قَصرقَند (به بلوچی: کَسِرکند) یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان، ایران و مرکز شهرستان قصرقند است. لغتنامهٔ دهخدا به نقل از جلد ۸ فرهنگ جغرافیایی ایران می‌نویسد: قصرقند، قصبه مرکز بخش قصرقند شهرستان چاه بهار در ۱۱۰ هزار گزی چاه بهار و ۵۶ هزار گزی خاور نیکشهر، کنار رودخانه کاجو. موقعیت جغرافیایی آن کوهستانی و گرمسیر مالاریائی است. سکنه آن ۴۰۰۰ تن است. آب آن از قنات و رودخانه و محصول آن غلات، خرما، لبنیات، برنج و شغل اهالی زراعت و گله داری است. راه فرعی و پاسگاه ژاندارمری و دبستان دارد. قلعه خرابه قصرقند از ابنیه بسیار قدیم است. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۱٬۶۰۵ نفر (۲٬۶۴۹ خانوار) بوده‌است.
شهرستان قصرقند یکی از شهرستان‌های استان سیستان و بلوچستان است. مرکز این شهرستان، شهر قصرقند است. جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، برابر با ۶۱٬۰۷۶ نفر بوده‌است. بر اساس مصوبه دولت، شهرستان قصرقند به مرکزیت شهر قصرقند از ترکیب بخش مرکزی به مرکزیت شهر قصرقند از ترکیب دهستان‌های هیت و هلونچکان، بخش ساربوک و تلنگ در تابعیت استان سیستان و بلوچستان ایجاد می‌شود. همچنین دهستان هیت به مرکزیت روستای هیت، دهستان حمیری به مرکزیت روستای حمیری، دهستان شارک به مرکزیت روستای ساروشارک، بخش ساربوک به مرکزیت روستای ساربوک و بخش تلنگ به مرکزیت روستای تلنگ در تابعیت شهرستان قصرقند ایجاد می‌شود.
این شهرستان جزء نواحی کوهستانی و دشت به شمار می‌رود و رشته کوه آهوران و کارچان مهمترین ارتفاعات آن را تشکیل می‌دهند، خصوصیات اقلیمی آن تحت تأثیر توپوگرافی این ارتفاعات از یک طرف و دریای عمان از طرف دیگر قرار دارد و جزء اقلیم بیابانی گرم شدید است. بیشترین معدل حداکثر حرارت ماهانه در ایستگاه قصرقند ۳/۴۳ درجه سانتیگراد مربوط به ۱۱ خرداد تا ۱۱ تیرماه است و کمترین معدل ماهانه ۲/۱۷ درجه سانتیگراد از ۱۲ دی تا ۱۲ بهمن است، نزولات جوی منطقه اکثراً تحت تأثیر جریانات هوایی جنوب شرقی، جنوب غربی و تابستان‌ها نیز جریان مونسون اقیانوس هند قرار دارد. به طوری که ۳۰–۲۵ درصد نزولات جوی آن هم در ماه‌های تابستان صورت می‌گیرد و متوسط بارندگی قصرقند ۸/۱۴۰ میلی‌متر در سال می‌باشد و متوسط رطوبت نسبی ۴۷ درصد است.
شهرستان قصر قند دارای ۷۸۵۰ هکتار اراضی قابل کشت کشاورزی می‌باشد امرار و معاش و درآمد اکثر مردم (۸۵/.) از طریق کشاورزی (در زمینه‌های خرد _ مالکی سنتی) و دامداری است.
شهرستان قصرقند با توجه به اقلیم گرم و خشک و گرم مرطوب دارای شرایط مناسب جهت کشت محصولات باغی گرمسیری و نیمه گرمسیری دارا می‌باشد.
بهترین محصولات باغی شهرستان عبارتند از:
خرما، سطح زیر کشت: ۱۷۴۰ هکتار
مرکبات سطح زیر کشت: ۴۹ هکتار
انبه سطح زیر کشت :۱۵۰ هکتار
سایر محصولات باغی با سطح زیر کشت :۱۳۰ هکتار.
