سَرَخْسْ، شهری مرزی در استان خراسان رضوی و مرکز شهرستان سرخس است؛ شمال‌شرقی‌ترین شهر ایران در نزدیکی مرز ترکمنستان در پایین‌ترین دشت خراسان در فرازای ۳۰۰ متری از سطح دریا جای دارد. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۲٬۱۷۹ نفر (در ۱۱٬۸۱۲ خانوار) بوده است.
شهرستان سرخس، با پهنه‌ای بیش از ۵ هزار کیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوی، در کنار مرز ایران و جمهوری ترکمنستان در ۱۸۰ کیلومتری شرق مشهد قرار دارد. تقریباً میان دو نصف‌النهار ۳۰ تا ۶۰ و ۱۵ تا ۶۱ درجۀ شرقی و میان دو مدار ۳۶ و ۳۶ تا ۴۰ درجۀ شمالی قرار گرفته‌است. حد طبیعی منطقه را در جنوب، رودخانۀ کشف رود و حد شرقی را رود تجن (از پیوستن رودخانۀ هریرود و کشف رود) و حدود طبیعی غربی و جنوب‌غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می‌نماید. این شهرستان از سوی شمال و خاور به جمهوری ترکمنستان، از باختر به شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان تربت جام محدود است و در حد فاصل حاشیۀ خارجی صحرای قره‌قروم با لبۀ فلات ایران قرار گرفته‌است. هوای سرخس در گذشته معتدل و خشک بوده که با گسترش کشاورزی آبی و آبگیری سد دوستی به هوای گرم و مرطوب تغییر وضعیت داده و اینک در چاره‌ایی از ماه‌های تابستان حتی بهار بیشترین درجۀ حرارت، ۵۰ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها، ۱۵ درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانۀ سرخس به ۱۸۰ میلیمتر می‌رسد. رود هریرود در ۲ کیلومتری خاور سرخس مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل داده‌است. شهر سرخس در دشت قرار گرفته و از بلندی مهمی برخوردار نیست. جمعیت این شهرستان براساس آمار سال ۱۳۷۵خ برابر با ۷۳٬۶۰۴ نفر است که از این تعداد ۲۸٬۵۴۷ نفر در مرکز شهرستان زندگی می‌کردند.
نام باستانی سرخس ساریکا بوده و بر سر راه مرو به نیشابور و عراق عجم قرار گرفته‌است. این شهر روزگاری از کانون‌های علم و دانش بوده و بواسطۀ داشتن مدارس و کتابخانه‌های زیاد شهرت داشته‌است؛ در سال‌های اخیر نیز به دلیل فراهم آوردن موقعیت‌های تجاری، این محل دارای اهمیت است. به اعتقاد اهالی این شهر، سرخس از دیرباز به نامهای «ساریگو»، «ساریکا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» خوانده می‌شده است. حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، در داستان جنگ هفت گردان، از سرخس یاد کرده است. کهن‌ترین متن فارسی که از سرخس سخن گفته، «حدودالعالم» (۳۷۲ هـ.ق) است، که می‌گوید: «سرخس شهری است بر راه و اندر میان بیابان نهاده … جایی با کشت و برز بسیار است، و مردمانی قوی ترکیب‌اند و جنگی، و خواستۀ ایشان شتر است». لیکن کاربرد کلمۀ سرخس دست‌کم در هزار و دویست سال اخیر و وجود درختچه‌های سرخس در گذشته‌های دور که توسط بومیان قلع و قمع شده‌است، نشان‌دهندۀ اصالت نام سرخس و نه نام دیگری می‌باشد.
سرخس در سدۀ نخست هجری قمری، به دست اعراب افتاده و تقریباً تمامی اهالی آن شهر به رسم اعراب صدر اسلام، گردن زده شده، در حمله به سرخس؛ اعراب مسلمان «همه‌ی مردم شهر را به‌جز یک صد نفر، کشتند. (کتاب تاریخ کامل؛ جلد سوم؛ صفحۀ ۲۰۸ و ۳۰۳) این شهر در روزگار آلپ ارسلان گسترش و اعتبار بسیار یافت، به‌طوری که وی آنجا را مقر خود قرار داد. سرخس در سده‌های نخستین اشغال اعراب و حتی تا زمان ابن بطوطه از شهرهای بزرگ خراسان به‌شمار می‌رفته است. وی می‌گوید: «… طغای تیمور با ۵۰ هزار سپاهی به نبرد سربداران رفت. لیکن شکست خورد و شهرهای سرخس، الزاوه و توس که از بزرگ‌ترین شهرهای خراسان بودند به دست سربداران افتاد…».
