شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در استان خراسان جنوبی در شرق ایران است. این شهر در فاصله ۳۴۵ کیلومتری جنوب مشهد و ۱۹۵ کیلومتری شمال غربی بیرجند و در مسیر محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به مشهد واقع است. شهر فردوس، از سطح دریا ۱۲۹۳ متر ارتفاع دارد و در سال ۱۳۹۵، ۲۸٬۶۹۵ نفر جمعیت داشته‌است. فردوس که تا ۱۳۰۸، تون نامیده می‌شده، امروزه به خاطر انار و زعفران مرغوبش شناخته شده‌است.
حسن پیرنیا، در کتاب تاریخ ایران باستان، به اولین اشاره‌های تاریخی به منطقه‌ای که تون (فردوس) در آن واقع است می‌پردازد و می‌گوید: «از منطقه‌ای که تون در آن واقع شده‌است، در کتیبه داریوش با عنوان استاگارتیه یاد شده که نویسندگان قدیم ساکارتیا ضبط کرده‌اند.» این منطقه ابتدا زیر نفوذ مادها بوده و پس از عصر سلوکیان هم از طرف جنوب سرزمین پارت را محدود می‌کرده و جز قسمت تون و طبس، بقیه نواحی آن کویر خشک و بی‌آب و علف بوده‌است. هردوت، مردمان این ناحیه را طایفه‌ای از پارسی‌ها می‌داند و می‌گوید که به زبان پارسی سخن می‌گفتند و از راه شکار گورخر و غزال روزگار می‌گذراندند. محوطهٔ تاریخی شهر تون (فردوس امروزی)، قدمتی مربوط به دوران اشکانیان دارد.
بررسی‌های باستان‌شناسی و وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی، رونق این ناحیه را تا پیش از اسلام به‌خصوص در عصر تاریخی به اثبات رسانده‌است. قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس توسط باستان‌شناسان میراث فرهنگی خراسان، مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است و از آن پس آثاری از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی یافت شده‌اند که تداوم حیات طولانی در این شهر را نشان می‌دهد.
این شهر تا سال ۱۳۰۸ خورشیدی، تون نام داشته و در متون قدیمی اغلب به نام بلده طیبه تون و در مکاتبات دوره صفویه، به نام دارالمؤمنین تون نامیده شده‌است. نخستین کتاب موجود که از تون نام برده، اشکال‌العالم جیهانی متعلق به قرن چهارم هجری است که از تون به عنوان شهری آباد و بزرگ یاد کرده‌است. از آن به بعد نام تون به مناسبت‌های مختلف در متون و سفرنامه‌ها دیده شده و اغلب از آن به عنوان شهری بزرگ و آباد نام برده شده‌است. دلایل و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور که تون اهمیت و اعتباری تاریخی و جمعیتی داشته، به ویژه تا دوران اقتدار اسماعیلیه و حتی سده‌های پس از آن، به ولایت قهستان تعلق داشته‌است. ایالت تون یکی از مناطق قهستان بوده که بعد از الموت، دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه بوده و تا حمله مغول دوام داشته‌است. آثار به جا مانده از دژهای آن دوران، مانند کوه قلعه فردوس و قلعه دختر اکنون نیز قابل مشاهده‌اند.
مقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم دربارهٔ شهر تون می‌نویسد: آباد و پرجمعیت است، مردم جولاهه کار هستند، دانشمندان بزرگ نیز دارد. دژی دارد جامعش در میان شهر است. از کاریزی که در جامع ظاهر می‌شود می آشامند.
ناصرخسرو قبادیانی، در سدهٔ پنجم هجری، خبر از وجود چهارصد کارگاه زیلوبافی در شهر تون داده‌است: شهر تون شهر بزرگ بوده‌است اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود و بر صحرایی نهاده‌است و آب روان و کاریز دارد و بر جانب شرقی باغ‌های بسیار بود و حصاری محکم داشت. گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده‌است که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود در سرای‌ها و مردم بلخ و تخارستان پندارند که پسته جز بر کوه نروید و نباشد.
در بسیاری از دوره‌های زمانی، تون در کنار قائن، یکی از دو شهر مهم و بزرگ ولایت قهستان بوده و نامش را همراه قائن و گاه در ترکیب با آن، به صورت «تونوکین» (تون و قاین) به جای قهستان به کار می‌برده‌اند. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از منطقهٔ قهستان با نام تونوکین (Tunocain) یاد کرده که اشاره به تون و قاین دو شهر بزرگ این بلاد داشته‌است. در دوره‌های اخیر که قائن اهمیت پیشین خود را از دست داده بود، تون به همراه طبس منطقه واحدی را تشکیل داده و عبارت تون و طبس جای تون و قائن را گرفت.
