فیروزه یا بُزغان مرکز شهرستان فیروزه در استان خراسان رضوی است. این شهر تا سال ۱۳۸۶ یکی از شهرهای شهرستان نیشابور به‌شمار می‌آمد. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵٬۸۸۴ نفر (در ۱٬۷۴۰ خانوار) بوده‌است.
فیروزه یکی از شهرستان‌های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. این شهرستان از شمال و شرق به بخش مرکزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولایت نیشابور، و از غرب به بخش‌های مرکزی و مشکان شهرستان خوشاب و بخش مرکزی شهرستان سبزوار، محدود می‌گردد. این شهرستان بین ۳۶ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۳ دقیقه عرض شمالی و ۵۸ درجه و ۹ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه طول شرقی گسترش یافته‌است. مرکز این شهرستان شهر فیروزه است که در ۲۰ کیلومتری شمال غرب شهر نیشابور و ۱۴۵ کیلومتری غرب شهر مشهد- مرکز استان- و ۱۱۵ کیلومتری جنوب شهر قوچان و ۹۰ کیلومتری شرق شهر سبزوار واقع است. این شهر از سطح دریای آزاد ۱۱۷۰متر ارتفاع دارد. شهرستان فیروزه بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۸۶ دارای ۱۵۸۶ کیلومتر مربع وسعت و شامل دو بخش مرکزی و بخش طاغنکوه است.
ره آورد این شهرستان فیروزه است. سنگ فیروزه از سنگ‌های قیمتی و دارای طیف رنگی آبی و سبز (فیروزه‌ای) است. سنگ فیروزه معمولاً در کنار سنگ چخماق و به صورت رگه‌های بسیار باریک در لابه لای سنگ‌های آذرین (آتشفشانی) شکل می‌گیرد. این سنگ از عناصری چون مس، آلومینیوم، فسفات، هیدرواکسید و آب تشکیل شده که بسته به نوع و درصد این ترکیبات و محل تشکیل آن، دارای طیف وسیعی از رنگ آبی کمرنگ، پررنگ، سبز روشن و در مواردی تا سبز تیره می‌باشد. بهترین و گرانبهاترین نوع آن نیز با رنگ آبی سیر و عجمی نامیده می‌شود. وزن مخصوص فیروزه بین ۶۲/۲ تا ۸۳/۲ و سختی آن برابر شیشه یعنی ۶ است.انواع فیروزه با توجه به محیطی که فیروزه از آن به دست می‌آید (جنس توده‌های معدن) به دو نوع فیروزه سنگی و خاکی تقسیم‌بندی شده که نوع خاکی آن از مسیل‌ها و رسوبات به دست می‌آید و به دلیل عدم تغییر رنگ آن با گذشت زمان، گران بهاتر و مرغوب تر می‌شود. نوع سنگی آن نیز از میان سنگ‌های آذرین استخراج می‌گردد. معادن فیروزه در ۳۵ کیلومتری شمال غربی مرکز شهرستان (شهر فیروزه)، در دامنه‌های جنوبی ارتفاعات بینالود و در ۴ کیلومتری دو روستای معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فیروزه، بخش مرکزی شهرستان فیروزه واقع شده‌است و تمامی فیروزه کاران این شهر نیز همه بومی هستند و هنرمندانی در نیشابور، مشهد و اصفهان به این کار اشتغال دارند. از نظر کیفیت (مرغوب بودن) فیروزه، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذیل می‌باشد:
فیروزه عجمی: گرد و درشت است و تقریباً خالص و بدون رگه می‌باشد، رنگ آن آبی سیر و گران‌قیمت‌ترین نوع فیروزه است.
عجمی نیم رنگ: از نوع قبلی کم رنگ تر و دارای کمی ناخالصی است.
عربی: فیروزه تخت، با لایه‌های نازک است با رنگ آبی سیر.
توفال: مانند عربی است، دارای ناخالصی بوده و سنگ آن از میان رفته و فقط لایه‌ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی‌مانده‌است.
