خَلخال، یکی از شهرهای استان اردبیل و مرکز شهرستان خلخال است. شهر خلخال بزرگترین شهر استان اردبیل بعداز اردبیل است. شهر خلخال در ۴۸ درجه و ۳۱ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۷ درجه و ۳۷ دقیقه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۸۴۳ متر از سطح دریا واقع شده‌است. خلخال در جنوب شرقی استان اردبیل واقع شده‌است و رودهای هروآباد و آرپاچایی در آن جریان دارند. خلخال منطقه‌ای کوهستانی با آب و هوای معتدل و نسبتاً سرد می‌باشد. کوهستان جنگلی و بلند طالش در خاور خلخال از شمال به جنوب در حکم سدی میان دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان است که باران خزری در دامنه شرقی آن ریزش کرده و جنگل‌های طالش را به وجود آورده‌است. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۹٬۳۰۴ نفر (در ۱۱٬۵۰۱ خانوار) بوده‌است.
شایان ذکر است بخشی از شهرستان طارم در دوره قاجار به دستور مکتوب شاه قاجار از خلخال جدا و به زنجان واگذار شد، همچنین بخش کاغذکنان در سال ۱۳۵۹ به دلیل نبودن پل بروی رودخانه قزل اوزن در مسیر ارتباطی این بخش با خلخال، از این شهرستان جدا و به شهرستان میانه واگذار شد. به این ترتیب هم از وسعت خلخال کاسته شد هم از جمعیت آن.
در زمان آشوری‌ها به آن هرهار (Harhar) می‌گفتند. برخی از نویسندگان نام خلخال را با نام شهر قدیم خلخال واقع در ناحیه اوتی در ماورای قفقاز که در منابع ارمنی میان قرن دوم و پنجم میلادی به عنوان اقامتگاه زمستانی شاهان ارمنستان و سپس آلبانی (آران) آمده‌است مرتبط می‌دانند، ناحیه اوتی بر ساحل راست رود کورا در حدود گنجه و شمکور کنونی واقع بوده‌است. محقق روس کیلاناوا نیز ایده ای مشابه دارد و خلخال را کلمه نیاترکی به معنی ییلاق و محل استراحت می‌داند. مرکز ناحیه‌ای که بعدها به نام خلخال معروف شد در سابق فیروز آباد بود و چون ویران شد خلخال به جای آن بر پا شد.
خلخال از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است. در کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی سده‌های دوم و سوم هجری، مورخان و جغرافی دانان از جمله در کتاب «حدود العالم من المشرق الی مغرب» دربارهٔ خلخال چنین نوشته‌اند: «خلخال از شهرهای کوچک و از توابع آذربایجان بوده، محصول عمده آن گندم و جو بوده‌است و پلاس و گلیم و لباس پشمی و کرکی در آن بافند….» در معجم البلدان که اواخر سده ششم هجری نوشته شده آمده‌است: «خلخال شهری است در مشرق آذربایجان و نزدیک گیلان و مزارع و آبادی آن بیشتر در وسط کوه‌های بلند قرار دارد از آن جا تا شهر قزوین هفت روز و تا اردبیل دو روز راه‌است و در این ولایت قلاعی بلند قرار دارد که مردمان آن هنگام حمله مغول به آنجا عزیمت نموده‌اند» در «نزهه القلوب» که حمدلله مستوفی در اوایل سده هشتم هجری نوشته، دربارهٔ این شهر چنین آمده‌است: «خلخال شهر وسط بوده و اکنون دیهی است کما بیش صد موضع و به چهار ناحیه تقسیم می‌شود: خانندبیل، سنجبد، انجیل آباد و هشتچین.
از میان هنرهای دستی معروف این شهرستان می‌توان به تهیه شال، جاجیم‌های ابریشمی و پشمی، گلیم بافی، پلاس، لباس‌های پشمی و کرکی و بافت مسند اشاره نمود. متأسفانه بعد از متروک شدن نوغان داری (پرورش کرم ابریشم) بافت جاجیم‌های ابریشمی نیز متروک شد و حالا در هر کجا جاجیم‌های خلخال پیدا شود باید آن را جزو اشیای عتیقه محسوب نمود. شال پشمی خلخال که قسمت عمده آن در بخش شاهرود تهیه می‌شود از صادرات مهم خلخال بوده که آن هم فعلاً کاهش یافته‌است. بافت گلیم و مسند نیز در خلخال رواج دارد. در این منطقه گاه مسندهای بسیار نفیس دیده می‌شود که هنرمندان خلخالی آن را به صورت برجسته می‌بافند. فرش خلخال که در گذشته رواج بسیاری داشته و از رونق افتاده، در سال‌های اخیر برای احیا این صنعت کارهای صورت گرفته.
