سبزوار شهری در غرب استان خراسان رضوی، شمال شرق ایران است که نام پیشینش بیهق است. سبزوار از مهم‌ترین مراکز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی شمال شرق ایران به‌شمار می‌آید و به عنوان یکی از نمادهای تاریخ و علم ایران مطرح شده‌است. مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین حوزه‌های علمیه این شهر از قدمتی دیرینه برخوردارند. دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، دانشگاه حکیم سبزواری و دانشگاه آزاد اسلامی دانشگاه‌های مهم این شهر می‌باشند. هم‌اکنون ۱۴ دانشگاه و مؤسسهٔ آموزش عالی بزرگ در این شهر مشغول به کار می‌باشند. پس از حمله مغول به سلطنت خوارزمشاه، حکومت سربداران ایجاد گردید که مدتی بر قسمت‌هایی از ایران حکومت کرد و پایتخت این حکومت سبزوار بود. حکومت سربداران از جمله حکومت‌های شیعی ایران بعد از حکومت شیعی آل بویه بود.
نام قدیم سبزوار، بیهق است. بیهق را پیش از اسلام، «بیهه» یا بیهین یا بیهگ (یعنی جای نیکو یا بهترین ناحیه در این منطقه از مشرق ایران در عصر ساسانی) می‌گفته‌اند. «بیهه» که میان نیشابور در مشرق و قومس در مغرب، واقع بوده‌است، بر سر راه ابریشم (از چین تا مدیترانه) قرار داشته و به عنوان یکی از مراکز تمدنی ایرانی پیش از اسلام مخصوصاً در عصر اشکانیان و ساسانیان آباد بوده‌است که بعدها آن را سبزوار خواندند. در تاریخ بیهق آمده‌است: و سبزوار شهری بزرگ شد با انواع درخت میوه‌دار و سایه‌بخش، پس مردمان آن را سابزوار نوشتند و گفتند سبزوار کجنات تجری من تحت‌الانهار.
چند روایت در باب بنای سبزوار ذکر شده‌است: گویند بهمن بن اسفندیار بن گشتاسب (بهمن الملک) پادشاهی بزرگ بود که بهمن‌آباد بیهق را او بنا کرده بود و در روزگار او بهمن‌آباد شهری بزرگ بود. پسرش ساسان و دخترش همای نام داشت. هنگامی که وفات بهمن نزدیک شد وی تاج بر شکم همسرش نهاد و کودکی را به ولیعهدی برگزید. چون ساسان دید که پدرش جنینی را بر وی ترجیح داده برخاست، گوسفندکی چند خرید و به ناحیه بیهق آمد و آنجا که ساسان قاریز است نزول کرد و فرمود که این کاریز بنا کردند که در میان شهر است و قلعه بنا کرد. این محل که قصبهٔ ساسان‌آباد است را امروز سبزوار نویسند.
گفته‌اند که سبزوار را ساسویه بن شاپورالملک بنا کرده‌است و شاپور آن بود که نیشابور بنا کرد و ساسان قاریز، ساسو قاریز بوده‌است و سبزوار در اصل ساسویه‌آباد بوده‌است. بنابراین بنیاد سبزوار را می‌توان در حدود سیصد میلادی مقارن با تشکیل سلسلهٔ ساسانی یا پیش از آن دانست.
فاصله شهر سبزوار از طریق جاده ۴۴ با مشهد در شرق ۲۳۰ کیلومتر و با تهران در غرب ۶۶۰ کیلومتر است. شهرستان سبزوار واقع در غرب استان خراسان رضوی براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش به نام‌های مرکزی و روداب است. کوه‌های جغتای عامل جدایی دشت جوین از جلگهٔ اصلی سبزوار بوده و در جنوب آن نیز کوه میش قرار دارد. به تعبیر دیگر سبزوار محصور در میان ارتفاعات شمالی و جنوبی است. چهره منطقی شرقی و شمالی این شهرستان کوهستانی و دارای اقلیم معتدل و در قسمت‌های جلگه‌ای با هوای گرم همراه است. تنها دو رشته رودخانهٔ فصلی به نام کال شور در این ناحیه وجود دارد که سیلاب‌های دشت سبزوار را به نمکزارهای کویر هدایت می‌کند. زبان اکثریت مردم سبزوار فارسی است.
گویش مردم سبزوار از مجموعه گویش‌های اصیل خراسانی و با منشأ فارسی دری است. با این حال لهجه سبزواری به دلیل حفظ اصالت خود در طول تاریخ، تفاوت اساسی با سایر لهجه‌های خراسانی دارد. به دلایل تاریخی واژه‌های لهجه سبزواری هنوز اصالت فارسی خود را حفظ کرده‌است و کمتر از لغات دخیل در آن استفاده شده‌است. این واژه‌ها زنده بوده و قدمت آن گاهی به دوران ایران باستان و گویش‌های رایج در آن زمان می‌رسد و اکنون نیز به‌طور روزمره در محاوره بین مردم به کار می‌روند.
در زمان دومین قانون تقسیمات کشوری در سال ۱۳۱۶، سبزوار پس از مشهد پرجمعیت‌ترین شهر در استان نهم بود. همچنین در نخستین سرشماری عمومی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت و نیز در سرشماری سال‌های ۱۳۴۵ و ۱۳۵۵ دومین شهر پرجمعیت استان خراسان بود. در سرشماری سال‌های ۱۳۶۵، ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ نیز در همین جایگاه قرار داشت تا اینکه در سرشماری سال ۱۳۹۰ به رتبهٔ سوم استان خراسان رضوی تنزل کرد (پس از مشهد و نیشابور). بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهر سبزوار با ۲۴۳٬۷۰۰ نفر، سی و چهارمین شهر پرجمعیت ایران است.
