مقدمه
آرامش واژه زیبایی است که امروزه با رشد جمعیت و ماشینی شدن زندگی شهری، همگان به دنبال آن می گردند، آرامشی که در پیچیدگی آلودگی هوا، ترافیک و آلودگی صوتی به کما رفته است. آلودگی صوتی یکی از تهدید های جدی سلب آرامش است که شهروندان در محیط های شهری، خانه و محل کار تقریبا به طور مداوم آن را تجربه می کنند، بی آنکه بدانند آلودگی صوتی چگونه سلامت روح و روانشان را نشانه رفته است.
شاید آلودگی هوا و ترافیک دیگر جایی برای نگرانی در زمینه آلودگی صوتی باقی نگذاشته باشد، اما طبق نظر کارشناسان کنترل کیفیت هوای تهران، وضعیت آلودگی صوتی پایتخت مرز هشدار را رد کرده و اکنون در شرایط اضطراری قرار دارد. اگر وضع به همین روال پیش برود، چه بخواهیم و چه نخواهیم در آینده ای نه چندان دور آلودگی صوتی نیز به مرز بحران خواهد رسید، چنانکه اکنون آلودگی هوا در صدر معضلات زیست محیطی و در شرایط بحرانی قرار گرفته است. بحث آلودگی صوتی یکی از جنبه های مغفول مانده آلودگی محیط زیست است. آلودگی صوتی در سایه آلودگی هوا قرار گرفته، در حالی که آلودگی صوتی یکی از جنبه های آلودگی است که بسیار آزار دهنده است و به دلیل دانش کمی که در مورد این آلودگی وجود دارد آن طور که باید به آن پرداخته نشده است.
تعریف آلودگی صوتی
هر نوع صدایی که انسان تمایل به شنیدن آن نداشته باشد و به گونه ای نسبت به آن احساس آزردگی کند یا سبب ایجاد آسیب و اختلا ل اعصاب شنوایی شود، در حکم آلودگی صوتی شناخته و تعریف می شود. مطابق بند ۲ ماده ۱ آیین نامه اجرایی نحوه جلوگیری از آلودگی صوتی که در تاریخ ۱/۴/۱۳۷۸ به تصویب هیات وزیران رسیده است "آلودگی صوتی عبارت است از پخش و انتشار هرگونه صوت و صدا و ارتعاش بیش از حد مجاز و مقرر در فضای باز(غیر سرپوشیده)". بر اساس ماده ۲ همین آیین نامه، حد مجاز یا استاندارد آلودگی صوتی توسط سازمان محیط زیست با همکاری دستگاههای ذیربط تهیه و به تصویب شورایعالی حفاظت محیط زیست می رسد.
استاندارد میزان صوت بر حسب کاربری محل متفاوت است، کمترین آن برای محل های مسکونی است که در شب حدود ۳۵ دسی بل تعیین شده است؛ این میزان تقریبا ساکت ترین حالتی است که در نظر گرفته شده و به اندازه صدا در اواخر شب در یک روستا است. دراین استاندارد بیشترین مقدار هم ۶۵ دسی بل تعیین شده است؛ این میزان صدا تقریبا به اندازه صدای یک اجتماع ۱۰ تا ۲۰ نفره است که با هم صحبت می کنند و یا صدای بچه هایی که در کلاس بی معلم، سرو صدا می کنند. این استانداردها را سازمان حفاظت محیط زیست وضع کرده است، اما با بودن این استانداردها متاسفانه هنوز شهروندان شب ها را با صدای زیاد کارگران ساختمانی و خودروها و موتورسیلکت های پرسر و صدا سر می کنند.
وضعیت آلودگی صوتی در تهران بر حسب زمان و مکان متفاوت است. اگر در حاشیه یکی از خیابان های شهر تهران زندگی می کنید، باید نهایت صدا در داخل منزل ۳۵ دسی بل باشد، در حالی که در این شرایط حدود ۵۰ تا ۶۰ دسی بل است، یعنی حدود ۲ برابر استاندارد است. میزان ۲ برابر، عددی است، اما واحد دسیبل، لگاریتیمی است؛ لذا وقتی ۴۰ دسی بل می شود به این معنی است که ۱۰ برابر انرژی صوتی اضافه می شود، یعنی ۱۰ برابر از حد مجاز بیشتر می شود. اگر ۵۰ دسی بل شود، یعنی ۱۰۰ برابر انرژی صوتی بر فرد وارد می شود.