مسیر ۷۰ کیلومتری از اسالم به سمت خلخال در استان گیلان با طبیعت زیبا و چشم‌انداز چشم هر انسانی را به خود خیره می‌کند. نصف مسیر جنگل و نصف مسیر نیز ییلاقات تالش می‌باشد. نام برخی از مکان‌های محلی این مسیر که برخی از مناطق در استان اردبیل و برخی در استان گیلان هستند، عبارتند از؛ ۱-خرجگیل ۲-شرشر ۳-یالَ پیچ (پیچ بزرگ) ۴- شوندَوْل ۵- معدن ۶- وَرگَه دَرَه ۷- اسب هونی ۸- مَتَش ۹- لَرزَره ۱۰- چَرَه سو ۱۱- کرمان ۱۲-گردنه معروف الماس ۱۳- مجره ۱۴- خوجین. مسیر پیچ در پیچی که در اسالم گیلان واقع شده است، یکی از زیباترین جاده‌های ایران است. دامنه‌های سرسبز و گله‌های سفید گوسفندی که در دوردستها حرکت می‌کنند؛ چشم‌انداز ییلاق و کلبه‌های چوبی روستاییان و مه‌ای که دره‌ها را سفیدپوش می‌کند و گاهی حتی تا روی جاده می‌آید و درختان بلند و انبوه که سایه‌شان جاده کوهستانی را گاهی تاریک می‌کند؛ این‌ها از تابلوهای زیبای این مسیر هستند. انگار واقعاً در دنیای دیگری قدم گذاشته‌اید. جاده اسالم به همان اندازه که معروف است ناشناخته مانده‌است. راه‌های فرعی آن به آبشارها و چشمه‌سارهایی می‌رسد که کمتر کسی می‌شناسد. محلی‌ها اعتقاد دارند که حتی سازمان میراث فرهنگی هم از بسیاری از جاذبه‌های طبیعی منطقه خبر ندارد. هم‌اکنون تلاش می‌شود تا این جاده در یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شود.
از اماکن و هتلهایی که برای مسافران و توریست‌ها به این منطقه سفر می‌نمایند می‌توان به هتل فلور خلخال و هتل پرنیان خلخال[۵] و هتل جهانگردی خلخال[۶] تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل اشاره نمود. همچنین تعداد زیادی مسافرخانه و خانه‌های ویلایی شخصی جهت اجاره به مسافران وجود دارد.
سوغات خلخال شامل نان‌های روغنی (نزیک - تل تل - چای چورگی و …) ، عسل طبیعی خلخال که به لحاظ بکر بودن و کوهستانی بودن منطقه، یکی از غنی‌ترین و طبیعی‌ترین عسل‌های کشور می‌باشد و فراورده خاص عسل عبارتند از: شیرعسل، هویج عسل و پرتقال عسل ، شیرینی‌های محلی ، صنایع دستی همچون گلیم، جوراب‌های پشمی دست باف، شال، قالیچه و جاجیم خلخال ، انواع میوه‌ها که عبارتند از: (انواع سیب، گلابی، زرد آلو، هلو، انواع آلو، گیلاس، آلبالو، گردو، انگور، توت، خیار، کمبزه (خیرچا)، شاتوت، ریواس (اوشقون) و…
برابر با سرشماری سال ۱۳۷۵ شهرستان خلخال ۱۳۷٬۹۹۲ نفر جمعیت داشت. شغل اصلی مردم این منطقه کشاورزی، دامداری و پرورش زنبور عسل است. زبان مردم شهر خلخال زبان ترکی است. همچنین زبان مردم بخش مرکزی و عمده روستاهای این شهرستان ترکی می‌باشد. در شهرستان خلخال هم چون سایر شهرستان‌های استان اردبیل هنرهای دستی از رواج و قدمت زیادی برخوردار است که بیشتر این صنایع توسط زنان و دختران محلی انجام می‌گیرد. بیشتر مردم شهرستان خلخال مسلمان و اکثریت دارای مذهب شیعه هستند و اقلیتی نیز دارای مذهب سنی هستند.