مردم شهر تون در حمله مغول قتل‌عام شدند و چهل هزار نفر از اسماعیلیه در تون کشته شدند به‌طوری‌که از کشته‌ها پشته و تپه ساخته شده و روی آن تپه، تخت هلاکوخان قرار داده شده‌است. این تپه که به «تخت هلاکو» معروف شده بود تا چند دهه قبل در نزدیکی خندق فردوس باقی‌مانده بود که متأسفانه در دهه‌های اخیر نابود گردید.
حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب در مورد شهر تون گفته‌است: در اول شهر بزرگ بوده و این زمان شهری وسط است و وضع آن شهر چنین نهاده‌اند که اول حصاری به‌غایت بزرگ نهاده و خندق عمیق بی‌آب دارد و بازار درگرد حصار درآورده و شهر و خانه‌ها در گرد بازار و باغات و توتستان‌ها در گرد خانه‌ها و غله‌زار در گرد باغات و در گرد غله‌زارها بندها بسته که آب باران می‌گیرند و آب بِدان غله می‌برند و در آن بندها خربزه بی‌آب زراعت می‌کنند که به‌غایت شیرین می‌باشد و آبش از کاریزها است و هوای معتدل و حاصلش غله و میوه و ابریشم باشد.
این شهر دارای ارگی بزرگ بود که ساخت آن را به عمرو لیث صفاری نسبت می‌دهند. در دوره صفویه و در زمان پادشاهی شاه تهماسب اول این ارگ مرمت گردید. تون که در دورهٔ صفویه به خوبی رشد کرده بود، در قحطی قرن یازده بیشتر جمعیت خود را از دست داد. در آغاز سده اخیر، هنوز فردوس از شهرهای مهم استان خراسان بود، به گونه‌ای که شهرداری فردوس در سال ۱۳۰۴ تأسیس شد. شهرداری این شهر هفدهمین شهرداری تأسیس شده در ایران و دومین شهرداری پس از مشهد در استان خراسان بزرگ بوده‌است.
تون، در «معجم‌البلدان»، سفیدی روی ناخن، در «برهان قاطع»، گلخن حمام، در «مؤیدالفضلا»، جامه شبروی، در «مجمع‌اللغات»، حمام و در «فرهنگ نظام»، خزانه و گنجینه معنی شده‌است. اما به دلیل مجاورت با طبس که به معنی چشمه آبگرم است، باید مفهوم سرزمین گرم را داشته باشد. بنابر یک قول دیگر، نام فردوس در زمان ایران باستان، «تابان» بوده‌است که پس از حمله اعراب در زبان عربی تغییر شکل یافته و به صورت تون درآمده‌است. بر طبق این قول، تابان و تابش که امروزه به نام فردوس و طبس شناخته می‌شوند، هر دو از شهرهای کهن ایران به‌شمار می‌روند. کلمه تون به لغت اوستایی به معنی توانا و شایسته‌است. نامی که پیرنیا به صورت استاگرتیا برای آن ذکر می‌نماید به معنی نیرومند و پایدار ساخته شده‌است. کلمه تون همچنین به معنی گارگاه بافندگی است و به دلیل اینکه در فردوس کارگاه‌های پارچه بافی و زیلو فراوان بوده به آن نام تون داده‌اند.
بزرگ‌ترین رویداد ناگواری که در سده اخیر در فردوس روی داد، زمین‌لرزه سال ۱۳۴۷ می‌باشد. در این زمین‌لرزه که ۷٫۳ درجه در مقیاس ریشتر شدت داشت، بخش عمدهٔ فردوس و روستاهای اطراف تخریب شد. پس از زلزلهٔ فردوس و تخریب شهر، یکی از علما و روحانیون بزرگ خراسان، دانش سخنور که در آن زمان در فردوس از محبوبیت بالایی برخوردار بود، مردم را ترغیب به مهاجرت و ساخت شهر جدید فردوس در محل اسلامیه کنونی نمود. به این ترتیب، تعدادی از مردم فردوس به این منطقه مهاجرت کردند ولی بخش عمده مردم در محلی که در نزدیکی شهر قدیمی ساخته شده بود، ساکن شدند. همچنین عدهٔ زیادی از ساکنان قبلی فردوس پس از این زمین‌لرزه به شهرهای مشهد و تهران مهاجرت کردند و جمعیت فردوس به شدت کاهش یافت. این زمین‌لرزه، آسیب جبران‌ناپذیری به فردوس وارد کرد و از اهمیت آن کاست.