با کشف یک ساطور متعلق به انسان ابزار ساز، قدمت سبزوار که پیش از این تنها ۶ هزار سال تخمین زده می‌شد به ۱۲هزار سال افزایش یافت. سنگ اولیه ابزار سنگی به صورت رگه‌هایی در ارتفاعات بینالود وجود داشته و انسان‌های آن روزگار، این سنگ‌ها را از طریق آب حمل کرده و به مناطق زیست خود انتقال داده سپس با تراش دادن سنگ‌ها، ابزار مورد نیاز شان را از آن تولید می‌کردند. بررسی‌های باستان‌شناسی در بخش‌های جنوبی سبزوار از انسان‌های ابزارساز مربوط به دوران نوسنگی بدون سفال خبر می‌دهد. بررسی‌های دوتن از دیرینه‌شناسان بنام علی آریایی از ایران و کلود سیبلت از فرانسه طی دو فصل در حوزه کشف رود تعداد ۸۰ ساطور ابزار در این حوزه منجر شد. آنان در این بررسی‌ها به این نتیجه رسیدند که قدیمی‌ترین ردپای انسان ابزار ساز در آسیای جنوب غربی در این محل شناسایی شده‌است که قدمتی در حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار سال دارد. ابزارهای بدست آمده از این منطقه شامل تبر، کارد و چاقو است که مورد استفاده انسان ابزار ساز قرار می‌گرفته‌است.
سبزوار در کنار جاده ابریشم یا جاده شاهی و راه زیارت معبد بودا قرار گرفته‌است. چهارتاقی دیو که به زعم برخی از پژوهشگران بقایای آتشکده آذربرزین مهر است در نزدیکی این شهر قرار دارد. بیش از ۵۰۰ اثر تاریخی از هزاره سوم قبل از میلاد تاکنون در شهرستان سبزوار شناسایی شده‌است که بیش از ۱۰۰ اثر آن به ثبت آثار ملی رسیده‌است. تپه‌های باستانی شناسایی شده اطراف سبزوار، نشان دهنده تمدن انسانی مستمر در این بخش از ایران در هزاره سوم قبل از میلاد تا امروز است. مُهرهایی موسوم به مُهرهای " مروی بلخی " از دوران پیش از اسلام در سبزوار به دست آمده که نشان دهنده حاکمیت سیاسی این خطه است. طی مطالعات پروفسور هنری پل فرانکفورت در سال ۱۳۸۶ و آثار کشف شده، مشخص شد که در هزاره سوم قبل از میلاد، سبزوار مرکز فرهنگ بوده و فرهنگی به ترکمنستان، افغانستان، عراق، هند، پاکستان و ایران مرکزی منتقل شده‌است.
ناحیه سبزوار در عصر پارت جزو تقسیمات مهم ملوک الطوایفی دولت اشکانیان بود و چون بر سر راه ابریشم قرار داشت، از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود. روستای بلاش‌آباد و سه‌دیر از دوران اشکانیان بوده که سه‌دیر امروزی در عصر اشکانیان یک نیایشگاه بودایی بوده‌است. محوطهٔ باستانی اطراف روستای ریوند در شمال غربی سبزوار نشان می‌دهد که این منطقه در عصر ساسانی شهری بزرگ بوده‌است. در حوالی سبزوار در ریود (ریوند) آتشکده‌ای ساخته شده از سنگ و ساروج وجود دارد که بنای آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد و بازمانده از عصر رواج کیش زرتشتی در ایران باستان است که پس از اسلام آن را خانه دیو خوانده‌اند. همچنین روستای خسروگرد در ۵ کیلومتری سبزوار از اماکن دوره ساسانیان است. علاوه بر این، همخوانی اسامی روستاهایی همچون کیقباد، کیخسرو، کیذور، کیذقان و… با اسامی اساطیری شاهنامه و نیز درخت چنار ۲۵۰۰ سالهٔ کیذقان به عنوان قدیمی‌ترین موجود زنده خراسان نشان از رونق منطقه در آن دوران است.