شهرستان قصرقند با بیش از: ۵۷۸۱ هکتار اراضی زراعی استعداد ویژه‌ای در کاشت انواع محصولات زراعی را دارا می‌باشد.
بهترین آنها عبارتند از:
برنج ارقام اصلاح شده (شفق، شیرودی، ندا، کادوس، فجر و…) با سطح زیر کشت: ۱۴۴۰ هکتار
نبات علوفه‌ای شامل یونجه محلی شبدر برسیم و سورگوم با سطح زیر کشت: ۱۷۲۵ هکتار
حبوبات شامل (باقلا، ماش) با سطح زیر کشت: ۱۳۰۵ هکتار
سبزی و صیفی با سطح زیر کشت: ۵۰۰ هکتار
سایر محصولات زراعی با سطح زیر کشت: ۸۱۲ هکتار.
مهمترین آثار تاریخی در شهرستان قصرقند شامل نقاشی‌های بسیار زیبا روی سنگ، قلعه‌های تاریخی، قبرستان‌های تاریخی، اماکن مقدس قدیمی و قنات‌های کهن می‌باشند. در جوار رودخانه کاجو آثار باقی مانده قبل از تاریخ به صورت نقاشی‌های بسیار زیبا بر روی سنگها بچشم می‌خورد. این سنگ نگاره‌ها که متعلق به هزاره‌های سوم و دوم قبل از میلاد می‌باشند، دارای هشت صحنه مجزا و همچنین نقوش منفردی است. نقش انسان با بدن‌های مثلثی، نقش بزکوهی، گاو کوهاندار، قوچ با دو شاخ مواج افقی و وارونه، سگ، مار شاخ دار، حمله سه گربه سان به طرف چند بز، حیوانی شبیه به غزال با گردنی بلند، صحنه شکار بزکوهی توسط انسان کمان به دست، حمله شیر به غزال، ماه و ستاره، کبک، عقرب، شتر (دو کوهانه و یک کوهانه)، اسب، رد دست و ردپای انسان اهم نقوش این سنگ نگاره‌ها را تشکیل می‌دهد. از دیگر آثار تاریخی می‌توان به قلعه تاریخی قصرقند و قلعه تاریخی بُگ متعلق به دوره صفویه نام برد. قلعه تاریخی قصرقند در مرکز شهر و قلعه تاریخی بُگ با مساحت کمتر از ۵۰۰۰ متر مربع در بخش ساربوک قرار دارد. قلعه بُگ در دو طبقه استوار است که طبقه همکف آن محل ذخیره مهمات نظامی بوده‌است. قلعه تاریخی تلنگ در عهد قاجارها توسط خان‌های محلی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این قلعه در دوره پهلوی توسط رضاخان تسخیر و تا قبل انقلاب به عنوان پاسگاه از آن استفاده می‌شده‌است. مهمترین قبرستان‌های تاریخی که در شهرستان قصرقند قراردارند عبارتند از: قبرستان تاریخی هیت مربوط به زمان قبل از اسلام، قبرستان قدیمی کدرم، قبرستان قدیمی کلر تلنگ، قبرستان قدیمی هپتاری در کوه کوچو، قبرستان قدیمی شارک در عهد مغولان، قبرستان قدیمی سنی بازار، قبرستان قدیمی ماران گز در حوالی روستای ماران گز.