از ضرب‌المثل‌های رایج خلخال «منده ایننی گورور ازونده تبننی گورمور» است. جشن رغایب یا جشن آرزوها که در مناطق مختلف آذربایجان به «اولولر بایرامی» شهرت دارد که در خلخال و در شهرکلور به سبک و سیاق خاصی برگزار می‌شود. اولین شب جمعه ماه رجب، لیله الرغایب یا به عبارتی «شب آرزوها» است که فضیلت بسیاری دارد و به منظور کسب هر چه بیشتر رحمت‌الهی و رسیدن به حوائج معنوی، اعمالی نیز برای آن ذکر شده‌است. یکی از بخش‌های اصلی جشن رغایب، برپایی بازارچه محلی است. در این بازارچه کسبه و بازاریان منطقه شاهرود، شهرهای مجاور و حتی استان‌های مجاور نیز حضور یافته و اجناس و کالاهای گلچین شده خود را عرضه می‌نمایند. در این مراسم، زنان در چندین گروه دایره‌ای شکل به دور هم چرخیده و به‌طور متناوب و با ریتم خاصی دست‌های گرده کرده همدیگر را به بالا و پایین می‌برند. مشابه این مراسم در روز سیزده بدر نیز اجرا می‌شود. مردان منطقه نیز در این روز بازی‌های خاص را اجرا می‌کنند، که از آن جمله بازی قیشه مزا یا همان قیش ووردی است. این بازی که حول یک دایره بزرگ و در محوطه‌ای وسیع به اجرا در می‌آید، توسط دو گروه اجرا می‌شود.
شهرستان خلخال یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌یابد، اختلاف ارتفاع در خلخال از ۳۰۰ متر الی ۳۳۳۳ متر است. رشته کوه‌های باغرو (تالش) در شرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی میان دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به‌طوری‌که بر خلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند شاهرود آرپاچای و شنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای مازندران می‌ریزد این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی و شرایط کوهستانی این منطقه دارای جالبترین منابع آب‌های گرم معدنی است که مهم‌ترین آن‌ها آب گرم معدنی گیوی سویی در بخش سنجد در فاصله شهرهای گیوی و خلخال می‌باشد مقدار بارندگی سالانه ثبت شده در ایستگاه‌ها در سال ۱۳۷۹ حدود ۸ /۳۱۲ میلی‌متر بوده‌است که نسبت به سال پیش از آن در حدود ۱۰ درصد نشان می‌دهد. شهر خلخال دارای سه رود جاری به نام‌های نورعلی چایی، قز باخان و هرو چایی که از داخل شهر می‌گذرند می‌باشد.
مهم‌ترین صنایع شهرستان خلخال را صنایع دستی تشکیل می‌دهند. شهرستان خلخال یکی از مراکز مهم صنایع دستی استان اردبیل و نیز کل کشور محسوب می‌شود. انواع جاجیم، گلیم، اشیای منبت کاری شده و صنایع چوبی از عمده‌ترین صنایع دستی این شهرستان است. جاجیم بافی در اکثر روستاهای ایران به ویژه اغلب روستاهای آذربایجان مرسوم است و در هر منطقه دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد در شهرستان خلخال جاجیم دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد. در گذشته جاجیم مناسب‌ترین چیزی بود که مردم منطقه روی کرسی می‌انداختند که در این میان جاجیم چیچکلمه CHICHAKLAMEH با ترکیبی از رنگ‌های متنوع و نقوش لوزی داخل الوان راه راه آن در ده و شهر از همه مشهور بود با متروک شدن کرسی زغالی بافت و مصرف جاجیم در شهرها و حتی در شهرستان‌های دور و نزدیک نیز به فراموشی می‌رفت ولی روستاییان طبق عادت قدیمی مناسب‌ترین روانداز کرسی زمستانی را رها نساخته‌اند.
به دلیل دارا بودن اختلاف ارتفاع ۳۰۰الی ۳۳۳۳ متری به‌طورکلی خلخال از مناطق کشاورزی، باغ داری و دام پروری استان اردبیل است و محصولات عمده اش گندم، جو و حبوبات، برنج، گردو، سیب، گلابی، انگور و پنبه‌است. خلخال به لحاظ داشتن مراتع نسبتاً خوب از دامداری پیشرفته‌ای برخوردار است و انواع فراورده‌های شیری از قبیل: خامه، ماست، کره و پنیر و… هم چنین پشم، پوست و عسل از عمده‌ترین تولیدات دامی این منطقه به‌شمار می‌آیند.