ایل پاسارگادی، یکی از ده قبیلهٔ پارس‌ها بود که از کوروش حمایت کرده و سلسلهٔ هخامنشیان را به وجود آورد. طبق سخنان مسعودی مورخ سدۀ چهارم بازماندگان رم کاریان پس از حملۀ اعراب مسلمان به پارسیان معروف گشتند. آنها در زمان آل بویه به دو گروه تقسیم گشته و به ترتیب ضمیمهٔ ایل عرب خمسه و ایل قشقایی گشتند. این دو گروه در زمان فتحعلی شاه قاجار دوباره با یکدیگر متحد شده و ایل باصری را تشکیل دادند که تا به امروز پابرجا مانده‌اند و آنها را می‌توان سرسلسله و میراث‌بان فرهنگ و تمدن هخامنشی‌ها و رم کاریان دانست. در زمان حملۀ ترکمان‌ها در زمان قاجار و فتحعلی‌شاه قاجار، عده‌ای از جنگجویان این طایفه برای دفع ترکمان‌ها به خراسان مهاجرت نمودند و آنها را تا شهر سرخس دفع نمودند. پس از حملۀ تزاری به ایران قسمت‌هایی از ایران جدا شد از جمله شهر سرخس است. شهر سرخس از جمله شهرهای دو تکه‌ای است که قسمت خاوری آن متعلق به ترکمنستان امروزی است و اینکه تا سرخس هیچ ترکمنی وجود ندارد به‌علت دفع آنها توسط طایفۀ علی میرزایی است. امروز بسیاری از آنها ساکن سرخس هستند که بازماندگان همان دسته‌های مهاجرت نموده در زمان قاجار می‌باشند.
امروزه شهر سرخس، مرز میان ایران و ترکمنستان است. سرخس پیشین که در سوی راست هریرود قرار دارد، در دست ترکمنستان می‌باشد و سرخس نو در دست ایران است. در ۱۸۸۴م، روس‌ها سرخس کهنۀ ایران را همراه مرو و عشق‌آباد، اشغال کردند و بدین ترتیب در مرز ایران و افغانستان از دریای مازندران تا سین‌کیانگ چین، استقرار یافتند. سنایی غزنوی، مثنوی سیرالعباد الی المعاد را در سرخس سروده و با مدح سیف‌الدین محمد بن منصور قاضی سرخس به پایان برده است.
اصلی‌ترین بافت جمعیتی سرخس مردم سیستان وبلوچستان شامل بلوچ و سیستانی (زابلی) هستند، اما در کنار این دو گروه تعداد زیادی از قومیت‌های دیگر نیز در سرخس سکونت دارند که از جمله آنان می‌توان به عرب‌ها، ترکمن‌ها، ترک‌ها و کردها اشاره کرد. البته بعد از انقلاب‌های اقتصادی ایجاد شده در سرخس سیل مهاجرتی اهالی سایر شهرهای خراسان به امید اشتغال در موقعیت‌های کاری سرخس به سمت این شهر دوچندان شده‌است که بیشترین تعداد مهاجرین از شهر مشهد می‌باشند.
