امروزه ما در دنیایی مدرن زندگی می‌کنیم که ابزارهایش لحظه به لحظه بیشتر جهان اطراف ما را در سیطره خود در می‌آورند. یکی از این ابزارها رسانه و یکی از شاخه‌های رسانه صنعت فیلم و سینما است. تقریبا جدایی میان ما و صنعت فیلم ناممکن است. بخش عظیمی از اطلاعاتی که ما از دنیای اطرافمان بدست می‌آوریم از طریق فیلم‌ها و سریال‌ها بدست می‌آیند و بخشی از فرآیند یادگیری و آموزش ما به فیلم‌هایی که در سینما یا تلویزیون می‌بینیم گره خورده است. لذا به نظر می‌آید که جدایی و انفکاک میان ما و صنعت سینما حتی اگر ناممکن نباشد، بسیار سخت است.
حال که صنعت سینما را به مثابه عنصری تفکیک‌ناپذیر از زندگی مدرن پذیرفتیم، باید با حسن و قبح ، معایب و مزایا، مضرات و فواید آن آشنا شویم. بی‌تردید هر ابزار در جهان جدید نه بی‌اشکال است نه بی‌فایده. پس چه بهتر که آگاهی مان را نسبت به ابزارهایی که دنیای جدید در اختیارمان قرار داده است افزایش دهیم تا بتوانیم به نحو مطلوب‌تر از آن‌ها بهره ببریم.
تنها راه جلوگیری از تبعات منفی فیلم‌ها برای خودمان و فرزندانمان افزایش آگاهی نسبت به این ابزار است. ما باید نسبت به سینما و فیلم آگاهی داشته باشیم. در واقع باید خودآگاه خود را بر ناخودآگاه خود مسلط کنیم تا میزان اثرات فیلم‌ها بر ناخودآگاهمان به کمترین حد ممکن برسد. ما باید دانش سینمایی خود را روز به روز افزون‌تر کنیم. ما باید با تاریخ سینما و فلسفه آن، نحوه شکل‌گیری و پیشرفت صنعت سینما در بستر تاریخ، بنیان‌گذاران آن و اهداف‌شان و… آشنا باشیم تا بتوانیم از خود در برابر اثرات نامطلوب فیلم و سینما محافظت کنیم.
یکی از اصلی‌ترین راه‌کارهای مواجهه با یک فیلم این است که از انفعال در برابر آن خارج شویم و به عنوان مخاطب حضوری فعال در مقابل آن داشته باشیم. منظور از پرهیز از انفعال و مواجهه فعالانه این است که صرفا پذیرنده، تماشاگر و دریافت کننده اتفاقات و حوادث، اطلاعات و معارف، فرم و محتوای مد نظر تولیدکنندگان فیلم نباشیم. نباید نویسنده یا کارگردان فیلم صرفا به مثابه سخنگویی باشد که باید سخنش را بشنویم و بپذیریم. بلکه باید با او گفتگو کنیم، درستی و نادرستی سخنش را بسنجیم و بعد در مورد پذیرش و یا عدم پذیرش آن “آگاهانه” تصمیم بگیریم. نباید بگذاریم قالب، فرم و محتوای فیلم بر ناخودآگاه ما مسلط شود و از غفلت آگاهی ما استفاده کرده اثرش را بر روح و روان ما تثبیت کند. ما باید در مورد فیلم‌ها فکر کنیم. آن ها را تحلیل کنیم. دیدگاه‌ها و محتوای فیلم‌هایی را که می‌بینیم مورد نقد قرار دهیم و پس از بررسی همه جوانب در مورد پذیرش و یا عدم پذیرش محتوای آن ها تصمیم بگیریم. شاید راه حل کوتاه مدت مواجهه با ابزارهای دنیای جدید فیلترینگ و دوری جستن از آن‌ها باشد، اما این راه به هیچ وجه در بلندمدت دوام نخواهد آورد و پاسخگو نیست. بی‌تردید مهم‌ترین راه مصون ماندن از اثرات نامطلوب ابزارهای دنیای مدرن پذیرش آن‌ها و مواجهه فعالانه و آگاهانه در مقابل‌شان است. ما نه فقط باید خودآگاه خود را در مقابل ناخودآگاهمان مسلط سازیم، بلکه باید رویکرد خود را در مقابل ابزارهای جدید رسانه‌ای به مواجهه فعال و توام با شناخت و آگاهی بدل سازیم.