قبل از زمین‌لرزهٔ شهریور ۱۳۴۷، شهر فردوس دارای ۵ محله به نام‌های محله سادات ، محله تالار ، محله میدان ، محله عنبری، (کورگواه) و محله سردشت بود. محلهٔ سادات در جنوب غربی شهر، محلهٔ تالار در شمال شرقی، محلهٔ میدان در مرکز و شرق، محلهٔ عنبری در جنوب و جنوب شرقی و محلهٔ سردشت در شمال غربی شهر فردوس قرار داشتند. بازار شهر، مسجد جامع، مدرسه علمیه و مزار امام‌زادگان در محلهٔ میدان قرار داشتند. همچنین فردوس دارای ۵ دروازه به نام‌های دروازه میدان، دروازه قاین، دروازه سرخ کوه، دروازه طبس و دروازه ملک بود. وپس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷، شهر در مجاورت شهر قبلی ساخته شد و محله‌های سابق در هم آمیخت.
مردم فردوس به گویش تونی سخن می‌گویند. این گویش در میان گویش‌های فارسی در خراسان، یکی از قدیمی‌ترین گویش‌ها به‌شمار می‌رود که تا حد بسیار زیادی ویژگی‌های قدیمی‌تر زبان فارسی را حفظ کرده‌است. با این که این گویش از نظر واژگان موجود در آن زیرمجموعه‌ای از زبان پارسی است، به دلیل تفاوت ساختاری که در صرف افعال و جمله‌بندی با زبان رسمی کشور داشته، نسبت به سایر گویش‌های خراسان وام‌واژه‌های کمتری به خود راه داده‌است. آهنگ و وزن ادای کلمات در این گویش، به گونه‌ایست که درک آن برای شنوندهٔ ناآشنا بسیار دشوار می‌نماید به‌طوری‌که اغلب آن را یک زبان و نه گویش می‌پندارند. مردم پنج محلهٔ فردوس، اگر چه همه از گویش تونی استفاده می‌کرده‌اند، ولی باز هم تفاوت‌هایی در لهجه‌ها محله‌های مختلف وجود داشته، ولی این جدایی و اختلاف پس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷ یکی شده و به تدریج گویش‌های محله‌ها در هم آمیخت. این گویش در تمامی سطح شهرستان و بخش‌هایی از شهرستان‌های مجاور از جمله قائن و گناباد رواج دارد.
دمای هوای فردوس با توجه به نزدیکی آن به کویر و کمبود رطوبت، بین شب و روز و تابستان و زمستان، اختلاف زیادی دارد. هوا در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد و بارانی است. عمدهٔ بارندگی سالانه، از آغاز آذر تا پایان فروردین صورت می‌گیرد. دی، سردترین ماه و تیر، گرم‌ترین ماه سال می‌باشد. ایستگاه هواشناسی فردوس در سال ۱۳۶۴ خورشیدی (۱۹۸۵ میلادی) راه‌اندازی گردید. بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴٫۴ و ۱۰ درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده از ابتدای تأسیس ایستگاه هواشناسی تا سال ۲۰۰۵ میلادی در این شهر برابر با ۱۴٫۸- درجه سانتیگراد و بیشترین آن در این بازهٔ زمانی برابر با ۴۴٫۶ درجه سانتیگراد بوده‌است. شهر فردوس، به‌طور میانگین در ۵۸ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۰ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است. مجموع بارش سالیانه در فردوس به‌طور میانگین برابر با ۱۴۸ میلی‌متر در سال است. به‌طور متوسط ۴۰ روز در سال در شهر فردوس بارش نزولات جوی وجود داشته‌است. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در این شهر، ۳۶٪ است و به‌طور میانگین ۳۶ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است.
شهرک صنعتی فردوس، در فاصلهٔ ۱۰ کیلومتری فردوس و در مسیر جادهٔ مشهد قرار گرفته‌است. این شهرک در سال ۱۳۶۹ آغاز به کار کرده و دارای ۱۸ واحد فعال است. شهرک صنعتی فردوس، ۲۰۰ هکتار وسعت داشته و برای ۸۶۵ نفر اشتغال‌زایی کرده‌است.[۴۱] از جمله کارخانه‌های مهم موجود در این شهرک، کارخانه نساجی، اسید سولفوریک، لوله‌های پلی‌اتیلن و کنسانترهٔ انار را می‌توان نام برد. همچنین اولین کارخانه تولید صنایع الکترونیک در خراسان جنوبی در سال ۹۳ در شهرک صنعتی فردوس احداث گردید و موفق به اخذ پروانه بهره‌برداری در خصوص تولید دستگاه‌های UPS و محافظ برق از وزارت صنایع شد.