حاکم خراسان احنف بن قیس عامل یزدگرد سوم بود فراری شد و در سال ۳۲ هجری قمری مردم سبزوار به اسلام گرویدند. به‌طوری که در این سال عبدالله بن عامر به فرمان خلیفهٔ سوم به خراسان آمد، وی اسود بن کلثوم را به ناحیه بیهق فرستاد. اسود کشته شد ولی برادرش ادهم به جنگ ادامه داد تا بالاخره اهل بیهق صلح کردند. در سال ۱۲۵ هـ. ق یحیی بن زید از زندان نصر بن سیار، والی خراسان در مرو فرار کرد و به بیهق آمد و از شیعیان بیهق سپاهی ضد امویان جمع کرد و نیشابور را گرفت سپس رهسپار بلخ شد؛ اما در جوزجان مغلوب سپاه والی خراسان شد. پس از آن با رسیدن حمید بن قحطبه طایی، سردار ابومسلم خراسانی، نصر بن سیار، از سبزوار گریخت. به دنبال آن در سال ۲۲۵ هجری قمری، حمزه بن آذرک سجستانی که از خوارج و پیشرو جوانمردان سیستان بود در پی آزادسازی خراسان از سلطه خلفای عباسی، سبزوار و دیگر شهرهای خراسان را تسخیر نمود. بعدها سبزوار به دست طاهریان افتاد که عبدالله بن طاهر این ناحیه را دوازده قسمت کرد بعد از طاهریان این ناحیه به دست صفاریان افتاد و در زمان یعقوب لیث، احمدبن‌عبدالله خجستانی عَلَم طغیان را برافراشت و در بیهق مستقر شد و سپاهی گرد آورد و نیشابور را گرفت؛ ولی بدست غلامش کشته شد. رافع بن هرثمه هم در زمان عمرولیث در حدود سال ۲۸۰ هـ. ق به سبزوار حمله نمود تا شهر را از دست عامل وی بگیرد؛ ولی برای دومین بار شکست خورد و فرار کرد. پس از صفاریان حاکمی به نام ابوسعیدک، از طرف سامانیان، بر بیهق حکومت می‌کرد؛ اما مردم از او در رنج بودند و وی هم ظلم را به آنجا رساند که شبی جوانان بر او شبیخون زدند و او را کشتند. عامل نوح بن نصر سامانی در سال ۲۳۲ هـ. ق ابوعلی بن محمد محتاج به سبب اهمیت سبزوار به این شهر اعزام می‌شود و همزمان وشمگیر زیاری برای دفع او و تسخیر سبزوار حمله می‌کند و ابوعلی که تاب مقاومت نداشت فرار نمود. در زمان غزنویان، شهر به دست سلطان محمود افتاد. سلطان محمود و پسرش مسعود به سبزوار توجهی داشتند به‌طوری که پس از مرگ سلطان محمود، پسرش سلطان مسعود که برای گرفتن تاج و تخت او از اصفهان برمی‌گشت در بیهق منزل گرفت. همچنین ابوالفضل بیهقی نویسنده تاریخ بیهقی در دربار غزنوی بود. همزمان با شکست سلطان مسعود غزنوی و تسخیر نیشابور توسط سلجوقیان مردم بیهق نیز حکومت سلجوقیان را به رسمیت شناختند. در ۴۴۴ هـ. ق زمین‌لرزهٔ شدیدی در ناحیهٔ بیهق روی داد که ویرانی بسیار به بار آورد و باروی شهر سبزوار فرو ریخت. در ۴۶۴ هـ. ق این دیوار به دستور خواجه‌نظام‌الملک تجدید بنا شد. در حدود سال ۴۹۰ هـ. ق فرقهٔ باطنیه از قهستان به حوالی بیهق تاختند و قتل و نهب فراوان کردند. از میان سلجوقیان، سلطان سنجر سلجوقی به نواحی بیهق و مردم آن توجه خاصی داشت، وی در سفری با تمام لشکریانش پانزده روز در بیهق توقف نمود. مناره خسروگرد در سال ۵۰۵ هـ. ق از آثار باقی‌مانده از آن دوران است. در همین دوران غزها به بیهق هم آمدند و هفت روز شهر را محاصره کردند ولی نتیجه‌ای عاید آن‌ها نشد. (چون پایداری اهالی را در برابر خود دیدند خواستار صلح شدند و در این محاصره جز یک تن کشته نشد.) بعدها ناحیهٔ بیهق تسلط خوارزمشاهیان را پذیرفت. در سال ۵۶۱ هـ. ق در ماه محرم موید آی ابه، بیهق را محاصره کرد و در پنجم ماه صفر، پس از گروگان گرفتن از اهالی به نیشابور بازگشت؛ ولی در سال بعد بار دیگر وی به محاصره سبزوار پرداخت و دو ماه پیوسته جنگ بود و در این وقت جماعتی از امرای خوارزم در سبزوار بودند، سرانجام خوارزمشاه ایل ارسلان با لشکر فرا رسید و موید آی ابه مجدد به نیشابور بازگشت. در سال ۶۱۷ هـ. ق به سبب هجوم چنگیزخان به ایران، سلطنت خوارزمشاهیان پایان پذیرفت. در حمله مغول سبزوار مورد تهاجم تولی‌خان فرزند چنگیزخان قرار گرفت و حدود هفتاد هزار نفر کشته شدند. پس از آن سبزوار تا سال ۶۳۷ هـ. ق زیر نظر جنتمور والی خراسان مأمور از طرف اوگتای خان قرار گرفت. پس از آن نیز شاهزاده طغای تیمور از بازماندگان مغول بر سبزوار فرمانروایی کرد تا اینکه توسط یکی از پادشاهان سربداران کشته شد.
در دوران فرمانروایی طغاتیمور مغول، در سال ۷۳۷ هـ. ق اهالی باشتین سبزوار، علیه مغولان شورش کرده و وزیر خراسان را کشتند. قیام کنندگان نام سربداران برگزیده و سبزوار را پایتخت حکومت خود قرار دادند. طی ۵۰ سال حکومت سربداران در منطقه ویرانی‌های بر جای مانده از هجوم مغول‌ها و بیگانگان تا حد زیادی بهبود یافت. سربداران بر بخش‌های وسیعی از شرقی‌ترین نقاط خراسان گرفته تا کرانهٔ جنوب شرقی دریای خزر حکومت می‌کردند و از شمال نیز با غازان خان (خان کازان) جغتایی، سلطان ماوراءالنهر پیمان دوستی بستند. در سال ۷۵۴ هـ. ق طغاتیمور مغول به دست خواجه یحیی کرابی کشته و حکومت ایلخانان منقرض گردید. ابن یمین شاعر پرآوازه دربار سربداران بود که نسخه خطی کتابش را در نبرد هرات از دست داد. در واپسین سال‌های حکومت سربداران، امیر ولی به سبزوار حمله کرد، خواجه علی موید آخرین پادشاه سربداران از تیمور لنگ یاری طلبید. پس از چهار ماه محاصره تیمور لنگ فرا رسید و وارد سبزوار شد. تیمور دست نشانده خود را به حکومت سبزوار منسوب کرد و سبزوار را ترک کرد پس از چند سال، مردم به رهبری داوود سبزواری علیه وی شورش کردند. تیمور بی‌درنگ بازگشت و شهر را محاصره کرد. سرانجام وارد سبزوار شد و قریب به دو هزار نفر از قیام کنندگان را لای دیوار برجی نهاده و زنده به گور کرد. در دوران سربداران بناهای بسیاری در سبزوار ساخته شد که اکنون نیز ثبت آثار ملی ایران شده‌اند. مسجد جامع و حوض هشت پایه از مهترین آثار این دوره‌اند. همچنین سکه‌های ضرب شده سربداران در موزه ملی ملک، آستان قدس و… نگهداری می‌شود. در سال‌های اخیر تندیس هفت پیکر سربداران، ساخته و در ورودی شهر قرار داده شده‌است.