وضعیت آلودگی صدا در تهران
براساس آخرین بررسی ها از وضعیت آلودگی صوتی پایتخت، آلوده ترین قسمت شهر تهران از لحاظ آلودگی صوتی، مناطق مرکزی و پرترافیک، مناطق جنوبی و پرجمعیت، محدوده ریل راه آهن و مسیر پرواز هواپیماها است. شهروندانی که ساکن مناطق مسکونی نزدیک به فرودگاه ها و بزرگراه ها هستند بیش از دیگران در معرض آلودگی صوتی قرار دارند، به عنوان نمونه ساکنان اطراف فرودگاه مهرآباد تهران، در معرض اثرات زیانبار آلودگی صوتی ناشی از حرکت هواپیماها هستند. بنا به آخرین گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بیش از ۷۶ درصد مراکز درمانی (حداقل۳۳۰ مرکز درمانی) و ۳۲ درصد مراکز آموزشی (حداقل ۱۳۲۶ مرکز آموزشی) در شهر تهران از نظر آلودگی صوتی خارج از حد استاندارد و در شرایط بحرانی قرار دارند. همچنین میزان آلودگی صوتی تمامی مناطق تهران بیش از حد مجاز بوده و علیرغم تدوین استانداردهای آلودگی صوتی، تنها این استانداردها در خودروهای تولیدی رعایت می‌شوند و عملا خودروهای در حال تردد و موتورسیکلت‌های تولیدی و در حال تردد هیچگونه استانداردی در خصوص آلودگی صوتی رعایت نمی‌کنند.
ماده ۶ آیین نامه اجرایی نحوه جلوگیری از آلودگی صوتی، منابع و کانون های آلودگی صوتی را شامل موارد ذیل دانسته است:
" نیروگاهها و پالایشگاه ها، کارخانه ها و کارگاه ها، وسایل نقلیه موتوری اعم از هوایی، دریایی، زمینی و زیرزمینی، فرودگاه ها، پایانه های حمل و نقل و توقفگاه های دایمی وسایل نقلیه موتوری، تعمیرگاه های وسایل نقلیه موتوری و آن دسته از واحدهای صنفی که فعالیت آنها با آلودگی صوتی ملازمه دارد، میادین تیر و محل های تمرین نظامی و سایر منابع مانند ژنراتورها و موتورهای تولید برق استقرار بلندگوها در اماکن عمومی و محوطه های سرپوشیده، مباشرت به هر عمل یا ترک عمل که ایجاد آلودگی صوتی نماید".
صدای بوق خودروها، اگزوز موتورسیکلت ها، آژیر خطر اورژانس و پلیس، دزدگیر ماشین ها، ساخت و سازهای شهری، فعالیت ابزار و ماشین آلات صنعتی در خیابان ها و... همه سهمی در آلودگی صوتی شهر تهران دارند، اما براساس آخرین بررسی ها، منابع متحرک، متهم ردیف اول در پرونده آلودگی صوتی هستند، همانطور که در موضوع آلودگی هوا هم، متهم ردیف اول منابع متحرک محسوب می شوند. موتورسیکلت ها عامل بیش از ۴۹ درصد از آلودگی های صوتی در شهر تهران بوده و بیشترین سهم را در ایجاد آلودگی صوتی دارند؛ پس از آن به ترتیب خودورهای سواری، خودروهای سنگین و اتوبوس های درون شهری، مهمترین عوامل آلودگی صوتی ناشی از منابع متحرک هستند. لازم به ذکر است که طبق نظر کارشناسان، هر موتورسیکلت هشت برابر یک خودرو، آلودگی صوتی ایجاد می کند.
در شهر تهران بالغ بر ۴۰ بزرگراه وجود دارد که عبور و مرور خودروها در این بزرگراه ها و صدایی که تولید می کنند، مهم ترین عامل آلودگی صوتی است و در بسیاری مواقع آلودگی صوتی در این محل ها به ۷۵ تا ۸۵ دسی بل می رسد؛ بنابراین می توان گفت شهروندانی که منازل مسکونی آنها در اطراف بزرگراه هاست از لحاظ آلودگی صوتی در شرایط بحرانی قرار دارند.