علاوه بر این کارخانه‌های دیگری از جمله کارخانه شمش منیزیم، سیمان سفید و فولاد در خارج محدودهٔ شهرک صنعتی فردوس در حال احداث هستند. در بخش معدن شهرستان فردوس، ۱۶ معدن با بیش از ۱۱۴ نفر اشتغال‌زایی و تولید سالانه ۶۳٬۸۳۲ تن مواد معدنی در حال فعالیت هستند که بیشتر آنها معادن بنتونیت، کائولَن، فلدسپات، خاک صنعتی و گچ صنعتی هستند.
شهر فردوس در مسیر اصلی ارتباطی شمال شرق به جنوب و جنوب غرب ایران قرار گرفته‌است. جاده بجستان - فردوس - دیهوک، بخشی از بزرگراه ۷۸ آسیا بوده که ارتباط دهندهٔ ترکمنستان و کشورهای آسیای میانه با بندرعباس می‌باشد. همچنین محور اصلی ارتباطی مشهد به استان‌های جنوبی ایران (به‌جز سیستان و بلوچستان) از فردوس عبور می‌کند. مسیر اصلی ارتباطی استان‌های یزد، اصفهان، فارس و بوشهر به مشهد، از طریق جاده ۶۸ تا دیهوک و سپس ادامه مسیر به سمت فردوس و سپس مشهد از طریق جاده ۹۱ می‌باشد. همچنین محور اصلی ارتباطی استان‌های کرمان و هرمزگان، از طریق جاده ۹۱ بوده که از فردوس عبور می‌کند.
قرار داشتن فردوس در مسیر ارتباطی استان‌های جنوبی ایران با مشهد، باعث شده که مسافران زیادی از این شهر عبور کنند، به گونه‌ای که تنها در فاصلهٔ روزهای ۲۸ اسفند ۱۳۸۷ تا ۱ فروردین ۱۳۸۸ بیش از یک میلیون و پانصد هزار نفر مسافر از این شهر عبور کرده‌اند که بیشترین تعداد مسافر در بین شهرهای استان خراسان جنوبی بوده‌است.[۴۳] بر پایهٔ اعلام اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان فردوس، تنها در نیمهٔ نخست سال ۱۳۹۰، بیش از ۶ میلیون مسافر و زائر از این شهر عبور کرده‌اند که بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر آنها از آثار تاریخی شهرستان فردوس بازدید کرده‌اند.
مکان‌های ییلاقی و تفریحی فردوس عمدتاً در شمال و شمال شرق آن و در مجاورت کوهستان‌های فردوس قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، شهرستان فردوس، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور است که ۶۵ اثر تاریخی آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.
ره آوردهای فردوس، شامل غذاهای سنتی، صنایع دستی، محصولات و سوغات است. قالی فردوس، از مهم‌ترین صنایع دستی شهرستان فردوس بوده و این شهرستان، یکی از مهم‌ترین مناطق قالی‌بافی استان خراسان جنوبی است. محصولات و سوغات اصلی منطقه را انار، زعفران، پسته، بادام، پنبه، گردو، انواع کشک و زیره تشکیل می‌دهند.
شهرستان فردوس، یکی از تولیدکنندگان انار در ایران است. میزان تولید سالانهٔ انار در این شهرستان، حدود ۳۰ هزار تن است که حدود ۴۰ درصد از تولیدات باغی استان خراسان جنوبی را تشکیل می‌دهد. این مقدار انار از ۲٬۰۴۵ هکتار سطح زیر کشت بدست می‌آید. ۸۰ درصد انار تولیدی شهرستان فردوس به کشورهای حاشیه خلیج فارس، کره جنوبی و دیگر کشورها صادر می‌شود. از نظر میزان تولید انار، شهرستان فردوس پس از شهرستان‌های ساوه و نی‌ریز، سومین شهرستان تولیدکنندهٔ انار در ایران است.
با توجه به تولید زیاد انار در این شهرستان، صنایع مرتبط با انار هم در این شهرستان ایجاد شده‌اند که از آن جمله می‌توان کارخانه تولید کنسانتره انار، شرکت انارین، سردخانه ۵ هزار تنی انار، دو شرکت بسته‌بندی و سورتینگ برای صادرات و انسکتاریوم تولید زنبور تریکوگراما برای مبارزه با آفت کرم گلوگاه انار اشاره کرد. انواع مختلف انار فردوس شامل شیشه کَپ، شهوار، ملس، شلغم، پوست سیاه، شیرین، یزدی و باغی است که معروف‌ترین و با کیفیت‌ترین آنها، انار شیشه کپ است. انار شیشه‌کَپ فردوس، علاوه بر طعم دلچسب و لذیذ، خاصیت ماندگاری و انبارداری بسیار خوبی دارد که این ویژگی سبب شده‌است که انار فردوس بدون اینکه فاسد شود به دورترین نقاط جهان حمل شود و باغداران فردوس و روستاهای اطراف، انار مورد نیاز خود را بدون استفاده از سردخانه و به صورتی سنتی تا مدت چهار ماه به بهترین نحو نگهداری کنند.