جاذبه های خلخال
ییلاق دشته : ییلاق دشته در جاده زیبا و بکر اسالم به خلخال جای گرفته و از محبوب‌ترین ییلاقات توریستی این منطقه به شمار می‌رود. محل جغرافیایی این ییلاق در تقسیم‌بندی استان اردبیل است؛ ولی به‌دلیل قرارگیری در دامنه شرقی کوه و سهولت دسترسی آن از شهر ماسال، آن را به استان گیلان ربط می‌دهند.
دریاچه نئور : دریاچه نئور در ۴۸ کیلومتری جنوب‌شرقی اردبیل به‌سمت خلخال، مابین شهر اردبیل و خلخال و در مرز استان اردبیل و استان گیلان جای گرفته است و یکی از جاذبه‌های طبیعی و استثنایی این منطقه محسوب می‌شود. این دریاچه از دو دریاچه کوچک و بزرگ تشکیل می‌شود که در فصل بهار به یکدیگر می‌پیوندند و یک دریاچه واحد با عمق پنج متر را به وجود می‌آورند. آب دریاچه نئور برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آبشار نره گر : آبشار نره‌گر یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی و گردشگری خلخال است که در روستای اسبو قرار دارد. برای رسیدن به این آبشار باید از داخل روستا بگذرید و سپس نزدیک به دو کیلومتر مسیر صعب‌العبور طی کنید.
روستای گردشگری کزج : روستای گردشگری کزج از جمله جاذبه‌های گردشگری بخش خورش رستم شهر خلخال به شمار می‌رود که در ساحل شرقی و در دامنه کوه مشرف به رودخانه قزل اوزن واقع شده است. این روستا از جمله ده روستایی در کشور بوده که دارای بافت با ارزش با معماری سنتی است. معماری روستای گردشگری کزج شباهت زیادی به روستای گردشگری ماسوله در استان گیلان دارد و گفته می‌شود که برخی از مردم ماسوله به‌علت شباهت‌‌های زیاد این روستا به ماسوله، از آن به‌عنوان ییلاق خود استفاده می‌کنند.
حمام تاریخی نصر : حمام تاریخی نصر از بناهای تاریخی به‌جای مانده از دوران قاجاریه در خلخال است. این حمام در قسمت سربینه دارای نقاشی‌های بسیار زیبایی است که با چند لایه گچ و سیمان سفید طراحی شده‌اند. از دیگر تزیینات حمام تاریخی نصر می‌توان به کاربندی‌های اجرا شده در گرمخانه حمام اشاره کرد.
روستای گردشگری برندق : روستای گردشگری برندق در میان دره‌ای سرسبز و چشم‌نواز در بخش خورش رستم شهر خلخال قرار گرفته است. طبیعت زیبای باغ‌ها، آبشاری دل‌انگیز و رودخانه‌ای که از میان روستا می‌گذرد و همین طور بناهای تاریخی که در هر گوشه آن خودنمایی می‌کنند، از جمله جذابیت‌های این روستا به شمار می‌روند.
آبشار نوده : آبشار نوده یکی از معروف‌ترین و دیدنی‌ترین آبشارهای خلخال در چهار کیلومتری روستایی به همین نام در بخش خورش رستم است. این آبشار در دامنه جنوبی کوه آق داغ واقع شده است. ارتفاع آبشار نوده نزدیک به سی متر است و از میان صخره‌ای سنگی به پایین می‌ریزد.
قلعه خشتی گیلوان : قلعه خشتی گیلوان در روستایی به همین نام در محوطه‌ای وسیع، بدون پوشش گیاهی در شهر خلخال قرار گرفته است. این بنای تاریخی زیبا از چندین برج که به فواصل مختلف از یکدیگر واقع شده‌اند و ارتفاع آن‌ها بر اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی کاهش یافته، قرار گرفته است. در کنار قلعه خشتی گیلوان، قبرستان تاریخی و قدیمی وجود دارد که از دوران اسلامی به یادگار مانده است.
خلخال سویی : خلخال سویی، جویباری است که از آب برف‌ها و یخ‌های منطقه مرتفع دربند هواشان خلخال تشکیل می‌شود. این جویبار پس از طی چهل کیلومتر پر آب می‌شود، به رودخانه خلخال چایی، سپس به رودخانه قزل اوزن و در آخر به دریای خزر می‌ریزد. مسیر جاری شدن این جویبار، به مسیری زیبا و بهشتی تبدیل شده است.