در حدود سال ۹۱۶ هـ. ق خراسان در دست محمدخان ازبک از نوادگان چنگیزخان بود. شاه اسماعیل او را به قتل رساند و خراسان را تصرف کرد. در این سال‌ها خراسان بارها مورد هجوم ازبکان قرار گرفت. در سال ۱۰۰۲ هـ. ق عبدالمومن خان ازبک سبزوار را تصرف کرد. شاه عباس صفوی با سپاهی به سمت سبزوار آمد و عبدالمومن خان به سمت بلخ متواری شد. بعد از ویرانی‌هایی که نتیجه حملات پی در پی ازبکان بود سبزوار مجدداً توسط شاهان صفوی آباد شده و رونق یافت. شاه عباس صفوی در شهر و نواحی سبزوار کاروانسراها و آب انبارهای عظیم ساخت که اکنون ثبت آثار ملی شده‌اند. در سال ۱۱۴۴ هـ. ق شاه طهماسب صفوی طی حکمی از طرف نادرشاه، توسط محمد حسن خان قاجار در سبزوار به قتل رسید. در سال ۱۱۶۲ هـ. ق احمدشاه افغان پس از فتح هرات و مشهد به سبزوار آمد؛ ولی هنگامی که قصد تصرف استرآباد داشت در مزینان با سواران محمدخان قاجار برخورد و شکست خورده، متواری شد.
در سال ۱۱۶۷ هـ. ق شاه پسند خان افغان مابین مزینان و سبزوار با قاجاریان جنگیده و سپاه افغان شکست خورد. در زمان فتحعلی شاه قاجار، اللهیار خان قلیچی حاکم سبزوار، هنگامی که بین قاجاریان، زندیان، و باقی‌ماندگان افشاریان بر سر حاکمیت بر خراسان نزاع بود، به قدرت رسید؛ اما پس از مدت کوتاهی تسلیم شد و با وساطت عباس میرزا نایب السلطنه مورد عفو و بخشایش قرار گرفت. در سال ۱۲۷۱ هـ. ق ناصرالدین شاه قاجار، حسن خان سبزواری و محمد حسن خان سرتیپ فراهانی را جهت دفع محمدامین خان که خود را خوارزمشاه می‌دانست مأمور کرد. سرانجام آنان، سپاه چهل هزار نفری محمدامین خان را در اطراف سرخس شکست دادند و سر بریدهٔ او را به دارالخلافه طهران فرستادند. در سال ۱۲۸۴ هـ. ق ناصرالدین شاه که برای زیارت امام رضا به مشهد می‌رفت در ۲۷ محرم وارد سبزوار شد و در باغی در کوشک منزل کرد. در همین سال نواب پرویز میرزا، حاکم سبزوار ملقب به نیّرالدوله شد. سبزوار در این دوره چهار دروازه به نام‌های دروازه عراق، ارگ، نیشابور و سبریز داشته و دارای یازده محله بوده به نام‌های:نقابشک، حمام حکیم، مزار سبز، سردیه، محله آقا، ارگ، حاجی مقلو، الداغی، زرگر، سبریز و کوچه نو. شهر دو مدرسه به نام‌های مدرسه نو و مدرسه کهنه و پنج کاروانسرا داشته‌است. شیخ علی صحاف، اولین نماینده سبزوار برای مجلس شورای ملی، در زمان مظفرالدین شاه قاجار بود. پس از وی میرزا حسن آیتی و شاهزاده محمدهاشم میرزا افسر به نمایندگی مجلس شورای ملی از سبزوار انتخاب شدند. در دوران قاجار بقایای ارگ سبزوار که بر روی خرابی‌های سپید دژ کهن بنا شده بود، در اواخر دوران قاجار به کلی ویران گشت و در سال ۱۲۹۸ خورشیدی ارگ و اراضی جانب شمالی آن توسط دکتر قاسم غنی تسطیح و درختکاری و تبدیل به باغ ملی شد. در همان سال بیمارستان حشمتیه تأسیس گردید.
سبزوار دارای بیش از یکصد و پنجاه اثر تاریخی ثبت شده در آثار ملی می‌باشد، که در این میان مدرسهٔ فخریه با ۱۱۰۰ سال قدمت به عنوان قدیمی‌ترین مدرسهٔ ایران و مسجد پامنار با مناره جنبان، به عنوان قدیمی‌ترین مسجد خراسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. همچنین سبزوار به عنوان شهر کاروانسراها در ایران مشهور بوده و دارای ۱۶ کاروانسرا شامل ۱۱ کاروانسرای برون‌شهری و ۵ کاروانسرای درون‌شهری می‌باشد.
