تایْباد از شهرهای استان خراسان و مرکز شهرستان تایباد است، اکنون در شرق استان خراسان رضوی در نزدیکی مرز ایران و افغانستان قرار دارد. این شهر در ۶۰ کیلومتری جنوب تربت جام و ۲۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مشهد واقع شده‌است. ارتفاع این شهر از سطح آب‌های آزاد ۸۰۶ متر گزارش شده‌است. این شهر در مسیر ارتباطی تربت جام و فریمان به مشهد متصل می‌شود. زبان مردم شهر تایباد فارسی است و به گویش فارسی دری صحبت می‌کنند. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵۶٬۵۶۲ نفر (در ۱۴٬۹۹۶ خانوار) بوده‌است.
میانگین بارندگی در دورهٔ آماری بیست ساله (۵۴ تا ۷۴) شهرستان ۱۸۰٫۵ میلی‌متر می‌باشد. این شهرستان در تابستان تحت تأثیر بادهای ۱۲۰ روزهٔ سیستان قرار می‌گیرد که باعث افزایش گرد و غبار هوا و وارد شدن خسارت به مزارع صیفی‌کاری می‌گردد. میانگین دمایی شهرستان (۵۴ تا ۷۴) ۱۶٫۴ درجهٔ سانتی‌گراد می‌باشد. بیشتر بارندگی در ماه‌های بهمن، اسفند و فروردین صورت می‌گیرد. بیشترین دمای اندازه‌گیری شده ۴۷٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد و کمترین آن ۲۴ سانتی‌گراد زیر صفر، اندازه‌گیری شده‌است.
در کتب تاریخی ( حبیب‌السیر و نفحات جامی ) "تایباد" از جمله مراکز قدیمی ایران زمین می‌باشد و در حدود ۷۰۰ سال پیش جمعی از اقوام مغول در این آبادی که به نام مغول آباد بوده زندگی می‌کردند. این قوم به علت بروز بیماری طاعون در افغانستان محل سکونت خود را ترک و به جنوب ایران رفتند و روستای آنان مدتی ویران بوده تا این که شخصی به نام تائب به فکر تجدید بنا و عمران تایباد کنونی و سهل آباد آن عصر می‌افتد. لیکن این بار هم به علت ناامنی‌های مرزی دیر یا زود به ویرانی کشیده شده و مردم ساکن آن به اطراف متفرق می‌شوند تا این که هنگام حمله حسام‌السلطنه به هرات و کوچاندن ایرانیان مقیم هرات به تایباد باز این ده ویرانه اعتباری پیدا می‌کند و چون مرکز حکام محلی قرار می‌گیرد از مناطق دیگر ، علما و دانشمندان به آن جا می‌آیند. یافته‌های باستان‌شناسی موید سکونت و فعالیت‌های انسانی در این ناحیه از هزاره سوم پیش از میلاد است.
"گونتر کوریل" نخستین پژوهشگری بود که در سال ۱۹۷۴ مسیر تربت جام، تایباد را مورد بررسی قرار داد . این ناحیه دوران تاریخی جمعیت بسیاری را به خود جلب کرده است ، به گونه‌ای که در دوران پارت‌ها یکی از ولایات آن سلسله بوده است. منطقه کنونی تایباد در متون کهن به "باخرز"شهرت داشته و گاه از آن با عناوین "گواخرز"و "بادهرزه" نام برده شده و در منطقه تلاقی راه‌های تجاری قدیم که نیشابور را به هرات و قهستان و سرخس متصل می‌کرد قرار داشته است. باخرز در سال ۲۹ه.ق توسط سپاهیان اسلام فتح شد و شهر"مالین" به عنوان مرکز باخرز از نظر رونق و اعتبار به مرتبه‌ای رسید که در سده چهارم هجری شهری آباد به شمار می‌آمد. این منطقه در سال ۶۴۴ه.ق در شمار مضافات هرات به ملوک کرت اهدا شد. در اوایل سده هشتم هجری شخصیتی بزرگ و عرفانی به نام "مولانل شیخ زین‌الدین ابوبکر تایبادی" در باخرز ظهور کرد و منطقه را از افکار خویش متاثر ساخت. توجه به این ناحیه در دوره تیموری نیز ادامه یافت به طوری که بنای با عظمتی برای تجلیل از مقام عرفانی "زین‌الدین ابوبکر " ساخته شد. باخرز در قرون بعدی بویژه در سال ۹۹۸و۱۰۲۵ ه.ق توسط عبدالمومن خخان ازبک و در سال ۱۱۲۸ بوسیله افغان‌ها تصرف شد. به هر حال تیره‌های مختلف و متعددی که در سراسر تایباد پراکنده‌اند گواه محکمی بر رویدادها و حوادث این ناحیه و تاثیرات آن بر منطقه می‌باشد.