در سال‌های اخیر با ایجاد پالایشگاه گاز خانگیران و استخراج گاز شیرین و ترش و لوله‌کشی به نواحی مصرف، و بهره‌برداری از راه‌آهن مشهد–سرخس–تجن و ترانزیت جاده‌ای (یکصدوچهل هزار تریلی در سال) توسعه و رونق یافته و بر آبادانی و جمعیت سرخس افزوده شده‌است و همچنین به واسطۀ همسایگی با جمهوری ترکمنستان، دارای اهمیت نظامی و راهبردی است. یکی از فاخرترین داستان‌های عاشقانه در طی سدۀ اخیر مربوط به داستان عشق سعید به سحر بوده که در وصف آن می‌توان به شعری از این شاعر دلسوخته بسنده کرد که:
زیباترین آهنگ سکوت است
و زیبا ترین حالتِ زمین شب است
و مفرح ترین هوا، هوای توست
و قوس ماه در تقابل با قوسِ لبان تو
به وقت خنده‌ات برگیست
در تقابل با جنگلی عمیق
آرامگاه ابوالفضل حسن، آرامگاه محمد بن جعفر و مزار ابوعلی‌زاهر، برخی از مکان‌های تاریخی و دیدنی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. قدمگاه حضرت ابوالفضل در روستای سنگر، زیارت هجده‌پیر در مزداوند، سد دوستی (که در اصل آتشکدۀ زرتشتیان در سده‌های پیش از حضور اعراب بوده و بعد از استیلای اعراب جهت جلوگیری از تخریب و ویرانی آن توسط اعراب نام هجده‌پیر و زیارت مزار ایشان لقب گرفت). دریاچۀ بزنگان تنها دریاچۀ طبیعی استان خراسان رضوی در این شهر است. غار مزدوران در ۹۰ کیلومتری سرخس و غار بزنگان در ۶۵ کیلومتری سرخس واقع می‌باشند. آرامگاه شیخ لقمان سرخسی در شمال شهر سرخس می‌باشد. رباط شرف، محل اسکان کاروانسرایان قدیمی در راه ابریشم و پل خاتون از بناهای تاریخی ساخته شده توسط خواهران گوهرشاد بوده‌است. رباط ماهی دیگر اثر تاریخی قرار گرفته در این شهرستان، بلافاصله پیش از شهر مرزداران و در نزدیکی ریل قطار قرار دارد که با بی‌توجهی میراث فرهنگی شهرستان به ویرانه‌ایی مبدل شده‌است.) نخستین نمایندۀ مجلس شهر سرخس محمد تقی بهار (ملک‌الشعرا) است و نمایندۀ کنونی آقای قاضی‌زاده می‌باشد.
مهمترین صنایع موجود در این شهرستان، صنایع مربوط به استخراج منابع گازی خانگیران است که غنی می‌باشد. معدن زغال سنگ آق دربند هم فعال است. فرآورده‌های غلات، علوفه، صادرات کاکتوس، سبزی، پنبه، خربزه و صیفی است. دامپروری گوسفند قره‌کل در این منطقه مرسوم که با ورود دام‌های غیر بومی این صنعت و نژاد گوسفند قره‌گل رو به انقراض است. زیستگاه جانوری: در سرخس و در سال‌های نه چندان دور گله‌های عظیم گورخر ایرانی و در دسته‌های صد تا دویست راسی در محدودۀ گنبدلی و چکودر و تا سال‌های ابتدایی دهۀ هشتاد خورشیدی به چشم می‌خورد که از این نظر در خاورمیانه بی‌نظیر بوده و متاسفانه در طی دو دهۀ اخیر بومیان و اهالی سرخس تقریباً تمامی آنها را شکار و نسل این حیوان با ارزش را در منطقه منقرض نموده‌اند و همچنان ادارۀ محیط‌زیست شهرستان و محیط‌بانی سرخس نظاره‌گر این قتل‌عام بوده است. همچنین در این شهرستان حیواناتی نظیر گرگ، روباه، شغال، مار و کبک دیده شده‌است. متاسفانه پلنگ نیز جزو حیوانات منقرض‌شده به دست اهالی بومی سرخس می‌باشد که در سایۀ بی‌توجهی ایشان یکی از ارزشمندترین حیوانات حیات وحش این شهرستان نابوده شده‌است.
دانشگاه پیام نور در رشته‌های شیمی و ریاضی و حسابداری و دانشگاه علمی کاربردی با رشته‌های روابط عمومی و کامپیوتر و بهره‌برداری پالایش گاز و دانشگاه آزاد اسلامی با رشته‌های حسابداری و الکتروتکنیک در کاردانی و کارشناسی دانشجو می‌پذیرند.