در سال ۱۳۸۰ توسط اداره میراث فرهنگی، ۲۲۰ خانه قدیمی در سبزوار شناسایی شد و از بین، تعداد ۲۵ خانه تاکنون در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند. خانهٔ تاریخی عظیمیان قدیمی‌ترین خانهٔ سبزوار است که از دوران تیموری بر جای مانده‌است. تپه‌های تاریخی بسیاری در سبزوار وجود دارد که شاخص‌ترین آن‌ها تپه عیدگاه است که یکی از دو تپه معروف و منحصر به فرد دنیاست و مشابه این تپه تنها در عشق‌آباد ترکمنستان با عنوان تپه نمازگاه وجود دارد. تاکنون بیش از ۵۰۰۰ قطعه شیء تاریخی در سبزوار کشف شده که در مخزن موزه خراسان نگهداری می‌شوند.
از جمله دهکده‌های تاریخی سبزوار می‌توان به مزینان، زعفرانیه، خسروگرد، باشتین و بسیاری دیگر اشاره کرد. سه اقامتگاه بوم‌گردی در سه روستای طبس، مزینان و زعفرانیه دایر است. روستای تاریخی زعفرانیه به تنهایی ۶ اثر ثبت شده دارد.
غذاهای محلی رایج در سبزوار دارای تنوع و فراوانی بوده و هرکدام از آن‌ها مربوط به یک مقطع زمانی خاص می‌باشد از مشهورترین این غذاها می‌توان به ساده‌ترین غذاها که به راحتی طبخ می‌شود آوجیج -کَمِه‌جوش- اِشْکِنِه- کُماج- مِسوه- دِنی- کاچی- آش جوش بِرِه- آش ماست- آش قوریتی- قِلیَه بادمجان، عِلِف ماست (شبیه بورانی اسفناج) اشاره نمود؛ ولی این غذاها طوری نیست که مردم این دیار همیشه از آن استفاده نمایند و غذاهای رایج و معمول در کشورمان نیز در این شهر پهناور طبخ و مورد تناول قرار می‌گیرد. از غذاهایی که می‌توان آن را منتسب به مردم روستاهای سبزوار و از جمله نوده ارباب دانست قورمه است، غذایی که از گوشت پخته شده گوسفند طبخ می‌شود به این صورت که گوشت گوسفند پرواری را در دنبه خودش سرخ می‌کنند و در پوست می‌ریزند و در ایام گوناگون برای طبخ غذاهای ترکیبی از آن استفاده می‌کنند.
در شهرستان سبزوار هنرهای سنتی چه بسا به لحاظ تفنن و چه جهت رفع نیازهای روزمره در گذشته رواج کامل داشته و محصولات هنری در بازارهای پر رونق عرضه می‌شده‌است اما امروزه از آن خلاقیت‌ها و ابداعات و ابتکارات چندان خبری نیست و در معدود کارگاه‌ها، گیوه دوزی، نمد مالی، مسگری، سفالگری، خراطی و سبدبافی به گونه‌ای محدود رواج دارد صرفاً برای تأمین بخش بسیار ناچیزی از نیاز روستاییان می‌باشد و چندان هم با معیارها و مصداق هنرهای سنتی شهرستان تناسب ندارد. در این شهرستان ۴۵ رشته از هنرهای سنتی فعالیت دارند.
رایج‌ترین و پر رونق‌ترین هنر سنتی شهرستان هنر قالیبافی است که در شهر و روستا رواج دارد اما این هنر هم مثل دیگر هنرهای سنتی رو به زوال است. در حال حاضر قالی بافان سبزواری از طرح‌های مشهدی، تبریزی و کاشانی استفاده می‌کنند که تعداد آن ۲۲ طرح است. در برخی روستاهای سبزوار نیز طرح‌های بلوچی و کردی بیشتر توسط بانوان بافته می‌شود. طرح‌ها و نقشه‌های قالی سبزوار مثل دیگر شهرها و روستای خراسان شاد و اصیل و زیباست و در صورت توجه و عنایت بیشتر می‌توان علاوه بر پاسداری از فرهنگ اصیل و هنرهای سنتی، منبع اقتصادی مهمی نیز باشد.
هنوز در گوشه و کنار سبزوار می‌توان با مراکز تولید صنایع دستی و مشاغل سنتی روبرو شد. بازارهایی که همانند سالیان گذشته در آن استاد کاران به کار مشغولند. از جمله این مشاغل سنتی در شهرستان سبزوار می‌توان به آهنگری، خراطی، نمدمالی و نخ تابی اشاره نمود. مهم‌ترین سوغات سبزوار کلوچه زنجفیلی سبزواری است که در میان مردم محلی و گردشگران طرفداران بسیاری دارد. ادویه‌های سبزوار (زیره، زردچوبه و…) هم مرغوبیت خوبی دارند
نخستین سالن سینمای سبزوار، میهن نام داشت که با گنجایش تقریبی ۶۰ صندلی در سال ۱۳۱۸ افتتاح شد. سپس در سال ۱۳۴۰ دو سینمای شهرزاد و سعدی به ترتیب با ظرفیت‌های ۵۵۰ و ۱۰۰۰ نفر و پس از آن، سینما آریا تأسیس شد. دو سینمای شهرزاد و آریا متعلق به تاجران سرشناس برادران رضایی بود. همچنین سبزوار دو سینمای روباز داشت. درحال حاضر سینما بهمن تنها سینمای دایر، در سبزوار می‌باشد.
سبزوار دارای کتابخانه‌های بسیاری است که بیشتر آن‌ها به صورت مشارکتی، توسط خیرین احداث شده‌اند، در جدول روبرو نام تعدادی از مهم‌ترین کتابخانه‌های سبزوار آمده‌است. علاوه بر این‌ها می‌توان به کتابخانه‌های مراکز آموزش عالی شهرستان و نیز پویندگان افچنگ، شهید امیری شامکان، مصطفی خمینی روداب، بیهقی ششتمد و … در حومه شهرستان اشاره کرد.
