازمان حفاظت محیط زیست جهت ارایه اطلاعات و راهنمایی های لازم در خدمت هم میهنان عزیز و جهانگردان هستند.
چشمه زاو کلاله: چشمه زاو در مرز استان سمنان و استان گلستان واقع شده است. این چشمه در جنوب شهر زاو بالا از توابع بخش پیشکمر و در فاصله ۴۵ کیلو متری شهر کلاله قرار دارد. دسترسی به این مسیر ۴/۳ کیلومتر فاصله روستای زاو بالا تا چشمه زاو بسیار نامناسب و جاده خاکی بین مزارع و جنگلی است. یک کیلو متر راه داخل روستا شوسه و ۲ کیلو متر نیز زیر سازی شده است. شایسته است برای دسترسی مناسب و استفاده بهتر مسیر و راه دسترسی به چشمه زاو و بهینه سازی و محوطه گردشگری سرچشمه زاو نیز ساماندهی شود. این منطقه‌ای کوهستانی و مراتع ییلاقی آن، در حد بالایی جنگل‌های خزری قرار گرفته است.درختان مهم این منطقه، راش، ممرز، بلند مازو، توسکای ییلاقی، گلاب وحشی، گیلاس وحشی و آلوچه و از جانوران آن مرال، شوکا، بز و پازن، خرس قهوه‌ای، گراز، روباه معمولی، تشی، سمور جنگلی، کبک و کبک دری است.این منطقه برای جذب گردشگران و علاقمندان به طبیعت امکانات مناسب امکانات رفاهی و خدماتی نظیر سرویس های بهداشتی ، نمازخانه، فروشگاه ، آلاجیق ، سطل زباله و… ندارد. این چشمه با آب های زیبا وچشم انداز زیبا در بین جنگل در ایام فروردین تا پایان تابستان محل استراحت خانوادهاو علاقمندان به طبیعت است.
اقامتگاه بومگردی خالد نبی کلاله : مجموعه اقامتگاه بوم گردی خالد نبی گلستان در یک منطقه کوهستانی و در فاصله ۹۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان گنبد کاووس و ۵۵ کیلو متری شمال شرق شهرستان کلاله و ۶ کیلومتری روستای گچی سو – نزدیک آی تمر از توابع بخش مراوه تپه و بر فراز قله کوه گوگجه داغ واقع شده‌است. قله کوه گوگجه داغ که در بین مردم به قله «قدرت» یاگوج به زبان ترکی نیز معروف است،حدود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. رشته کوه گوگجه داغ از مشرق به کوههای بابا شملک واز شمال و غرب و جنوب به هزار دره اطراف پیوسته‌است. راه ارتباطی زیارتگاه خالد نبی کوهستانی بوده، ولی از طریق کلاله و تمرقره قوزی تا آن محل راه دشواری نیست. به دلیل دوری راه و فقدان وسیله نقلیه و کمبود تسهیلات رفاهی در محل و همچنین گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان، بهترین زمان برای دیدار از آن، ماه‌های فروردین و اردیبهشت است. در نزدیکی و پایین‌تر از بقعه خالد نبی، بقعه‌های عالم بابا و چوپان عطا و دره‌ای بنام پنج شیر و همچنین چشمه خضر دندان قرار دارند. طبق روایات رایج بین اهالی، عالم بابا پدر همسر خالد نبی و چوپان عطا، شبان خالد نبی یا یکی از اولیای گمنام و یا یکی از همراهان وی بوده‌است، که همگی آنها مورد توجه واحترام ترکمن‌ها هستند. در قسمت شرق بقعه چوپان عطا و پیوسته به آن و بر روی یک رشته تپه ماهورهای خاکی که ارتفاع آنها به مراتب کمتر از ارتفاع محل مرقد خالد نبی است، گورستان عظیمی دیده می‌شود که حدود ۶۰۰ سنگ مزارهای استوانه‌ای تا ارتفاع حداکثر ۲ متر در آن دیده می‌شود. یکی از پیغمبران عرب بعد از عیسی خالد نبی غیث بن سنان عبسی بود،که در گفتگوی محاوره‌ای ترکمنان، ایشان را «حالت نبی» می‌گویند.
روستای گچی سو بالا: روستای گچی سو بالا یکی از روستاهای زیبای شهر کلاله می باشد که مجموعه زیارتی گردشگری حضرت خالد نبی (ع ) در نزدیکی آن قرار دارد و دیگر بقاع موجود و مزار باستانی در محدوده جغرافیایی و تقسیمات کشوری دهیاری هدف گردشگری روستای گچی سو بالا قرار دارد. دوستداران گردشگری روستایی و طبیعت گردی می توانند بعد از زیارت بقعه متبرکه و گردش علمی و تاریخی در مزار باستانی، تپه ماهور زیبای هزار دره، درختان مقدس چشمه خضر زنده و دیگر دیدنی های این مجموعه عازم روستای گچی سو بالا شده و از غذاهای محلی (چکدرمه برای نهار، صبحانه محلی (کره و ماست چکیده گوسفندی، شیر تازه دوشیده شده، تخم مرغ محلی و..) با نان گرم تنور مادر روستایی، و دیگر غذاها و شیرینی جات محلی فوق العاده خوشمزه) میل کنند. صنایع دستی اصیل اعم از فرش و قالی ترکمنی، پشتی و اقلام ریز و درشت دیگر، لباس محلی – بازی های بومی محلی و سنتی روستایی که بسیار جذاب و دیدنی می باشد. موسیقی اصیل و آداب و رسوم و سنن منطقه دیدنی است.
........................
آرشیو