شهرستان فردوس، یکی از قطب‌های تولید زعفران در ایران است. میزان تولید زعفران خشک این شهرستان در سال ۱۳۸۴، ۱۱ تن بوده‌است. سطح زیر کشت زعفران در شهرستان فردوس، ۳٬۲۰۰ هکتار است. محصول زعفران فردوس در مؤسسه تحقیقاتی خراسان، به عنوان مرغوب‌ترین زعفران از نظر عطر و رنگ‌دهی شناخته شده‌است. تولید پسته در شهرستان فردوس در سال ۱۳۸۸ از ۳۱۰۰ هکتار سطح زیر کشت این محصول، حدود ۳۰۰۰ تن بوده‌است. این شهرستان با داشتن ۴۰ واحد گلخانه‌ای فعال به مساحت ۱۶۰ هزار متر مربع، رتبهٔ اول سطح زیرکشت گلخانه‌ای را در استان خراسان جنوبی دارد. از این سطح زیر کشت، سالانه ۲ هزار تن خیار تولید می‌شود. شهرستان فردوس، با داشتن ۲۳۰ هزار رأس دام سبک، ۹ هزار رأس دام سنگین و ۳۶۰ هزار واحد دامی، سالانه ۲۲ هزار تن شیر و ۳٬۵۰۰ تن گوشت قرمز تولید می‌کند.
فردوس دارای جوانان مستعد فراوانی است که می‌توانند در سطح کشور افتخار آفرینی کنند، اما مشکلات مالی مانع شده تا این ورزشکاران به جایگاه واقعی خود دست یابند. شروع فعالیت‌های ورزشی در فردوس به بیش از نیم قرن می‌رسد، اولین تیم ورزشی این شهر، تیم فوتبال عقاب که در سال ۱۳۴۸ تأسیس شد. از جمله تیم‌های ورزشی فردوس می‌توان به:
تیم هندبال منیزیم فردوس-قهرمان کشور در سال ۱۳۹۵، نایب قهرمان در سال ۱۳۹۳
تیم کیک بوکسینگ فردوس، قهرمان کشور در سال ۱۳۹۳ و مقام سومی در سال ۱۳۹۵.
تیم فوتسال عماد نظام فردوس-قهرمان استان در سال ۱۳۹۵
تیم والیبال عماد نظام فردوس قهرمان استان در سال ۱۳۹۵
تیم والیبال بانوان فردوس-قهرمان استان.
تیم فوتسال بانوان شهرداری فردوس-قهرمان استان
تیم بوکس شاهین فردوس-قهرمان استان در سال ۱۳۹۵
تیم کارته عماد نظام فردوس- قهرمان آسیا در سال ۱۳۹۴
جاذبه های فردوس
آب گرم معدنی هلال فردوس : خیلی از افراد آب گرم معدنی را برای درمان برخی از بیماری‌ها مخصوصاً بیماری‌های استخوانی مؤثر می‌دانند. اگر شما هم از این دست افراد هستید خوب است بدانید که آب گرم معدنی هلال فردوس در ۲۰ کیلومتری شمال شهر فردوس قرار دارد و خواص درمانی بی نظیری دارد.
سنگ سوراخ: در بالای کوهی بزرگ در شهر فردوس، حفره‌ای بزرگ ایجاد شده است. این حفره که چیزی در حدود ۲۰ متر قطر دارد، کاملاً طبیعی است و دخالت های انسانی در ایجاد آن نقشی نداشته است. در واقع فرسایش‌‌های آبی در سنگ‌‌های آهکی سبب پیدایش این حفرۀ بزرگ بوده‌اند. این کوه با حفرۀ بزرگش در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب شهر فردوس قرار دارد.