مردم سبزوار معتقدند جنگ ایرانیان و تورانیان در حوالی سبزوار اتفاق افتاده‌است. همین‌طور معتقدند گور سهراب در این شهر و در محل فعلی شهرداری سبزوار قرار داشته‌است و کلاه خود و زره مکشوفه در سال‌های گذشته به موزه آستان قدس رضوی تحویل شده و شهرداری سبزوار در حال حاضر بنای یادبودی بر آن نهاده‌است. هر چند بسیاری داستان رستم و سهراب را اثری اساطیری می‌دانند. میدان مرکزی شهر تا مدت‌ها «دیو سفید» خوانده می‌شد. در تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی) مطالبی در این خصوص آمده‌است و در شرح مسافرت شاه طهماسب صفوی به خراسان و گذرش از شهر سبزوار به هنگام اجرای نمایش رستم و سهراب توسط کسانی که برای خیر مقدم به پیشواز شاه آمده‌اند از اینکه مردم سبزوار این‌گونه با شاهنامه و مضامین آن آشنایند متعجب می‌شود.
سبزوار را شهر آیین‌های نستوه گویند و آیین‌های سنتی فراوانی همچون آیین اسب چوبی، آیین ورشرنگ، آیین چادرپوشان حسینیه قنادها و… در این شهر برگزار می‌شود. آیین کهن اسب چوبی به دوران سربداران بازمی‌گردد و یکی از نمادهای فرهنگی سبزوار است که در بعضی از شهرهای ایران و همچنین در ترکمنستان و تاجیکستان نیز برگزار می‌شود. آیین چادرپوشان حسینیه قنادها نیز بیش از ۸۰ سال است که در سبزوار برگزار می‌شود که چادر آن را در اصفهان ساخته و با شتر به سبزوار آورده‌اند. بر روی چادر نقوش شیر و شمشیر متأثر از پرچم دوران صفوی دیده می‌شود و به اشعار کلیم کاشانی مزین شده‌است. سبزوار سابقه طولانی در حوزه دانشگاه دارد. اولین دانشگاه در این شهرستان دانشگاه کار بود که در سال ۱۳۵۴ تأسیس شد و پس از پیروزی انقلاب منحل گردید. در سال ۱۳۶۶ دانشگاه تربیت معلم سبزوار به عنوان شعبه‌ای از دانشگاه تربیت معلم تهران در سبزوار تأسیس شد. اکنون سبزوار دومین مرکز دانشگاهی خراسان رضوی پس از مشهد است.
در سفرنامه‌ها و کتب تاریخی به رونق تجارت در سبزوار اشاراتی شده‌است. در نزهةالقلوب آمده: «بازارهای فراخ و خوب در سبزوار است و راه‌های این شهر، منزلگاه صاحبان حرف کوچک، همچون آهنگران، پارچه‌بافان و معاملان بزرگ است.» یا لرد کرزن انگلیسی در کتاب خود نوشته: «کار تجارت در سبزوار رونق فراوان یافته … یک تجارتخانه ارمنی در آنجاست که از طریق استرآباد و بندرگز، با روسیه تجارت دارد، پنبه و پشم صادر و قند و چیت وارد می‌کند.» در گزارش‌های حسینقلی مقصودلو در سال ۱۳۴۳ هـ. قمری به مراجع انگلیسی آمده‌است: «یک هفته است تجار سبزوار از استرآباد خرید پنبه می‌نمایند، خرواری صد تومان می‌خرند و حمل به هندوستان می‌شود.» و در گزارش دیگری نوشته: «از شکر سفید، قند درست کرده، تراکمه بی‌نهایت خریده حمل به روسیه می‌نمایند.» ازین رو تجارت در سبزوار اهمیت فراوان داشته و تاکنون نیز تاجران بسیاری از دامان سبزوار برخاسته‌اند. از جمله تاجران سرشناس سبزوار، می‌توان به برادران رضایی و محمدصادق سبزواری اشاره کرد. برادران رضایی معروف به سلاطین کرومیت، کارخانجات بسیاری در ایران راه‌اندازی کردند که به موجب آن، مدال آبادانی و نشان درجه یک آبادانی، از سوی محمدرضا شاه دریافت نمودند.
هم‌اکنون نیز سبزوار تعیین‌کننده قیمت جهانی زیره و صادرکننده محصولاتی چون زیره سبز، تخمه ژاپنی، پنبه، خشکبار، پشم و کرک به کشورهای امارات، عربستان، عراق و کویت است. سبزوار بر سر شاهراه مواصلاتی کشور قرار گرفته و جاده‌های ۴۴، ۸۷ و آزادراه در حال احداث حرم تا حرم از آن عبور کرده و نیز بزرگراه ترانزیتی ترکمنستان - قوچان - سبزوار از مسیر سبزوار به دیگر نواحی داخلی کشور هدایت می‌شود. به منظور جلوگیری از عبور و مرور ماشین‌های ترانزیت از بلوار شهید چمران به تازگی بزرگراه کمربندی شرق سبزوار (شهید سپهبد قاسم سلیمانی) ساخته شده و از این طریق ماشین‌های سنگین به کمربندی جنوب (آیت الله العظمی سید عبدالاعلی سبزواری) منتقل می‌شوند. کمربندی شمال شهر نیز تحت عنوان بزرگراه ابریشم در چند فاز در حال اجرا است و بخشهایی از آن افتتاح شده‌است. بزرگراه شهدای هسته ای (شهرک توحید) طویل‌ترین و عریض‌ترین گذر درون‌شهری سبزوار است که از شمال به جنوب کشیده شده‌است.