اثرات آلودگی صوتی
آثار آلودگی صوتی بر انسان:
مطالعات متعدد نشان داده است که روبرو شدن با صداهای ناهنجار، اثر زیان‌آور و مخاطره‌آمیزی بر سلامت انسان دارد. نوع و میزان واکنش انسانهایی که در محیطهای پر سر و صدا مشغول به کار بوده و یا در حال زندگی هستند، در طول شبانه‌روز و حتی از مکانی به مکان دیگر متغیر است.
به طور کلی اثرات ناهنجار آلودگی صوتی بر انسان را می‌توان به دو دسته اثرات مستقیم و غیر مستقیم تقسیم کرد، که به شرح ذیل است:
الف- اثرات مستقیم آلودگی صوتی بر انسان: خصوصاً به آسیب‌های مربوط به حس شنوایی و مکانیسم ایجاد آنها مربوط می‌شود. از ساده‌ترین و محسوس‌ترین عوارضی که سر و صدا برای انسان به ارمغان می‌آورد، از دست دادن قدرت شنوایی است، حتی صدای مداوم و غیرآزاردهنده نیز برای انسان مضر بوده و حساسیت گوش را نسبت به انواع صداها تقلیل می‌دهد. شنیدن صدایی با شدت صوتی ۱۰۰ دسیبل (واحد اندازه‌گیری شدت صوت) به مدت ۱۰ دقیقه، نیاز به استراحتی به مدت ۲۰ دقیقه در محیطی کاملاً آرام دارد تا اثر آن را جبران نماید. اثرات بلند مدت سر و صدا بر گوش انسان به صورت «کری ادراکی یا عصبی» ظاهر می‌گردد؛ همچنین در نتیجه کارکردن در محیطهای شلوغ و پر سر و صدا، سلولهای شنوایی از بین رفته و منجر به کری غیرقابل برگشت می‌گردد، که این نوع افت شنوایی را در اصطلاح «کری شغلی» می‌نامند.
ب- اثرات غیرمستقیم که عبارتند از: حساسیت عصبی، تحریک‌پذیری شدید، گرفتگی عضلانی، شوک عصبی، خستگی جسمی و روحی، سرگیجه، ترس و اضطراب، آشفتگی خواب، آلرژی، افزایش ضربان قلب و فشارخون، اختلال در تعادل بدن، انقباض عروق خونی پوست، کاهش فعالیت سیستم گوارشی و سوء هاضمه، ضعف قوه بینایی و جنسی، تمایل به قتل و خودکشی و غیره.
لازم به یادآوری است که از میان اثرات مذکور، اثرات ذهنی و روانی بر حسب حساسیت شخص، موقعیت، زمان و حالات روانی افراد متفاوت است؛ اما در مجموع، از قدرت فراگیری افراد کاسته، و بر تعداد اشتباهات در انجام کارهای فکری می‌افزاید. ذیلا به اثرات روحی و روانی آلودگی صوتی پرداخته می شود.
اثرات روحی و روانی آلودگی صوتی بر انسان:
یکی از بزرگترین عوامل ایجاد کننده اضطراب در افراد، سر و صدا است. مواجهه زیاد با تراز صدای بالا، باعث ایجاد عصبانیت و تحریک در عکس العمل فرد می شود. اعتقاد بر این است که سرو صدا یکی ازعوامل مستقیم بیماری های روحی است و نیز ممکن است سرعت یا شدت پیشرفت یک ناهنجاری روحی را بیشتر کند. شواهدی که دال بر ارتباط سر وصدا با بیماری های روحی باشد بسیار کم است و بیشتر بر اساس اثرات کلینیکی و بالینی سنجیده می شود، علیرغم وجود شواهد ضعیف، این شواهد دلالت بر وجود اثرات منفی سر و صدای محیط بر سلامت روحی افراد دارد.