کوه قلعه فردوس: کوه قلعه فردوس در ۵ کیلو متری جنوب شهر فردوس واقع شده است. جالب است بدانید این قلعه یکی از دژهای مستحکم اسماعیلیان بوده است. در واقع این کوه قلعه, شیبی تند دارد و دسترسی به آن بسیار دشوار یا حتی جان فرسا است. همین امر باعث شده این قلعه یک دژ نظامی مهم و غیر قابل نفوذ به شمار رود. برای ورود به این قلعه فقط یک راه وجود دارد و آن یک راه هم, تنگه جنوب غربی کوه است. چون شیب کمتری دارد. همان طور که از هوش و احتیاط اسماعیلیان بر می‌آید، این قلعه هم، هم چون سایر قلعه های اسماعیلیان از سه طرف به دره ختم می‌شود. همچنین این قلعه به صورت پلکانی و در شش سطح ساخته شده است. این بنای مستحکم، مجهز است به فضاهای مسکونی و یک ساختمان چهار ایوانی در شاه نشین که بسیار زیبا و دیدنی هستند. برج‌‌های قلعه چیزی در حدود ۵ متر ارتفاع دارند. این برج‌ها از خرده سنگ و ملات گچ ساخته شده‌اند. با توجه به آثاری که از حوض‌‌های کنده شده در دل صخره بر می‌آید می‌توان نتیجه گرفت که این حوض‌‌ها برای ذخیرۀ آب باران تعبیه شده بوده‌اند. که البته از هوش و حسن ذوق و تدبیر اسماعیلیان انتظار چنین دور اندیشی‌‌هایی می‌رود.
قلعه‌ی حسن آباد یا قلعه دختر: قلعه‌ی حسن آباد یا قلعه دختر فردوس نیز از آثار به جا مانده از قلعه‌‌های اسماعیلیان است. این قلعه یادگاری است از قرن های شش و هفت هجری قمری. قلعه دختر در شمال غرب فردوس قرار دارد و فاصله‌اش از فردوس ۸ کیلومتر است. همچنین این قلعه ۲ کیلومتر با روستای خالی از سکنه و متروکۀ حسن آباد فاصله دارد. جالب است بدانید این قلعه یک تونل آجری دارد. این تونل قلعه را به کوه وصل می‌کند. در واقع این تونل آجری یک راه زیر زمینی است. این راه زیر زمینی قلعه دختر و یک قلعۀ دیگر که امروزه تخریب شده است و اثری از اثارش نیست را به مرکز شهر تاریخی تون می‌رسانده است. از آنجا که تمام طبیعت سرشار از حکمت است و عدل تمام است, زمین لرزۀ سال ۴۷ با تمام ویرانی که به همراه داشت باعث شد پرده از راز این قلعه برداشته شود و این تونل زیر زمینی کشف شود. وقتی تونل کشف شد در آن تعداد بسیاری از اجساد مردگان پیدا شد. این اجساد با کفن هایی اسلامی، مزین به آیات قرآن در کنار هم چیده شده بودند.
کویر پلوند: همان اندازه که دریا و جنگل زیبا و دلکش هستند کویر هم زیبا و جذاب است. کویر آرامش و سکون و سکوت دارد و با درخشش طلایی خود گردشگران را به خود فرا می‌خواند. کویر پلوند نیز از جمله کویرهای زیبای ایران زمین است. این کویر دلکش در ۴۰ کیلو متری فردوس و در غرب این شهر واقع شده است. تپه ماهورهای ماسه‌ای، کفه های نمکی و نواحی کویری در کنار نواحی کوهستانی، از جاذبه‌های طبیعی این ناحیه شمرده می‌شود. لازم است اضافه کنم تپه های ماسه‌ای این کویر به شکل دم یوزپلنگ هستند. به همین دلیل این تپه‌‌ها با عنوان اثر طبیعی دم یوز شناخته می‌شوند.
قنات بلده فردوس : در کهن شهر فردوس، یک رشته قنات با قدمتی تاریخی یا شاید بهتر باشد بگویم باستانی وجود دارد. این رشته قنات متعلق هستند به دوران ساسانیان. جالب و لازم است بدانید این قنات‌ها هنوز که هنوزه از پس هزاران سال که گذشته همچنان بخش وسیعی از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کنند. قنات بلده فردوس در مجاورت روستای باغستان علیا یک خروجی دارد. در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در خرداد سال ۱۳۹۵ که در استانبول برگزار شد، این یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. این یازده قنات که ثبت جهانی شده‌اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد، بی نظیر و یگانه هستند. یکی از این قنات‌های ثبت شده، قنات بلده فردوس است. این قنات بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند و از لحاظ تعداد قنات‌های متصل به آن در بین سایر قنات‌های ثبت شده رکورد دار است. قنات بلده فردوس ۱۵ قنات دارد. همچنین دو چشمه دارد و مقداری آب‌های سرگردان. متأسفانه در گذر زمان تعدادی از آنها خشک شده است.