شهرستان سرخس در منتهی الیه شمال شرق استان خراسان رضوی با وسعتی حدود ۲/۵۴۴۷ کیلومترمربع در فاصله ۱۸۵ کیلومتری از شهر مشهد واقع شده است. این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم مرز می باشد. این شهرستان در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه تا ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقه و طول جغرافیایی ۶۰ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۵ دقیقه قرار گرفته است. حدود طبیعی منطقه سرخس در جنوب رودخانه کشف رود، در شرق رودخانه تجن، در غرب و جنوب غربی ارتفاعات کپه داغ می باشد. شهر سرخس در دشتی به همین نام که شیب عمومی آن از جنوب به طرف شمال و از غرب به شرق تمایل دارد، واقع شده است. در فاصله ۴۰ کیلومتری از مرکز سرخس در جنوب و غرب ارتفاعاتی به نامهای گرزمه، شورلق و چاله زرد قرار گرفته و پس از آنها ارتفاعات مزدوران که امتداد رشته کوههای هزار مسجد بوده و پاره ای از قلل آن بالغ بر ۳۲۰۰ متر ارتفاع دارد، مشاهده می شود. هرچه از داخل دشت سرخس به سمت شمال پیش برویم به نقاط کم ارتفاع می رسیم. علاوه بر این در این منطقه و مناطق مجاور بعضی از آبادیهای آن تپه های خاکی زیادی به چشم می خورد که ارتفاع آن به حدود ۳۰ تا ۵۰ متر می رسد. براساس محاسبات انجام گرفته میانگین بارندگی سالانه در دوره آماری شاخص بیست ساله برای ایستگاه سرخس ۹/۱۹۱ میلیمتر محاسبه گردیده است.همچنین نوسانات دراز مدت بارندگی سالانه نسبت به مقدار متوسط یاد شده در نمودار زیر آورده شده است. توزیع فصلی بارش از عوامل مهم در میزان استفاده موثر از بارندگی می باشد. براین اساس پر باران ترین فصل در ایستگاه سرخس فصل زمستان به میزان ۵/۵۳ درصد بارندگی است. میانگین سالانه تبخیر و تعرق به روش تورنت وایت در این شهرستان برابر با ۹/۱۰۶۷ میلیمتر محاسبه گردیده که بارندگی موجود تنها قادر به تأمین ۱۸ درصد رطوبت موردنیاز برای تبخیر و تعرق بوده و درصورتی که پراکنش بارندگی نیز مناسب باشد، ۸۲ درصد آب مورد نیاز گیاهان می بایست از طریق آبیاری جبران گردد. پوشش گیاهی منطقه سرخس تحت تأثیر ویژگیهای جغرافیایی و طبیعی آن دارای تنوع زیادی می باشد. در این منطقه در گذشته جنگل و مرتع بسیار غنی وجود داشته است ولی در اثر قطع درختان جنگلی جهت سوخت که قبلاً توسط ترکمنان مهاجر صورت می گرفت و همچنین در اثر چرای بی رویه دام در مراتع، انبوهی خود را از دست داده است. مهمترین درختان جنگلی منطقه درخت پسته است که در ارتفاعات ۷۰۰ الی ۸۰۰ متری از منتهی الیه شمال غربی تا جنوب شرقی ناحیه بطور منقطع گسترده شده است. علاوه بر جنگلهای پسته، بادام کوهی، گز و قیچ از جمله درختان و درختچه های جنگلی منطقه می باشد. البته در این منطقه علاوه بر گونه های فوق، درمنه و گون نیز وجود دارد. درخصوص زندگی جانوری نیز گونه های کوهزی مانند کل و بز، قوچ و میش، پلنگ و گونه های دشتزی، از جمله آهو و گورخر و همچنین طیف وسیعی از انواع پرندگان مانند قرقاول بال نقره ای، هوبره، زنگوله بال، انواع مختلف پرندگان شکاری در این منطقه وجود دارد.
جاذبه های سرخس
سد دوستی : هریرود رودخانه مرزی بین ایران و ترکمنستان است. با همکاری هر دو کشور در مسیر این رود سدی احداث شده که سد دوستی نام گرفته است. دریاچه‌ای که در پشت سد قرار دارد در بین مردم دریاچه دوستی نام گرفته و به منطقه جلوه‌ای زیبا بخشیده است. این دریاچه آب آشامیدنی و کشاورزی شهرهای نزدیکش را تأمین می‌کند.