شهرستان تایباد بر پهنه جغرافیایی شمال شرق استان خراسان رضوی واقع شده‌است . این ناحیه یا ارتفاع ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ متری از سطح دریاهای آزاد و مساحت تقریبی ۴۷۵۶ کیلومتر مربع از شمال به شهرستان تربت جام، از شرق به مرزهای سیاسی کشور افغانستان، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب و جنوب غربی به تربت حیدریه محدود می‌شود.
مرکز این شهرستان، شهر تایباد و بر پایه آخرین تقسیمات کشوری دارای سه بخش مرکزی، باخرز و میان ولایت و ۴ شهر تایباد، مشهد ریزه و کاریز و ۶ دهستان می‌باشد. جمعیت شهرستان تایباد در سال ۱۳۸۵ شمسی حدود ۱۴۵۹۱۰ نفر بر آورد شده است . از نظر چهره طبیعی بخش شمالی و جنوبی ان کوهستانی بوده و شامل ارتفاعاتی از جمله باخرز و ارزنه است. در جنوب و غرب آن نیز دشت‌های فرزنه، محمد آباد، سرداب، کاریزچه، پلبند، دشت بی‌حاصل دو غارون و ... قرار دارد. تایباد اقلیمی معتدل مایل به گرم دارد و از نظر بارندگی در زمره مناطق خشک به شمار می‌آید و بادهای معروف یکصد و بیست روزه سیستان نقش مهمی در خشکی هوا دارد. از مهم‌ترین رودهای فصلی این شهرستان می‌توان به"ربس"درشمال و رود مرزی "هریر رود "در شمال شرقی آن اشاره کرد. شهر تایباد با سابقه و قدمت طولانی خود و دارا بودن آثار و بناهای تاریخی از جمله شهرهای کهن ایران به حساب می‌آید. این شهر در مسیر ارتباطی تربت جام، فریمان، سنگان، خواف، تربت حیدریه به مشهد متصل می‌شود. محدوده شهرستان تایباد در سالیان گذشته شاهد پیش‌آمدها و حوادث تاریخی فراوان بوده است. از جمله حوادث مهم گذشته حمله قوم مغول، اسکندر، عرب‌ها، تاتارها، ترکمن‌ها به این منطقه بوده است. در گوشه کنار این شهر و روستاهای اطراف این شهرستان ترکیبی از تیره‌های تیموری، جلالی، یوسفی، یعقوبی، یحیایی و رسولی وجود دارد. وجود قبرستان‌های طایفه‌ای وسیع در گوشه و کنار شهر و اطراف، نشان از وجود جمعیت‌های گوناگون در گذشته دور دارد. قبرستان‌ها از این جهت طایفه‌ای خوانده‌اند که هر تیره و هر خانواده بزرگ و گسترده برای خود گورستانی دارد. نژاد مردم شهر تایباد ایرانی است و به علت نزدیکی به شمال شرق ایران تحت تأثیر این دو منطقه قرار گرفته است. زبان مردم شهر تایباد فارسی است و به گویش بیرجندی صحبت می‌کنند. مردم شهر تایباد مسلمان آنها شیعه و همچنین سنی و حنفی مذهب می‌باشند. از جمله خصوصیات اعتقادی آنها، پایبندی به اعتقادات مذهبی و فرامین دینی می‌باشد.
خربزه يکي از توليدات مهم کشاورزان اين منطقه است که به اکثرشهرهاي ايران صادر مي‌شود، درگذشته روش خاصي براي نگهداري و استفاده آن در زمستان وجود داشت و به اين طريق بود که بعد از گرفتن پوست خربزه آن را به صورت نوارهاي باريکي در آورده ودر آفتاب خشک مي‌کردند و بعد اين نوارها را به يکديگر مي‌بافتند که در اصطلح محلي به آن « قاق / qâq » مي‌گفتند.و در زمستان به عنوان خشکبار از آنها استفاده مي‌شود که بسيار مقوي و پر انرژي بوده است.امروزه اين روش به دست فراموشي سپرده شده و ديگر کسي از آن ياد نمي‌کند.