قصرقند از چشم اندازهای طبیعی فراوانی برخوردار است كه می تواند خاطره و سفری خوش و به یاد ماندنی برای گردشگران به همراه داشته باشد. شالیزارها، آبشارها، درختان میوه های گرمسیری، رودخانه پر آب كاجو و تمساح پوزه كوتاه از جاذبه های مهم و دیدنی این شهرستان است كه نظر هر بیننده ای را به سوی خود جلب می كند. وجود 22 رشته قنات و جاری شدن آب در دامنه ها سبب شده است تا در طول سال 2 بار برنج از شالیزارهای این منطقه برداشت شود رویدادی كه در دیگر مناطق كشور كمتر اتفاق می افتد. رودخانه زیبا و دایمی كاجو شریان حیاتی شهر قصرقند مركز این شهرستان را تشكیل می دهد و تمساح های پوزه كوتاه در طول سال فضای این منطقه را بسیار زیبا و خاطره انگیز می كنند. از دیگر جاذبه های گردشگری این شهر وجود روستاهای زیبا با باغ های میوه های گرمسیری، آبشارها و چشمه های آب معدنی و حیات وحش نادر در اطراف رودخانه كاجو و تمساح پوزه كوتاه است. آنچه كه قصرقند را از دیگر شهرهای سیستان و بلوچستان متمایز كرده فراوانی آب با وجود رودخانه های دایمی چون كاجو و قنات هاست. قصرقند با توجه به پیشینه تاریخی كه دارد از قدیمی ترین شهرهای جنوب شرقی سیستان و بلوچستان است به طوریكه آن را به عنوان 'پایتخت مكران' می شناسند. این شهرستان یكی از قطب های ویژه كشاورزی در جنوب سیستان و بلوچستان محسوب می شود كه مهمترین محصول آن خرما، برنج، انبه، لیمو ترش، لیمو شیرین، پاپایا (خربزه درختی ) و موز است. تپه های دمبیگان، سیاه بن و كوشك، نقوش كنده های شمال قصرقند(كاجو)، محوطه دمبگور، قلعه های ساخته شده مربوط به دوران اسلامی نظیر قلعه قصرقند و قلعه بگ از جمله آثار تاریخی و باستانی این شهرستان است.
یكی از ظرفیت های بسیار خوب و درخشان قصرقند وجود صنایع دستی غنی و ارزشمند است كه این شهر را به موزه زنده صنایع دستی در سیستان و بلوچستان می توان شناخت. سوزن دوزی قصرقند و نوع دوخت متمایز شیرازه به عنوان قدیمی ترین دوخت در بلوچستان از شاهكارهای زنان صنعتگر شهرستان است. مهمترین ویژگی آن در مقایسه با سایر شهرها اینست كه صنعتگران مستقیم بر روی پارچه لباس دوخت را پیاده می كنند و نیاز به الحاق ندارند. مهمترین مراكز سوزندوزی در قصرقند عبارتند از روستای كاجو، هیت، ساربوك و حمیری.
از صنایع دستی منطقه و مهمترین صنعتی كه قابل مقایسه با دیگر نمونه هایش در سیستان و بلوچستان است هنر حصیربافیست. حصیربافی جایگاه ویژه ای در زندگی مردمان این دیار دارد مواد اولیه آن از برگ درختان نخل وحشی یا 'داز' تهیه می شود و تولید آن عبارتند از جارو(روپگ) كمربند(پرند) سواس(كفش) مصله (جانماز) كچور(خورجین) كپات(سبدكوچك) و انواع وسایل تزیینی است. مهمترین مركز تولید و كارگاه آن روستای ساربوك و منطقه عشایری فضل اللهی است. محمد پیربخش رئیسی یكی از مشهورترین صنعتگران این صنعت در قصرقند است كه در اكثر نمایشگاه های كشور حضوری فعال دارد. تعاونی حصیربافی پیربخش رئیسی در روستای فضل اللهی یكی از فعال ترین تعاونی ها در سیستان و بلوچستان است و در چندین دوره در نمایشگاه های سراسری موفق به كسب رتبه بالاترین فروش محصولات شده است. از صنایع خاص منطقه قصرقند كه در سیستان و بلوچستان قابل توجه است و فقط در سه مركز سراوان، قصرقند و سرباز فعال بوده هنر سفالگریست. این هنر از زمان قدیم همچنان به شكل سنتی در قالب كوره های كوچك به شكل گودال با عمق متوسط تهیه می شود و سوخت آن هیزم است. با توجه به مرغوبیت خاك رس روستای كلوك و 'هلونچكان' مواد اولیه آن از خود محل تامین می شود. نقوش سفالینه ها بسیار ساده و مستقیم با انگشتان دست انجام می شود و به شكل شیار و در برخی مواقع نقوش هندسی است.