گورستان تاریخی شمس آباد : گورستان تاریخی شمس‌آباد در روستایی به همین نام در شهر خلخال نزدیک به رودخانه قزل اوزن قرار گرفته است و بیش از ۱۳۰۰ سال قدمت دارد. مردم این روستا بر این باورند که اگر سر قوچی را که روی یکی از مقبره‌های این گورستان قرار دارد را در رودخانه بشویند، باران می‌بارد. در گورستان تاریخی شمس‌آباد، سه مقبره خیلی قدیمی وجود دارد که روی آن‌ها به خط کوفی عباراتی نوشته که قدمت این قبرستان را نشان می‌دهد.
غار هفت خانه : غار هفت خانه یا غار یئدی‌دام در ارتفاع ۱۶۰۰ متری از سطح دریا در بیست کیلومتری جنوب‌غرب شهر خلخال، در روستای گرمخانه، زیر کوه واقع شده است. این غار دارای دو دهانه ورودی است که دهانه اصلی آن در قسمت شرقی قرار دارد. غار هفت‌خانه از هفت تالار کوچک که به‌ترتیب پشت سر هم قرار گرفته، تشکیل شده است که ارتفاع آن‌ها به‌طور متوسط به سه متر می‌رسد.
تفرجگاه اندبیل : تفرجگاه اندبیل که آن را با نام چشمه میر عدیل نیز می‌شناسند، در پنج کیلومتری شرق خلخال در روستایی به همین نام در کوهپایه‌های تالش جای گرفته است. این تفرجگاه هر سال در فصول گرم سال پذیرای گردشگران و مسافران فراوانی است. تفرجگاه اندبیل به واسطه سرسبزی و زیبایی زیاد، علاقه‌مندان به طبیعت و طبیعت‌گردان‌های زیادی را مجذوب خود می‌کند.
آب گرم گیوی : آبگرم گیوی در نزدیکی شهر زیبای خلخال واقع شده است. این آبگرم دارای خواص درمانی زیادی برای درمان بیماری‌های پوستی و مفصلی مثل رماتیسم است. اطراف آبگرم گیوی مناظر طبیعی و باغ‌های زیبایی وجود دارد که اینجا را به محلی مناسب برای سفر و تفریح تبدیل کرده است.
غار جلال آباد : غار جلال‌آباد در انتهای جنوب‌شرقی شهر خلخال در نزدیکی روستایی به همین نام در ارتفاع حدودا دو هزار و چهارصد متری از سطح دریا قرار گرفته است.
منطقه گردشگری ازناو : منطقه گردشگری ازناو شامل کوه ازناو، چشمه ازناو و باغ‌های دل‌انگیز می‌شود. چشمه زیبای ازناو موجب پدید آمدن منطقه‌ای دست نخورده و حیرت‌انگیز در این ناحیه شده است. پنج غار طبیعی بزرگ و کوچک در سازه‌های آهکی منطقه گردشگری ازناو نیز وجود دارد که به جذابیت‌های آن افزوده است.
پل تاریخی پردیس : پل تاریخی پردیس یکی از پل‌های باقی‌مانده متعلق به دوران حکومت صفویه روی رودخانه قزل اوزن است. در حال حاضر تنها بخش کمی از این پل سالم باقی مانده است.
قله آق داغ : قله آغ داغ، با ارتفاع ۳,۳۲۲ متر، به‌عنوان دومین قله بلند استان اردبیل شناخته می‌شود. دامنه‌های این کوه را گل‌های زیبای خودرو، گیاهانی نظیر ریحان و آویشن‌های کوهی احاطه کرده‌اند و از قله آن چشم‌اندازهای بی‌نظیری دیده می‌شود. همچنین به واسطه وجود مقبره‌ای به نام امام‌زاده سلطان سید محمود، کوه آق داغ را، امام‌زاده داغی نیز می‌نامند. در مسیر این کوه نیز چشمه‌ای جاری است که آب گوارایی دارد و مردم محلی معتقد هستند که آب آن موجب هضم سریع غذا شده و برای سلامت دستگاه گوارش مفید است.
جاده گردشگری اسالم به خلخال: جاده گردشگری اسالم به خلخال، مسیری پیچ در پیچ سرسبز و رویایی است که استان‌های اردبیل و گیلان را به هم متصل می‌کند. وقتی که وارد این جاده می‌شوید، با طبیعتی منحصربه‌فرد و دست‌نخورده، جنگل‌های انبوه، زندگی روستایی، عسل‌های ناب، آبشارها و دریاچه‌های افسانه‌ای، دشت‌های وسیع و گل‌ها و گیاهان نایاب روبه‌رو خواهید شد.
........................
آرشیو