شهر تاریخی تون: در قسمت جنوب غربی شهر فردوس یک شهر تاریخی به چشم می‌خورد. این شهر تاریخی یکی از جاذبه‌های گردشگری پرطرفدار محسوب می‌شود. با توجه به شواهد و مدارک موجود باستان‌شناسان قدمت این شهر تاریخی را به دوران اشکانیان نسبت داده‌اند. در این شهر تاریخی ۲۴ اثر باستانی به چشم می‌خورد. اگر کنجکاو هستید که در مورد این ۲۴ اثر باستانی بیشتر بخوانید لازم است همچنان با میزبون همراه باشید.
مدرسۀ علمیۀ علیا: مدرسۀ علمیۀ علیا یک اثر باستانی به شمار نمی‌رود، این مدرسه یک اثر تاریخی است. مدرسۀ علمیۀ علیا از آثار باقی مانده از دوران صفویه است. با توجه به آنچه در منابع ذکر شده، این مدرسه به دست معماری هنرمند و خلاق به نام میر علی بیک ساخته شده است. گفته می‌شود این مدرسه تا پیش از زلزلۀ سال ۱۳۴۷ دایر بوده به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. آنچه باعث درخشش هنر معماری در این بنا می‌گردد، تکرار فرم هشت ضلعی در بخش‌های مختلف بنا است.
مدرسۀ علمیۀ حبیبیه : این مدرسه قدیمی‌ترین مدرسۀ علمیه در خراسان جنوبی محسوب می‌شود. البته این بنا نیز یک اثر باستانی به شمار نمی‌رود بلکه از یادگارهای دوران صفویه است. این مدرسه را استاد معمار حبیب الله امانی تونی ساخته است.
مسجد جامع تون : مسجد جامع تون که البته در روزگار ما بیشتر با نام مسجد جامع قدیم معرفی می‌گردد، از یادگارهای دوران سلجوقیان محسوب می‌شود. البته لازم به ذکر است که این مسجد باری از تاریخ را بر معماری خود حمل می‌کند. چون نه تنها سلجوقیان که ردپایی از صفویان و قاجار را در معماری این بنا می‌توان ردیابی کرد. در واقع بنای اصلی در دورۀ سلجوقیان ساخته شده است اما بعد در دورۀ صفویان مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و سپس در دورۀ قاجار علاوه بر مرمت و بازسازی بخش تازه‌ای به آن اضافه شده است. این بخش تازه اضافه شده در دوران قاجار شبستان مسجد است که صد ستون داشته است. بخش اعظمی از مسجد جامع تون در اثر زلزلۀ مهیب سال ۱۳۴۷ تخریب شد. البته پس از زلزله بخش‌هایی از این مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در روزگار ما نیز به منظور برگزاری نماز جماعت مورد استفادۀ مردم قرار می‌گیرد. اما شبستانی که در دوران قاجار به مسجد اضافه شد در اثر زلزله با خاک یکسان شد. امروزه میراث فرهنگی در صدد احیا و بازسازی شبستان است.
مجموعۀ تاریخی کوشک: در قسمت شرقی شهر تاریخی تون و در مجاورت دروازۀ قاین مجموعۀ تاریخی کوشک واقع شده است. این مجموعه یک مسجد، یک حمام و یک آب انبار دارد. بر مبنای شواهد به دست آمده که براساس نوع معماری و فرم مسجد مورد توجه قرار گرفته‌اند، قدمت مسجد کوشک را به دوران اوایل ورود اسلام به ایران نسبت داده‌اند. گفته می‌شود این مسجد نیز از جملۀ قدیمی‌ترین مساجد خراسان جنوبی به شمار می‌رود. در همین مجموعه، درست در مقابل ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین یک حمام وجود دارد. این حمام نیز با نام کوشک شناخته می‌شود. متأسفانه اطلاعات لازم برای تخمین قدمت این حمام موجود نیست. اهل فن در مورد قدمت این حمام دو احتمال را در نظر گرفته‌اند یکی اینکه این حمام هم‌زمان با مسجد کوشک در دورۀ اوایل اسلام ساخته شده باشد؛ احتمال دیگر اینکه این حمام در دورۀ صفویه به مجموعه اضافه شده باشد. چون فرم‌های معماری دوران صفویه در بنا به چشم می‌خورد. البته احتمال سومی را هم می‌توان در نظر گرفت و آن اینکه این بنا در دوران صفویه هم‌چون مسجد جامع تون مورد بازسازی قرار گرفته باشد.
پ.ن: در چنین مواقعی اهمیت حضور مورخان بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گیرد. اگر در منابع مکتوب اطلاعات واضحی در خصوص این بنا ذکر شده بود امروزه راحت‌تر مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گرفت. البته ممکن است در گذشته آثار مکتوبی وجود داشته بوده‌اند و در طی زمان از بین رفته باشند.