رنگی كه برای نقوش استفاده می شود به شكل تكه سنگ های قرمز رنگ كه از كوههای اطراف تهیه و پس از خیس كردن و نرم شدن و ساییدن آن در آب به عنوان رنگ نقوش استفاده می شود.
بیشترین آثار زنان هنرمند در قالب پارچ، لیوان، كوزه و بوسوج و اسباب بازی كودكان است. در این بین 'بوسوچ 'به علت مصرف بالا در منطقه بلوچستان بالاترین میزان تولید را به خود اختصاص داده است. مهمترین بازارهای هدف این هنرمندان و صنعتگران قصرقند، نیكشهر، چابهار و ایرانشهر است. وجود كوره های ذوب فلز نشان از قدمت هنر فلز سازی در منطقه دارد.
زیورآلات سنتی اغلب برای خود آرایی استفاده شده و گاه ریشه های مذهبی در منطقه دارد. هنر زیورآلات سنتی در این منطقه آمیزه ای از هنر میناكاری، مرصع كاری، منبت كاری و كنده كاری است.
این هنر در منطقه دارای بیش از 50 نمونه است كه مهمترین آن گوشواره (در) النگو(چوری) سربند، گردنبند(كپكو) سنجاق سینه( تاسنی) است. از دیگر هنرهای سنتی و صنایع دستی قصرقند هنر آهنگری است كه در قالب ساخت لوازم مصرفی نظیر لوازم آشپزخانه شامل چاقو، ملاقه، دیگ و لوازم كشاورزی نظیر داس، بیل، تبر است كه در بخش ساربوك تولیدمی شود. قصرقند به عنوان مركز مكران با ظرفیت ها و توانمندی های فراوان كشاورزی و گردشگری با گستره 6 هزار متر مربع و 65 هزار نفر جمعیت با سه بخش مركزی، ساربوك و تلنگ در جنوب سیستان و بلوچستان قرار دارد.
قصرقند در سال 1316 هجری خورشیدی به بخش تبدیل شد و سال 1390 به شهرستان ارتقا پیدا كرد. این شهرستان در شمال شهرستان چابهار در ارتفاع 450 متری از سطح دریا واقع شده است.
انباگ با قدمتی 400 ساله از پرطرفدارین غذاهای سنتی مردم جنوب سیستان بلوچستان است که خاستگاه آن شهرستان قصرقند است و در گویش این منطقه به آن امباگ نیز می گویند و ترکیبی از گیاه شنبلیله، مرغ، پیاز و ادویه محلی است. قصرقند یكی از قطب های ویژه كشاورزی در جنوب استان سیستان و بلوچستان است كه مهمترین محصول آن خرما، برنج،انبه، لیمو ترش، لیمو شیرین ، 'پاپایا' و موز است. برداشت برنج سالی 2 بار این شهرستان را بعنوان یكی از مراكز كاشت برنج در سیستان و بلوچستان مطرح كرده است. منطقه گردشگری آبند در بخش ساربوك قرار دارد و یكی از مناطق بسیار زیبا، بكر با مناظر دیدنی شامل چشمه های جاری از ابتدای روستا تا آبشارهای صخره ای به صورت پلكانی در قله كوه، نخلستان های زیبا و بیشه زارهای سبز، گونه های گیاه گز روغن بر بالای كوه، مزارع گندم و برنج از جمله قابلیت های گردشگری منطقه است.