حتی اگر چنین دیدگاهی نسبت به صنعت سینما نداشته باشیم، تحلیل فیلم به خودی خود جذاب است. فیلم به عنوان اثری هنری می‌تواند در معرض تحلیل‌های متنوعی قرار بگیرد که زوایای جدیدی را برای ما می‌گشایند و بعضا ممکن است معنایی بسیار متفاوت به فیلم ببخشند. تحلیل یک فیلم یا اثر هنری با شکافتن اعماق و لایه‌های تودرتو و زوایای پنهان آن دروازه‌ای جدید به روی مخاطب می‌گشاید و او را غرق در لذتی وصف ناشدنی می‌کند. لذتی که به لذت اکتشاف و یا فهم موضوع و مسئله‌ای می‌ماند. در واقع تحلیلگر به مثابه مکتشفی عمل می‌کند که پرده از رازهای درون فیلم بر می‌دارد.
پس با هر نیت و با هر تفکری نسبت به هنر و یا صنعت فیلم و سینما، به نظر می‌رسد تحلیل فیلم یک ضرورت است. اندیشیدن عمیق در باب آنچه که بر پرده سینما و یا بر صفحه تلویزیون می‌بینیم و خوراک فکری خودمان، فرزندانمان و بخش عظیمی از مردم جامعه را بدست می‌دهد لازم و واجب است.
اما چگونه اندیشیدن درباره فیلم، خود یک هنر است. هنری که آموزش‌های خاص خود را می‌طلبد. هنری که اسلوب و روش خاص خود را دارد. هنری که به شما می‌آموزد چگونه ساختارمند یک فیلم را ببینید، المان‌های فرمی و محتوایی آن را دریابید و بر آن اساس در مورد فیلم بیندیشید و پس از آن تحلیل کنید.
ما قصد داریم طی دروسی کلیدی‌ترین نکات تحلیل فیلم را با هم مرور کنیم. در زمینه تحلیل فیلم منابع و کتب فراوانی نوشته و یا ترجمه شده است، اما کتابی که بیش از همه به هدف ما نزدیک است، کتاب «راهنمای نگارش تحلیل فیلم[۱]» نوشته «تیموتی کوریگان[۲]» و ترجمه «مزدا مرادعباسی» است. مطالعه تمام این کتاب را به شما توصیه می‌کنم، اما اگر حوصله خواندن همه کتاب را ندارید، نگران نباشید. در این دروس تحلیل فیلم اصلی‌ترین نکات کتاب را با هم مرور خواهیم کرد و امیدوارم چیزی را از قلم نیندازیم. مثال‌های این کتاب اکثرا مربوط به فیلم‌های کلاسیک سینمای آمریکا و بعضا مربوط به قبل از ۱۹۸۰ است که شاید برای ما زیاد جذاب نباشد. لذا سعی می‌کنیم کمتر از مثال‌های کتاب بهره بگیریم و بیشتر مثال هایمان را از فیلم‌های روز سینما علی‌الخصوص سینمای ایران اقتباس کنیم. امیدواریم بتوانیم قدمی هر چند کوچک در راستای عمیق‌تر اندیشیدن نسبت به فیلم و پدیده سینما برداریم.
———————————————————————
[۱] A short guide to writing about film
[۲] Timothy Corrigan
با الهام و تلخیص از کتاب راهنمای نگارش تحلیل فیلم نوشته تیموتی کوریگان