آنچه جالب است در مورد بنای حمام کوشک بدانید این است که حمام در داخل زمین قرار گرفته است. در واقع این بنا زیر زمین ساخته شده است. واقع‌بودن یک بنا در دل زمین باعث مقاومت بنا در مقابل زلزله می‌گردد. آنچه جالب‌تر است شیوۀ تأمین نور حمام است. برای وصول به این امر در سطح زمین منافذی تعبیه شده است. بنای حمام کوشک یک ورودی، یک راهروی پیچ در پیچ، بینه، سر بینه، میان در، گرم‌خانه، خزینه، گلخن و هیزم‌دان دارد. نکتۀ جالب دیگر دربارۀ این بنا وجود کانال‌هایی کوچک در کف حمام است. این کانال‌های کوچک با عبور دود ناشی از گرم‌کردن آب حمام باعث گرم‌شدن فضای حمام می‌شده‌اند.
پ.ن: معماری آن دوره با کمترین میزان مصرف انرژی از شیوۀ گرمایش از کف استفاده می‌کرده‌اند. البته به کاربردن منافذ بر سطح زمین برای تأمین نور حمام نیز بسیار خلاقانه بوده‌است. به علاوه استفاده از انرژی‌های طبیعی برای رفع نیازهای انسانی رفتار بسیار پسندیده‌ای به شمار می‌رود. امروزه در پیشرفته‌ترین کشورهای اروپایی در ساخت بنا و شیوۀ معماری استفاده از انرژی‌های طبیعی را در اولویت قرار می‌دهند. امروزه نیز می‌توانیم با توجه به معماری گذشته و وام‌گیری از آن شیوه‌های معماری بناهایی کارآتر و مقرون‌به‌صرفه‌تر داشته باشیم.
این حمام دو بخش مجزا برای استفادۀ آقایان و بانوان داشته است. اتفاقی که امروزه فقط در برخی از استخرهای مدرن شاهدش هستیم. ورودی‌های این دو بخش از هم کاملاً جدا بوده است. یک ورودی در بخش شمال غرب و ورودی دیگر در بخش جنوب غربی قرار دارد.
حمام خیروز یا موزۀ مردم‌شناسی فردوس : حمام خیروز بنایی است متعلق به دوران صفویه. این حمام در دورۀ پهلوی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. و بخش‌هایی به آن اضافه شد. فضای سربینه نسبت به سایر بخش‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفت و قسمت‌های بیشتری به آن افزوده شد. در عصر ما حمام خیروز مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و پس از آن به موزۀ مردم‌شناسی تبدیل شد. این موزه از دو بخش تشکیل شده است. در یکی از این بخش‌ها آداب و رسوم حمام در منطقه و مشاغل قدیم فردوس در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است. جالب است بدانید این حمام نیز در داخل زمین ساخته شده است. شاید زلزله‌خیزبودن این منطقه باعث می‌شده است حمام‌ها را داخل زمین بسازند.
حوض‌انبار و مسجد سیدی : در حوض‌انبار سیدی کتیبه‌ای وجود دارد که سال ساخت این بنا را ۸۹۰ هجری قمری بیان می‌کند. بر این اساس گفته شده است که این حوض‌انبار قدیمی‌ترین حوض‌انبار استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود. در کنار این حض‌انبار یک مسجد دیده می‌شود. این مسجد، که مسجد سیدی نامیده می‌شود، یک شبستان زمستانی دارد و یک شبستان تابستانی. شبستان زمستانی از جنس خشت و گل ساخته شده است. این بنا را به دورۀ صفوی نسبت داده‌اند. شبستان تابستانی را نیز با توجه به نوع معماری متعلق به دورۀ قاجار دانسته‌اند.
آب انبار بازار یا میدان : در میان میدان قدیم شهر تاریخی تون و راستۀ بازار کهن شهر یک آب انبار وجود دارد. در میانه واقع‌بودن این آب انبار باعث شده است دو نام به آن اختصاص یابد؛ آب انبار بازار و آب انبار میدان. بنای آب انبار از جنس آجر خشتی، ملات آهک، ملات ساروج، ملات گچ و خرده سنگ ساخته شده است. این آب انبار در گذشته منبع اصلی تأمین آب آشامیدنی مردم شهر به شمار می‌آمده است.
حمام جهان‌یار : در شهر تاریخی تون، در محلۀ عنبری، بنای تاریخی دیگری وجود دارد که اتفاقاً این یکی هم حمام است. جالب است بدانید اتفاقاً در منار این بنا هم یک مسجد قرار دارد. اما شاید دلخراش باشد اگر بدانید مسجد مجاور این حمام در اثر زلزلۀ سال ۱۳۴۷ به طور کامل از بین رفته است.
............................
آرشیو