جاذبه های قصرقند
رودخانه کاجو: رودخانه کاجو در قدیم به نام «گاجان» مشهور بوده و نام قدیمی قصرند نیز «گنج آبه» موسوم بوده و نام «گاجان» به مروز زمان به «کاجه» و «کاجو» تغییر یافته است. این رودخانه یکی از سرخانه های اصلی رودخانه باهوکلات در بلوچستان است.در حاشیه این رودخانه آثار پیش از تاریخ عظیمی نظیر دمبیگان و سیاه بن را می توان مشاهده کرد. شهرستان قصرقند علاوه بر آثار تاریخی و صنایع دستی شاخص دارای جاذبه ای طبیعی فراوانی نظیر آبشارها، باغات میوه گرمسیری و شالیزار است. بدون شک گذران یک روز در کنار این جاذبه ها می تواند خاطره و سفر خوش و خاطره انگیزی را برای گردشگران به ارمغان آورد. شهرستان قصرقند در زمان گذشته به «گنداوک» معروف بوده و به مرور زمان به «گنج آور» تغییر نام داده است.
تپه دمبیگان قصرقند: تپه دمبیگان قصرقند در جنوب شرقی قصرقند در ارتفاع ۴۷۵ متری از سطح دریا به طول تقریبی ۱۰۰۰ متر و عرض ۷۰۰ متر با جهت شرقی – غربی واقع شده است.سطح محوطه پوشیده از قطعات سفالی منقوش به نقوش برجسته و نقوش تزئینی نقاشی شده و ساده است.سفال‌های سطحی محوطه از نوع سفال‌های دست ساز خشن و چرخ ساز است که از این نوع سفال‌ها می‌توان از خمره‌هایی نام برد که قطعات شکسته آنها در سطح محوطه به وضوح قابل رویت است.در قسمت جنوب غربی محوطه حاشیه رودخانه پاسک، تپه طبیعی از نوع رسوبی وجود دارد که در قسمت‌های مختلف آن آثاری از قطعات سفالی ظروف شکسته به چشم می‌خورد، ظروفی از قبیل کاسه لیوان که مزین به نقوش تزئینی از جمله نقوش هندسی و نقش بز و نقوشی تزئینی از گل و تکه‌هایی از کاسه‌های شکسته و کوچک سنگ مرمر پراکنده هستند. علاوه بر سفال‌های معمولی سطح این قسمت از محوطه پوشیده از انواع سفال خاکستری است که به شکل لیوان و فنجان‌های ظریف و کاسه هستند.علاوه بر سفال‌های خاکستری نمونه‌هایی از سفال نخودی نیز در این محوطه به چشم می‌خورد. در داخل نمونه‌های کاسه‌ها و سفال‌های این محوطه نقوشی از صلیب چلیپا یا صلیب شکسته نیز دیده می‌شود.در سطح محوطه آثاری از معماری نیز به چشم می‌خورد که به صورت دیوارهای سنگ چین شده در ابعاد مربع و مستطیل است.