توفال نیم رنگ: از نوع قبلی کمی روشن‌تر است.
توفال سفید: رنگ آبی خیلی روشن دارد، احتمالاً نام دیگر آن شروام می‌باشد.
چغاله (چاغوله): فیروزه‌ای درشت، شبیه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ.
شجری: دارای ناخالصی به شکل شاخ و برگ درخت و رگه دار است.
شکوفه: فیروزه‌ای است ریزتر از چغاله و فیروزه کمی دارد.
فیروزه چال یا نرم: این فیروزه کمی بزرگتر از عدس بوده که در سنگ‌های معدن دیده می‌شود.
فیروزه درشت: سنگ‌های نسبتاً بزرگی است که در آن رگه‌های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می‌شود و نازل‌ترین نوع آن است.
فیروزه در اثر چربی تغییر رنگ می‌دهد و در مقابل رطوبت یا خشکی به سبزی می‌گراید. اشکال مختلف آن را می‌توان بیضی، قلبی، انگشتری و برجسته نامید و برای مراقبت و حفظ اصالت فیروزه، آن را در میان خاک اره یا ماسه مرطوب نگداری می‌کنند. در گذشته فیروزه را با انفجار صخره‌ها یا به طریق سنتی با خیساندن سنگ‌ها استخراج می‌کردند، به این ترتیب که قلوه سنگ‌های جدا شده از کوه را در حوضچه‌های پر از آب قرار می‌دادند و پس از این که قلوه سنگ‌ها کاملاً خیس و سست می‌شد، آنها را سایش داده، فیروزه را جدا می‌کردند. اما امروزه با استفاده از یک چرخ برقی، قطعات سنگ معدن را سایش داده و فیروزه را به سهولت (با افت کم) از آن جدا می‌سازند. از فیروزه بیشتر به عنوان نگین و ترصیع در انگشتر، گردن بند، دست بند و ظروف نقره استفاده می‌کنند. در گذشته فیروزه مرغوب به روسیه و ایتالیا ارسال می‌شود.
قدیمی‌ترین اسنادی که در مورد فیروزه خراسان در شهرستان‌های فیروزه و نیشابور سخن گفته‌اند، کتاب‌هایی نظیر: ـ کتاب «جهان نامه» تألیف محمد بن بکران (خراسانی)، که در سال ۶۰۵ هجری قمری به نام سلطان علاء الدولهٔ خوارزمشاه تألیف شده. ـ «عرایس الجواهر و نفایس الاطایب» ابوالقاسم عبدالله کای (به سال ۷۰۰ هـ. ق) و «تنسوخ (ق) نامه ایلخانی» منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. در طی دوره صفویه و پس از آن، سیاحان خارجی و داخلی نظیر ژان باپتیست تاورنیه (جواهرسازی مشهور فرانسوی به سال ۱۰۴۶ هـ. ق)، فریزر (۱۲۳۸ هـ ق)، آرثور کانالی (۱۲۴۶ هـ ق)، ژنرال فریه (۱۲۶۱ هـ ق)، کرزن (۱۳۰۹ هـ ق)، صنیع الدوله (۱۳۰۳ هـ. ق) و … از فیروزه و فیروزه تراشان نیشابور بسیار سخن گفته‌اند و برخی (ژنرال فریه) اشاره کرده‌اند که عده‌ای از فیروزه تراشان نیشابور از «بدخشان تاجیکستان»، به این شهر آمده‌اند.
این شهرستان بین 36 درجه و 3 دقیقه تا 36 درجه و 33 دقیقه عرض شمالی و 58 درجه و 9 دقیقه تا 58 درجه و 41 دقیقه طول شرقی گسترش یافته است مرکز این شهرستان شهر فیروزه است که در 20 کیلومتری شمال غرب شهر نیشابور و 145 کیلومتری غرب شهر مشهد می باشد و شامل دو بخش مرکزی و طاغنکوه ،4 دهستان،2شهر و184 روستا می باشد. بلندترین قله شهرستان،قله جازندربا 2075 متر می باشد. مساحت شهرستان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری 1668کیلومترمربع می باشد. صنعت غالب شهرستان استخراج و تراش سنگ فیروزه بوده و تولیدات شاخص شامل گندم،جو،پسته،زعفران و .... می باشد. معادن عمده شهرستان شامل معادن فیروزه، گچ، نمک و کرومیت می باشد.