علاوه بر اين فعاليت‌هاي ديگري مانند قالي ، قاليچه و گليم بافي در بعضي از منازل روستايي و به ندرت شهري ، پارچه بافي را نيز مي‌توان مشاهده کرد.وجود معادني همچون گچ ، سنگ ساختماني و توليد مصالح ساخنماني مانند شن و آجر فعاليت‌هاي عمده صنعتي در اين منطقه محسوب مي‌شود. اگر چه درسال‌های اخير به دليل خشکسالي‌هاي پي در پي گرايش به کشت محصولاتي مانند زعفران و پسته در ميان بعضي از کشاورزان رايج شده است ولي بسياري از جوانان به شغل‌هاي خدماتي مانند مغازه‌داري ، مسافر‌کشي و... روي آورده‌اند و اين عامل نقش بسيار مهمي در مهاجرت روستا ئيان به شهر و ايجاد مشاغل کاذب در تايباد داشته است.مهم‌ترین شاخص تاریخی شهر تایباد ایوانی است رفیع مزین به کاشی‌کاری و کتیبه‌های زیبا که امروزه در کنار گورستان قدیمی شهر در خیابان مولانای غربی واقع است و موید ارادت و توجه به شخصیت عرفانی مولانا زین‌الدین ابوبکر تایبادی است . وی از مشایخ صوفیه و از جمله عرفای سده هشتم هجری است. مدفن شیخ زین‌الدین ابوبکر تایبادی (ره) در میان محوطه این مجموعه تاریخی قرار داردکه درخت پسته کهنسالی سایه‌های خودرا بر روی آن افکنده است . در مجاورت آن نیز مسجد و ایوانی زیبا به انضمام دو حجره دو طرفه در طرفین و با فضای داخلی به صورت شاه نشین صلابت خاصی را به این مجموعه بخشیده است.از ویژگی‌های مهم این بنا کتیبهٔ آجری بر زمینه کاشی فیروزه‌ای ایوان به خط ثلث به قلم (جلال‌الدین محمدبن جعفر ) است. معماری بنا در سال ۸۴۸ه.ق به پایان رسیده و بانی آن پیر احمد خوافی وزیر با درایت شاهرخ تیموری بوده است . در ابتدای ورود به مجموعه آب انباری وجود دارد که ساختار معماری آن بدون پاشیر است و با رشته پلکان مستقیماً به داخل مخزن منتهی می‌شود. بنای واقع در میانه گورستان مجاور این مکان نیز منسوب به آرامگاه شیخ علی پدر زین الدین ابوبکر است.از جاذبه‌ها و چشم اندازهای طبیعی بخش میان ولایت شهرستان تایباد، " تنگل استای" از اهمیت ویژهای به لحاظ گردشگری برخوردار است. دره استای (تنگل خور) که شامل درختان میوه و جنگلی است به طور کلی منطقه‌ای کوهستانی را به دوستداران طبیعت عرضه می‌کند. بند استای نیز آبگیری است که در ۵۳ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع است و به سبب آن، محوطه پیرامون این گردشگاه آبی دارای آب و هوای مطبوعی برای استفاده گردشگران است . همچنین از جاذبه‌های تاریخی روستای استای می‌توان به بقایای قلعه‌ای سنگی، مسجد جامع، آب انبار، تپه استای و زیارتگاه استای اشاره کرد.
جاذبه های تایباد
میل کرات: میل آجری کرات از آثار دوران سلجوقی است و در سر راه کاروان‌ها قرار داشته که از ایالات قهستان به سمت شرق در حرکت بوده و این میل علامتی بوده برای راهنمایی کاروان‌ها و مسافران تجاری و بازرگانی. شکل ظاهری مطبق این مناره، با دیگر مناره‌ها مقداری تفاوت دارد و بسیار شبیه مناره جام در شرق شهر هرات است. کتیبه آجری آن به خط کوفی قابل خواندن نیست اما معماری آن به سبک دوره سلجوقی است. صدها سال پیش این مناره بر اثر یک زمین‌لرزه کج شد، اما به‌جز بخش بالایی، هنوز پابرجاست.
آرامگاه مولانا ابوبکر تایبادی: مجموعه مولانا شیخ زین‌الدین شامل آرامگاه و مسجد مولانا زین‌الدین ابوبکر تایبادی است که شاخص‌ترین جاذبه گردشگری شهرستان تایباد در غرب استان خراسان رضوی به شمار می‌رود. مزار شیخ زین‌الدین در فضای باز مجموعه واقع شده است. در اطراف مزار محجری (حفاظ فلزی) کشیده شده و دو لوح سنگی خاکستری رنگ یکی بر روی قبر و دیگری در بالای سر آن به‌صورت افراشته قرار داده شده است. در بالای سر قبر سنگ دیگری وجود دارد که بر اساس کتیبه آن مشخص می‌شود محجر خاکستری در سال ۱۰۳۰ هجری قمری توسط شخصی به نام خواجه درویش، تقدیم مزار شده است. در برابر مزار شیخ، بنای باشکوهی دیده می‌شود که بنابر شواهد موجود، در سال ۸۴۸ هجری قمری به دستور پیراحمد خوافی؛ وزیر شاهرخ تیموری جهت مسجد و نمازخانه توسط بزرگ‌ترین معماران دوره تیموری (دو برادر به نام‌های غیاث‌الدین و قوام‌الدین شیرازی) بنا شده است.