آرامگاه بابا لقمان : بابا‌لقمان سرخسی، عارف معروف قرن چهارم هجری‌قمری، اهل شهر سرخس است. آرامگاه این عارف بزرگ بنایی آجری و باشکوه است که در نزدیکی سرخس قرار دارد. کاشی‌ها، کتیبه‌ها و طراحی هنرمندانه این بنا منحصربه‌فرد است. متأسفانه بخشی از این معماری زیبا از بین رفته است. آرامگاه بابا‌لقمان از آثار ملی ثبت شده در شهر سرخس است.
دریاچه بزنگان : دریاچه بزنگان با وسعت ۵۰۰ هکتار تنها اثر طبیعی استان خراسان رضوی است. بر اساس قانون سازمان محیط زیست آثار طبیعی مجموعه‌ای از پدیده‌های نمونه جانوری و گیاهی‌اند که نادر و یا عجیبند و به لحاظ ارزش طبیعی قابل ثبت. بعضی از دریاچه‌ها، کوه‌ها و گیاهان در ایران که در اثر حوادث طبیعی به‌وجود آمده‌اند آثار طبیعی ملی و ثبت شده‌اند. اطراف این دریاچه هیچ درختی وجود ندارد اما پوشش گیاهی این منطقه را گیاهانی مانند شب‌بو، کاسنی و چتریان تشکیل داده‌اند.آب این دریاچه ازچشمه‌های زیرزمینی و بارش برف و باران تأمین می‌شود. محیط دریاچه زیستگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر است و ماهی‌های قزل‌آلا از ماهی‌های پرورشی این دریاچه هستند. نوعی ماهی شیر هم از ماهی‌های بومی دریاچه است که در رودخانه‌های این استان هم دیده می‌شود. طبیعت چشم‌نواز دریاچه بزنگان محیط مناسبی برای فراغت از هیاهوی زندگی شهری است.
رباط شرف: رباط شرف کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس است که به شیوه رازی ساخته شده و نام معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی ذکر شده است. این بنا از جاهای دیدنی سرخس به شمار می‌رود و در حاشیه جاده قدیم نیشابور-سرخس (جاده ابریشم) و ۶ کیلومتری جاده سرخس - مشهد، بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه‌است از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.
غار بزنگان: غار بزنگان در شش کیلومتری جنوب غربی روستای بزنگان از توابع بخش مرزداران شهرستان سرخس و ۱۲۸ کیلومتری شرق مشهد در یک منطقه دشتی قرار دارد. دهانه این غار، کوچک و حدود ۷۰ سانتی‌متر است. داخل این غار یک مسیر ساده و کوتاه ۴ متری وجود دارد که با در دست گرفتن طناب می‌توان به راحتی فرود و صعود را انجام داد. بیشتر مسیر با شیبی ملایم رو به طرف پایین می‌رود. این غار تقریبا خشک است و از آب و گل اثری نیست. کف غار خاکی و صاف و دهانه آن رو به شمال و آسمان است و داخل آن چشمه‌های آب آشامیدنی وجود دارد. غار بزنگان آهکی است و پایه‌های آهکی استالاکتیت و استالاگمیت زیادی با حجم و اندازه‌های مختلف در آن قرار دارد. ساکنان این غار متعلق به دوران موسترین هستند که در حدود ۴۵ هزار سال پیش می‌زیستند و گروهی شکارگر بودند.
منطقه حفاظت شده گرزمی: منطقه شکار ممنوع گرزمی در موقعیت جغرافیایی N3612 E6045 در استان خراسان رضوی واقع است. این منطقه در ۱۰۰ کیلومتری شرق شهرستان مشهد و ۵۷ کیلومتری جنوب غربی شهرستان سرخس در بخش مرزداران استان خراسان رضوی واقع است در منطقه گرزمی، سطح زیادی پوشش درختی پسته وجود دارد و از لحاظ شرایط اکولوژی از مطلوبیت بسیار بالایی برخوردار است. علاوه بر این، منطقه به دلیل چرای بی‌رویه از لحاظ بیابان‌زایی در معرض خطر قرار دارد. مناطق حاشیه کشف رود منجمله گرزمی به دلیل وجود تاغ زارها و پوشش گیاهی در اطراف آنبستر مناسبی برای گونه‌های زیستی است. از گونه های جانوری شاخص حاضر در منطقه می توان به : پلنگ – گرگ – گراز – قوچ اوریال – کل وبز و انواع پرندگان شکاری و … اشاره کرد .
....................................
آرشیو