در سال ۱۳۸۲ فرودگاه سبزوار افتتاح شد و اکنون دارای پروازهای بین‌المللی است و تنها فرودگاه موجود در خراسان رضوی است که پس از فرودگاه مشهد به جابجایی مسافر می‌پردازد. این فرودگاه که قبلاً در سال‌های ۹۰ و ۹۱ پروازهای خارجی به دمشق و بغداد را تجربه کرده‌است، هم‌اکنون هر روز دارای پرواز مستقیم رفت و برگشت به تهران می‌باشد. این فرودگاه در اردیبهشت ۱۳۸۵ به عنوان مرز مجاز هوایی شناخته شد و در سیزدهم دی ماه ۱۳۸۹ نیز به صورت ۲۴ ساعته عملیاتی شد.
جاذبه های سبزوار
مصلی تاریخی سبزوار: در دوره ی حکومت سربداران، سبزوار پایتخت مورد علاقه ی آن ها بود، در آن زمان مصلی تاریخی سبزوار خانقاه بزرگان سربداران بود و بعدها از آن به عنوان جایگاهی برای برپایی نمازعیدهای بزرگ استفاده می شد. گفته می شود مصلی سبزوار، اولین مکان در ایران است که نماز جمعه در آن برگزار شده است و همین موضوع به آن اهمیت ویژه ای بخشیده است. این بنا از یک چهارطاقی تشکیل شده که گنبدی بر فراز آن و ایوانی در جلوی آن قرار دارد. معماری و طراحی آن شباهت زیادی به سبک معماری دوره ی صفویه دارد و قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری باز می گردد. در حال حاضر این مصلی به عنوان موزه ی نماز شناخته می شود. این اثر تاریخی توسط حاجی شجاع معمار اصفهانی ساخته و با کاشی های معرق و تزئینات گچی آراسته شد.
مسجد جامع سبزوار: این بنای تاریخی که متعلق به قرن هشتم است، 4000 متر مربع وسعت دارد و شامل صحن، شبستان، ایوان های قبله و رواق است. در ضلع جنوبی آن ، ایوان قبله و محراب قرار دارد و کتیبه ای در بالای این ایوان دومناره ای دیده می شود که تاریخ 1292 هجری قمری بر روی آن حک شده است. در طرفین این قسمت شبستان هایی به طاق ضربی بلند همزمان با بنای ایوان جنوبی ایجاد شده است. در دالان سمت شرقی ایوان شمالی مسجد، کتیبه ای به صورت سنگ نوشته از دوران صفویه با تاریخ 979 و 1136 به چشم می خورد که دستوری از طرف شاه طهماسب صفوی بوده و مبنی بر مراعات سکنه ی سبزوار است. از تزئینات قابل توجه مسجد جامع، کاش کاری ها خشتی و هفت رنگ آن می باشد، این تزئینات معماری ویژگی های قرن هشتم را به زیبایی به نمایش می گذارند، سبک معماری آن با شهرهای کویری مطابقت دارد و از بخش های ارزشمند این بنا، گنبد پشت ایوان جنوبی آن است که یک پوسته و به شکل عرقچینی با ارتفاع 12/80 متر است. از دیگر ویژگی های بارز این مسجد نوشتن آیات قرآن بر سر در مسجد و برخی دیوارهای مسجد است که استفاده از هنر اسلامی را هنگام بنای این مسجد نشان می دهد.
بقعه امامزاده یحیی: آرامگاهی مربوط به دوره ی قاجار است که در تقاطع خیابان های بیهق و اسرار شمالی واقع شده است. این بنا شامل ایوان، گنبد و مناره ها و دو فضای ارتباطی می باشد. گنبد بقعه با کاشی کاری های زیبای فیروزه ای رنگی پوشیده شده و نمای بنا از خیابان بیهق با کاشی های نفیس آراسته شده است. کهن ترین بخش بنا گنبد خانه ی آن است که به صورت مربع و چهارایوانی و به سبک معماری سده ی هفتم و هشتم هجری قمری ساخته شده است. تزئینات بقعه در سال 1380 نصب شده و در همان سال نیز به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.
آتشکده خانه دیو: یکی از جاذبه های دیدنی و تاریخی شهر سبزوار، آتشکده ی آذر برزین مهر یا همان خانه دیو است. این آتشکده که بازمانده از دوران ساسانیان است تا دوره ی سلجوقی مورد استفاده بوده است. معماری این آتشکده بسیار منحصر به فرد بوده است، به طوری که پلان آن را می توان با پلان آتشکده ی تخت سلیمان مقایسه کرد. این بنا از بناهای جالب در روستا فشتنق است و چهارطاقی آن یکی از چارطاقی های منفرد ایران است که در یکی از صعب العبورترین مناطق کوهستانی شمال غربی سبزوار و بر فراز قله ی صخره ای سخت واقع شده است، و مانند دیگر چارطاقی های منفرد ایران ، این بنا چشم اندازی باز و وسیع دارد. به مرور زمان بخش های زیادی از گنبد، پایه ها و طاق های آن تخریب شده اند و با توجه به ویژگی های معماری خانه دیو، قدمت آن را 2000 سال تخمین زده اند.
منار مسجد سبزوار: این مسجد در روستای باستانی خسرو شیر قرار دارد. در حال حاضر آن چه از این بنا باقی مانده ایوان جنوبی آن است که تزئینات گچی و کتیبه های پخته و دیوارهای آن از عظمت و اهمیت آن در آن دوران حکایت می کنند، سبک معماری آن از نوع مساجد دو ایوانی است و به احتمال زیاد در دوره ی ایلخانی احداث شده است.