غیاثیه شاهرخ: مدرسه خرگرد از ابنیه قرن نهم هجری قمری است که در روستای خرگرد خواف واقع شده و در سال ۸۴۸ هجری قمری احداث شده است. بانی مدرسه خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی‌وزیر سلطان شاهرخ بهادر تیموری است و معماران آن استاد قوام‌الدین و غیاث‌الدین شیرازی بوده‌اند. این مدرسه چهارگوش چهار ایوان دارد و شامل ۳۲ حجره فوقانی و تحتانی است و صحن و حجره‌های آن دو طبقه است. در کنار این مسجد، مسجد نیمه‌مخروبه دیگری قرار گرفته است که به نام خواجه نظام‌الملک خوانده می‌شود.
مسجد مولانا: این بنای تاریخی از دوره تیموریان باقی مانده و به نام مسجد و مزار مولانا شیخ زین‌الدین شناخته می‌شود. بانی این مسجد پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ بهادر تیموری است و مسجد در سال ۸۴۸ هجری قمری به دستور وی ساخته شده است. اهمیت این بنا بیشتر از لحاظ داشتن کتیبه‌های زیبای سردر کاشی‌کاری معرق و حواشی آن است که از هر جهت، شامل نکات ظریف هنری و ویژگی‌های دوره تیموری است. در کتیبه کاشی معرق تاریخی مسجد، نام شاهرخ و پیر احمد خوافی خوانده می‌شود. گذشته از کتیبه تاریخی ایوان و حواشی آن، کتیبه‌ای بر روی سنگ نقر شده است و در بالای سر قبر قرار دارد. این کتیبه منظوم که به خط نستعلیق نوشته شده، حاکی از این است که معجر مشبکی از سنگ رخام در سال ۱۰۳۰ هجری قمری از طرف خواجه درویش نامی برای قبر شیخ زین‌الدین علی ساخته شده است. این معجر هم اینک در خارج مسجد و جلو ایوان نصب شده است. بنا تحت شماره ۳۰۹، در زمره آثار تاریخی به ثبت رسیده‌است.
رباط سنگی: بقایای این رباط سنگی که به فاصله کمی از میل تاریخی کرات قرار دارد و در گذشته توقفگاه کاروانیان و مسافران این ناحیه بوده است. قرائن معماری و آوارهای باقی‌مانده از رباط نشان می‌دهد ورودی بنا دارای طاقی سرپوشیده است که به حیاط مرکزی آن منتهی می‌شود و آبگیری سنگی نیز برای تامین آب مصرفی کاروانیان و احشام در آن تعبیه شده بود. سفال‌های پراکنده پیرامون این رباط سنگی موید بنیان اثر در دوره سلجوقی و استفاده از آن تا دوران تیموری است.
رباط عباس آباد: این رباط تاریخی در فاصله ۲۸ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و بر کناره راه قدیمی این شهر به تربت جام قرار دارد. بنای مزبور مشتمل بر دو حیاط، به انضمام ایوان، ایوانچه، اتاقک‌ها و آب‌انبار است و بقایای معماری آن حکایت از گذشته‌ای با عظمت در سایه امنیت دارد. فضای داخلی اتاق‌ها در عین سادگی مکان مناسبی برای اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده است.
محوطه تاریخی جوزقان: در فاصله ۳۴ کیلومتری غرب تایباد و نزدیک به روستای جوزقان، محوطه‌ای کهن به همین نام قرار دارد. سفال‌های پراکنده موید سکونت در این منطقه از صدر اسلام تا دوران صفویه است. ضلع جنوب غربی این محوطه به قلعه کهنه مشهور بوده و در مرکز آن تپه (سنگ کن) به چشم می‌خورد. همچنین قبرستان قدیمی آن نیز مدفن عرفایی به نام‌های شاه مضراب، پیر بزه و پیر سفیدپوش است
تنگل و بند استای: از جاذبه‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی بخش میان ولایت شهرستان تایباد تنگل استای از اهمیت ویژهای به لحاظ گردشگری برخوردار است. دره استای (تنگل خور) که شامل درختان میوه و درختان جنگلی است به طور کلی منطقه‌ای کوهستانی را به دوستداران طبیعت عرضه می‌نماید. بند استای نیز آبگیری است که در ۵۳ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع است و به سبب آن، محوطه پیرامون این گردشگاه آبی دارای آب‌وهوای مطبوعی برای استفاده گردشگران است.
......................
آرشیو