به طور کلی بیشتر مساحت شهرستان از نظر ریخت شناسی سطح زمین ، حالت هموار و دشت دارد. شیب زمین در تمام شهرستان به سمت کالشور نیشابور است که در جنوبی ترین نقطه آن جریان دارد.(کال شور نیشابور که پس از عبور از دشت نیشابور به کالشور سبزوار می پیوندد ، حدود ۶ کیلومتر از مرز طبیعی شهرستان فیروزه با بخش میان جلگه نیشابور را تشکیل می دهد.) شیب عمومی در بخش مرکزی از شمال به جنوب و در بخش طاغنکوه از شمال غربی به جنوب شرقی است که در نهایت به کالشور ختم می گردد . وجود همین شیب باعث شده رودخانه های فصلی(کال) بار و ماروسک همراه با چند مسیل (کال کوچک) دیگر نقش زهکش آب های سطحی و جاری منطقه در زمان بارش داشته و آب های سطحی را به کالشور که به کویر مرکزی ایران می ریزد ، انتقال می دهند.
پست ترین نقطه ارتفاعی شهرستان در جنوبی ترین قسمت شهرستان و در جنوب روستای رهن کاریز در بخش مرکزی و در حاشیه شمالی کالشور ۱۰۸۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. از نظر توپوگرافی(ناهمواری ها) و ژئومورفولوژیکی (شکل های سطح زمین) به دو قسمت کوهستانی و مرتفع و قسمت هموار و دشت تقسیم می شود. در شهرستان سه محدوده کوهستانی وجود دارد که بیشتر در دهستان های بخش طاغنکوه و دهستان فیروزه بخش مرکزی قرار دارند . بیشتر قسمت های دهستان تحت جلگه هموار است و ناهمواری و ارتفاعاتی کمی در شمال غربی این دهستان (شمال روستای دولت آباد و غرب روستای امیر آباد ) وجود دارد که جزو کوه های شمالی شهرستان محسوب می گردند. کوه های شمال غربی وشمالی بخشی از دامنه های جنوبی رشته کوه های بینالود محسوب می شود. کوه های غربی نیز جزو رشته کوه جغتای می باشد.
تمامی محدوده هموار و دشت شهرستان بخشی از دشت بزرگ نیشابور قسمت محسوب می گردد . قسمتی هموار دهستان فیروزه بخش جنوبی جلگه ماروس می باشد. ( لازم به یاد آوری است که در لهجه های مختلف خراسانی به سرزمین های هموار جلگه گفته می شود اما در معنای علمی و جغرافیایی این سرزمین ها دشت هستند.) دهستان تحت جلگه نیز هموار بوده و در ادامه جلگه ماروس قرار دارد. رودخانه های ماروس و بار در تامین خاک و آب این قسمت دشت نقش مهمی دارند. دشت طاغنکوه که شمال و جنوب آن کوهستانی است نیز قسمتی از دشت نیشابور محسوب می گردد و دارای خاک حاصلخیز است و قطب کشاورزی شهرستان است. محدودیت منابع آب در تمام سطح شهرستان ،کشاورزی را تهدید می کند. تمام قسمت های دشت و هموار از آبرفت های دوره کواترنر( دوره چهارم زمین شناسی) و مخلوطی از شن و ماسه و خاک رس پوشیده شده است.گنبد های نمکی و لایه گچی در دهستان فیروزه که شرایط را برای ایجاد معادن گچ و نمک فراهم کرده ، نیز متعلق به همین دوره میوسن است.