آتشکده ی میر مظفر: این آتشکده در روستای بابا لنگر سبزوار واقع شده است و با توجه به شواهد معماری متعلق به دوران پیش از اسلام است. این آتشکده بر بالای کوهی مرتفع و مشرف به منطقه احداث شده است. این بنا به شکل یک چارطاقی بر روی تپه ی سنگی به ارتفاع 200 متر واقع شده است. مصالح به کار رفته در این بنا از جنس سنگ و ساروج است و در دیواره های این آتشکده فسیل هایی با قدمت 100 میلیون سال دیده می شود.
خانه اسکویی: باغ و عمارتی با مساحت 10 هکتار است که در 4 کیلومتری غرب سبزوار و در روستای ابارش قرار دارد. این عمارت در میان باغی بنا شده و از دو طبقه تشکیل شده است. طبقه ی اول این بنا از فضاهایی مانند تالار ستون دار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره های نشمین و ... تشکیل شده است. همچنین در این عمارت بخش هایی مانند هشتی، حوضخانه، آب انبار، بادگیر و مطبخ وجود دارد که آن را به زیبایی تکمیل کرده اند. از جمله عناصر تزئینی این بنا می توان به آجرکاری های نمای بنا، گچ بری های قسمت سرستون ها و حوضخانه اشاره کرد. مالک این باغ و عمارت خاندان اسکویی و قدمت آن متعلق به دوره ی قاجار است.
آرامگاه بقراط: این اثر تاریخی آرامگاه حاج محمد تقی سبزواری ملقب به "بقراط التولیه" پزشک و ادیب گرانمایه ی سبزواری است. بنای این آرامگاه دارای شکل هندسی هشت ضلعی و شامل گنبد خانه ای است با گنبد گرد چین بسیار زیبا که پیرامون این گنبد چهار صفه در اضلاع اصلی و چهار فضای جانبی در اضلاع فرعی آن احداث شده است، تزئینات آجری به کار رفته در آن متاثر از معماری غربی و مربوط به دوره ی قاجار است. این بنا درون مجموعه ای تاریخی مرکب از آرامگاه های حکیم حاج ملا هادی سبزواری، آرامگاه امین التجار مشهدی، کاروانسرای حاج فرامرز خان و آب انبار حاج کریم است.
یخدان های سبزوار: این یخدان ها متعلق به دوره ی قاجار هستند و در آن دوره کاربری داشته اند. هر یخدان از بخش های استخر، مخزن گنبد دار و دیوارهای بلند ساخته شده است. دیوارهای بلند یخ دان مانع از گرم شدن آب در تابستان می شد. یخدان ها به شکل مخروطی بوده وضخامت دیوار آن در پایین 5 متر و در بالا کمتر می شود. دیواره و کف آن آجری هستند و چال یا گودال یخ دان عمقی در حدود 5 تا 10 متر وشعاعی در حدود 4 تا 6 متر دارد.
روستای بلاش آباد: از جاذبه ها و مناطق دیدنی سبزوار روستای بلاش آباد را می توان نام برد. این روستا از ییلاقات معروف سبزوار محسوب می شود و با توجه به طبیعت زیبا، آب و هوای مطبوع و پوشش گیاهی غنی، مکانی دلپذیر برای گشت و گذار و سفرهای کوتاه مدت است.
آبشار برغمد: این آبشار فصلی در 30 کیلومتری سبزوار و در جاده ی اسفراین واقع است. با توجه به طبیعت خشک این منطقه، این آبشار محل مناسبی برای تفرج به شمار می رود و دره ی منتهی به آبشار با درختان زیبای گردو پوشیده شده، این منطقه زیستگاه گونه های مختلف جانوری است. برای رسیدن به محل آبشار باید در حدود نیم ساعت کوهپیمایی کرد.
کویر دو شاخ یا کویر سبزوار: کویر دو شاخ یا کویر سبزوار از کویر های زیبای خراسان جنوبی است که در غرب شهر سبزوار واقع شده است نام این کویر را به دلیل شکل این کویر که از شرق و غرب به سمت شمال متمایل می شود "دو شاخ" گذاشته اند. طول و عرض کویر سبزوار 100 و40 کیلومتر است.سطح کویر توسط زمینها نمکی و گنبدهای نمکی پوشیده شده است. کال شور جاجرم و کال شور سبزوار از رودهایی هستند که به این کویر می ریزند.
حوض هشت پایه: یکی از آب انبار های قدیمی و بزرگ سبزوار حوض هشت پایه است که از جاذبه های گردشگری سبزوار محسوب می شود. این حوض مستطیلی شکل است و طاق های چند ترک دارد که روی ۸ پایه که به شکل مربع می باشند قرار گرفته است و به شکل مخزن در آمده اند. این حوض را به دوره سربداریه نسبت می دهند اما با این حال هنوز در آثار ملی ایران ثبت نشده است. این حوض کاربری های مختلفی داشته و مدام تغییر کرده است. مثلا در طی زمان هایی از آن به عنوان سفره خانه و ورزشخانه استفاده می کردند.
ارگ آق قلعه : در ارگ آق قلعه سه دروازه به عنوان ورودی قرار دارد که در ضلع غربی و شرقی آن تعداد دو دروازه و در ضلع شمالی آن تعداد یک دروازه وجود دارد. مساحت قلعه این ارگ ۳٫۴۲ هکتار است. حصار کهن دژ را در بخش شرقی این ارگ خواهید دید که زمانی به عنوان پناهگاه برای مردم محلی آن بوده است که در مواقعی که احساس خطر می کردند از آن استفاده می کردند. در بخش غربی ارگ ۳ طبقه و ۳ اتاق را خواهید دید. برای اینکه استحکام ارگ آق قلعه بیشتر شود برج هایی در آن ساخته شده است که نگهبان، دیده بان و محافظان قلعه در آن حضور داشتند.
..................................
آرشیو