قلعه تاریخی بگ: قلعه تاریخی بگ مربوط به سدهٔ ۷ ه.ق تا دوره قاجار است و در شهرستان قصرقند، بخش ساربوک، روستای بگ واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۲۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه تاریخی بگ دروستای بگ قرار دارد .روستای بگ که در۱۵ کیلو متری غرب شهر قصرقند قرار دارد و یکی از روستاهای شهرستان نیکشهر و دهستان ساربوک است وبا شهر نیکشهر حدودا ۵۰ کیلومتر فاصله دارد
قلعه تاریخی قصرقند: قلعه قصرقند در مركز شهر قصرقند در قسمت شرق مسجد جامع قرار دارد كه از شمال غربی و جنوب به وسیله خانه های مسكونی احاطه شده است و از جهت شمال و شمال شرقی به نخلستان محدود می شود. این قلعه قدیم الایام مقر حمكرانی بوده است. با توجه به نوشته ها و كتاب هایی كه در مورد مكران زمین و كرمان تالیف شده می توان گفت كه تاریخ ساخت قلعه به دوره های قبل از صفویان باز می گردد. بنا به روایت ریش سفیدان و آنچه در كتاب های مختلف در مورد حكمرانان قلعه قصرقند نوشته شده است بیشتر حاكمان از طایفه 'بلیده ایها 'بوده اند. بلیده ایها از مسقط به سرزمین بلیده واقع در بین تربت مكران و پنجگور در بلوچستان پاكستان مهاجرت كرده اند، برخی عقیده دارند كه بلیده ها از اعراب بوده و مدتی بین آنها اختلاف افتاده و بعدها به پاكستان مهاجرت كرده و بعد به بلوچستان ایران بازگشتند. این قلعه بر روی تپه ای دست ساز قرار گرفته كه ارتفاع آن حدود 10 متر است، ابعاد تقریبی مجموعه 100 در60 و محدوده حاكم نشین 30 در 45 متر است و ورودی قلعه در ضلع جنوبی آن بوده و حاكم نشین در قسمت شرقی و بلند تر از سایر قسمت هاست. اتاق هایی كه در ضلع غربی قلعه ساخته شده آخرین بار از آنها به عنوان ساختمان ژاندارمری استفاده شده كه مساحتی برابر 285 متر مربع دارد. این بنا توسط حاكمان برای حكمرانی منطقه ساخته شده و پس از شكسته شدن حكومت های محلی بازماندگان حاكمان مجبور به ترك قلعه شده اند. این قلعه در دوازدهم بهمن 1381 با شماره 7260 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است . یكی دیگر از قلعه های مهم قصرقند قلعه 'بگ' است كه در روستای بگ از توابع بخش ساربوگ در فاصله 22 كیلومتری از قصرقند قرار دارد. شباهت این قلعه با قلعه قصرقند ساخت آن را به دوره صفویه نسبت می دهند. تپه حاكم نشین در قسمت غربی این مجموعه واقع است و مساحتی در حدود 1400 متر مربع دارد. بناهای ساخته شده در این تپه 520 متر مربع از سطح قلعه را اشغال كرده است. پی عظیم سنگی این مجموعه مهمترین قسمت قلعه به شمار می رود كه به صورت بسیار زیبا سنگ چین شده است.این بنا دوزادهم بهمن 1381 با شماره 7259 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است . كوه 'گت بندر مسیر جاده قصرقند به نیكشهر در فاصله 40كیلومتری به نیكشهر قر ار دارد و قله كوه بیضیست كه شبیه نعل اسب دیده می شود كه معروف به گت است و مردم منطقه آن را به اسم گت بن و گرد كوه نیز می شناسند. در قسمت بالای این كوه آثاری از معماری و حوض آب وجود دارد كه در مواقع درگیری و جنگ لشكریان فراری در بالای آن پناه می گرفتند. قسمت بالای كوه بصورت نعل اسب است كه قسمت های بیرونی آن مرتفع تر و دارای شیبی به طرف مركز آنست این شیب سبب شده كه در وسط كوه یك آبراه بوجود آید و مسیر این آبراه در وسط كوه را با سنگ و ساروج سد كرده اند و حوض آبی بوجود آمده كه می توانسته مدت های زیادی آب را در پشت خود ذخیره كند. علاوه بر این حوض آب، حوض دیگری بطول 12 متر و عرض 3 متر و با عمق 4 الی 5 متر جهت نگهداری و ذخیره آب ساخته شده است. باغ های میوه های گرمسیری نظیر موز، انبه، پرتغال و لیموترش در طول مسیر ورود به این شهرستان بر اهمیت این شهر می افزاید و قسمت اعظم میوه ها به دیگر نقاط سیستان و بلوچستان صادر می شود. این شهر كه روزی انبار قلعه بلوچستان بوده دارای آبشارهای متعددیست كه در این بین آبشار' آبند' یكی از زیباترین آبشارهای استان سیستان و بلوچستان است.
......................
آرشیو