بخش جنوبی دشت و حاشیه شمالی کالشور آبرفت ها و ماسه های بادی با درصد شوری بالا وجود دارد. وزش باد دیزباد (با جهت شرقی – غربی )در این منطقه سبب فرسایش خاک می گردد. در کوه های غربی بیشتر سنگ های آذرین قلیایی دوره کرتاسه دیده می شود.در دامنه های جنوبی کو های شمالی آبرفت های دوره ائوسن که فرسایش کوه ها به وجود آمده شرایط را برای ذخیره آب های زیر زمینی فراهم کرده است. تأثیر وضعیت مورفولوژیکی منطقه بر روی استقرار سکونتگاهها به گونه ای است که در قسمت کوهستانی و دامنه ای روستاهای معدود، با فاصله و جمعیت نسبتاً زیاد و برخورداری از آب چشمه استقرار یافته و باغداری در آنها رواج دارد. برعکس در پهنه وسیع دشت روستاهای متعدد با برخورداری از آب چاه و زراعت آبی محصولات یکساله استقرار یافته اند.
از نظر آب و هوای شهرستان دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است که البته بین نواحی کوهستانی و دامنه ها با دشت اختلاف دمای محسوسی وجود دارد. در قسمت های جنوبی شهرستان آب و هوا به شرایط بیابانی نزدیک می شود. متوسط دمای هوای شهرستان با توجه به نبود ایستگاه هواشناسی ، به کمک اطلاعات ایستگاه هواشناسی نیشابور (نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه) حدود ۱۴ درجه سانتی گراد تعیین می گردد. بطور کلی دمای هوا از شمال به جنوب منطقه بطور محسوسی افزایش می یابد. متوسط بارش منطقه حدود ۲۴۰ میلیمتر است که از ۲۸۰ میلیمتر در ارتفاعات شمال غربی و غربی تا ۲۲۰ میلیمتر در جنوب بخش مرکزی متغییر است. در این منطقه با توجه به همجواری دشت و کوهستان و تفاوت آب و هوایی بین آنها، بادهای محلی فراوانی می وزد که مهمترین آنها از سمت جنوب شرق و شرق ، باد دیزباد می باشد که در سمت جنوب بخش شدیدتر است و از غرب و شمال غرب باد قوچان که نسبتاً خنک و مرطوب است منطقه را تحت تأثیر قرار می دهند. پوشش گیاهی منطقه هم تحت تأثیر اقلیم و بویژه بارش قرار دارد که در بخش های شمالی و کوهستانی شرایط مناسب تری دارند و باعث گسترش فعالیت های دامداری در این قسمت شده اند.
جاذبه های فیروزه
کاروان سرای تاریخی و زیبای روستای شوریاب: در داخل روستای شوریاب در جنوبی ترین قسمت دهستان طاغنکوه جنوبی و 18 کیلومتری شهر همت آباد مرکز بخش طاغنکوه واقع شده است. این کاروانسرای زیبا و بزرگ در دوره قاجاریه احداث شده و جزو کامل ترین کاروانسراهای این دوره محسوب می گردد.این بنا دارای یک پلان هشت و نیم هشت مستطیل شکل است و عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان ، چهار اصطبل ، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین طاقچه ها و طبقات بالا ، بخاری دیواری و ... است. ایوان ورودی شامل مناره می باشد.این کاروانسرا از چمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامون حیاط دو طبقه اند و دارای شاه نشین است. کتیبه های سنگی حجاری شده زیبا روی سر در ورودی کاروانسرا قرار دارد که مربوط به دوره قاجاریه است.( متأسفانه تعدادی از کتیبه های سنگی در سال های اخیر به سرقت رفته است.) بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل گردیده است . این کاروانسرا در سال های اخیر به شدت رو به تخریب بوده و اخیرا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
عمارت و باغ نشاط (سالار) تقی آباد: این باغ در حدود سال ۱۳۲۶ ه.ق توسط آقابالاخان سالار معتمد( گنجی) از خوانین بزرگ خراسان و منطقه احداث شد. روی هم رفته، این مکان شامل عمارت شمالی، مرکزی، حصار، برج، بارو و... است. قدیمی ترین قسمت باغ عمارت شمالی آن است. طبقه ی همکف عمارت مرکزی در زمان مرحوم سالار معتمد بنا شده است. وسعت باغ حدود ۱۵ هکتار بوده و تعدادی بسیار از درختان کاج، پسته و... در آن کاشته شده است. عمارت مرکزی باغ نشاط آراسته به آجرکاری های زیبایی است. روایت است استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در اواخر عمر خویش در این مکان ساکن بوده است. خانه کمال الملک، نقاش معروف دوران قاجار، به علت نبودن اعتبار برای بهسازی و مرمت آن، بر اثر بارندگی به طور کامل تخریب شده است. ۸۰٪ از باغ نشاط که در روستای تقی آباد و در 3 کیلومتری شمال شهر فیروزه واقع شده متاسفانه به مرور زمان تخریب گردیده است. تمام سقف ها و دیوارهای ساختمان باغ نشاط توسط کمال الملک نقاشی شده بود که دیگر امکان بازسازی آنها وجود ندارد. شایان ذکر است که باغ نشاط طی شماره 4492 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده وتحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار دارد. در سال 1391 با تلاش های اداره میراث فرهنگی شهرستان فیروزه ، طبقه اول عمارت تعمیر و بازسازی کلی شد و اداره میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری به این مکان منتقل گردید.
چشمه آب معدنی(آب گرم) گرماب: در قسمت جنوبی روستای گرماب بزرگ مرکز دهستان طاغنکوه جنوبی و در کنار امامزاده روستا ، یک چشمه آب گرم (آب معدنی) وجود دارد که قدمتی بیش از روستا ی گرماب دارد و وجه تسمیه ( علت نامگذاری) روستا نیز وجود همین چشمه می باشد. وجود امامزاده ابوالقاسم ازنوادگان امام موسي كاظم(ع)باعث شده بود كه مردم اين روستا از قدیم آب اين چشمه را با توجه به قرارگرفتن دركنارامامزاده، شفادهنده تلقي كنندكه با توجه به آزمايشات انجام شده برروي اين آب،ثابت شده كه درتسكين بسياري ازدردهاي عضلاني و دربهبودي بيماري هاي پوستي تأثيرفراواني دارد. آب آن از دسته آب های کلروره سولفاته کلسیک است، كه درسطح كشور از اين لحاظ رتبه اول را داراست. اطراف آن از رسوبات دوران چهارم زمین شناسی پوشیده شده است. منطقه ای که روستای گرماب و چشمه آن قرار گرفته توسط خاک ها و رسوبات مربوط به دوره کواترنر (آخرین دوره زمین شناسی) پوشیده شده اما کوه های اطراف که جزوکوه های طاغنکوه جنوبی ( بخشی از رشته کوه جغتای) است و سنگ مادر منطقه را تشکیل می دهد مربوط به سنگ های ولکانیک( آتشفشانی)دوره ائوسن از دوران سوم زمین شناسی ( سنوزوئیک)می باشد.
یخدان بحرود: یخدان روستای بحرود فیروزه، که قدمت آن به دروه‌ی قاجار می‌رسد، در جنوب غربی روستای بحرود، از توابع بخش مرکزی شهرستان فیروزه، قرار گرفته است. یخدان بحرود، در تاریخ ۱۳۸۶/۱۰/۱۲ و به شماره‌ی ۲۰۴۷۷، در فهرست آثار ملی ایران، ثبت گردیده است. بنای یخدان بحرود، در میان بافت قدیمی و جانب جنوب غربی روستای بحرود، با ارتفاع ۱۸ متر از سطح زمین‌های اطراف، قرار گرفته است. ورودی این یخدان زیبا، از ضلع شمالی، با عرض ۲۰/۱ متر است. قطر بنا ۹متر و محیط بیرونی آن حدود ۴۱ متر است. این بنا، در ضلع غربی، مخروطی شکل بوده و مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر با اندود کاهگل و استفاده از چوب در قسمت بالایی بنا می‌باشد.
.........................
آرشیو