سر و صدا می‌تواند یکی از عوامل سقط جنین باشد. سر و صدا باعث ایجاد استرس در مادران می‌شود، این استرس رگهای رحم را که مسئول تهیه و رساندن مواد غذایی و اکسیژن به جنین هستند، منقبض می‌نماید، لذا نوزادان اغلب با کاهش وزن به دنیا می‌آیند. آلودگی صدا منجر به درصد گسترده‌ای از ناتوانی‌های انسان می‌شود، مانند کاهش تمرکز، کاهش دقت، کاهش اعتماد به نفس، عصبانیت، پایین آمدن قدرت ادراک و مشکلاتی درباره ارتباطات انسانی، کاهش شنوایی، اثرات بالینی، اختلال در مکالمات، سوء هاضمه در انسان و همچنین بر هم خوردن آرامش و آسایش در محیط خانه، اجتماع و استراحتگاه ها، گسترش خشونت در رفتارهای اجتماعی ، ازدیاد تصادفات شهری، ایجاد مزاحمت در خواب (بی خوابی) و عدم تمرکز در کارهای اقتصادی، از جمله آثار مخرب آلودگی صوتی است. از همه مهم تر اینکه آثار زیانبار سروصدا بر روی کودکان که بسیار آسیب پذیر هستند را نمی توان نادیده گرفت؛ وضعیت روحی و جسمی کودکان به دلیل عدم تکامل وضعیت جسمی و عقلی و روانی شان از حساسیت بالا یی برخوردار است.
به عقیده "پروفسور دنیز گوتلب، مشاور سازمان بهداشت جهانی و رییس بخش کنترل آلودگی صدا در اداره محیط زیست" اختلال و جلوگیری از تکامل رشد جسمی کودک، ممانعت و به تاخیر انداختن روند زبان گشایی ، لطمه وارد کردن به رشد هوش و ذکاوت و احساس و هوشمندی عاطفی و وجود عصبانیت و شلوغی و همچنین بی میلی نسبت به تعلیم و تربیت، از جمله عوارض ناشی از آلودگی های صوتی است. اصل اول اعلا میه کنفرانس سازمان ملل درباره محیط زیست در استکهلم به سال ۱۹۷۲ باز می گردد که کنفرانس از دولت ها و مردم درخواست می کند به منظور حفاظت و بهبود محیط زیست برای منافع مردم و نسل های آینده به تلا ش خود وحدت بخشند. این است که انسان از حقوق بنیادین برای داشتن آزادی، برابری و شرایط مناسب زندگی در محیط زیستی که به او اجازه زندگی باحیثیت و سعادتمندانه را بدهد، برخوردار است. او رسما مسوولیت حفاظت و بهبود محیط زیست برای نسل های حاضر و آینده را بر عهده دارد.
تحقیقات نشان داده افرادی که در مراکز شلوغی چون فرودگا هها یا ایستگا ههای راه آهن زندگی می کنند در مقایسه با سایرین به دفعات بیشتری دچار سردرد می شوند و احتمال بروز تصادفات کوچک در مورد آنها بیشتر است .این افراد اعتیاد بیشتری به مصرف قرصهای مسکن و خواب آور پیدا می کنند .
ناهنجاری ذهنی در طول روز به وسیله صداهای گوناگونی مثل بوق خودروها، صدای موتورسیکلت ها، خودروهای سواری و... تشدید می شود. حاصل این صداهای ناهمگون و دلخراش، تشویش و پریشانی ذهن و عصبی شدن افرادی است که مجبورند برای انجام کارهای شخصی و شغلی خود در سطح شهر تردد کنند. آلودگی صوتی، آنچنان خطرآفرین است که بر اساس برخی پژوهش ها حتی می تواند احتمال خودکشی در افراد را افزایش دهد.
حتی در تحقیق جالبی درباره تاثیر سر و صدا بر میزان پرخوری افراد در دانشگاه پنسیلوانیا مشخص شد گروهی که در معرض صدا قرار داشتند، دو برابر گروه دیگر خورده اند. پس می توان گفت؛ چاقی هم از عوارض آلودگی صوتی است.
آلودگی های صوتی مکانیکی نیز تاثیر بسزایی در عصبانیت شخص دارد. شهرداری وراهنمایی و رانندگی اجازه ورود کامیون ها را در روز به رانندگان کامیون ها نمی دهند، بنابراین آنها ناچار می شوند مصالح مورد نیاز احداث ساختمان از جمله آجر و تیرآهن را شب ها به مقصد برسانند یا برای خاکبرداری در شب اقدام کنند. صداهای تولیدشده توسط کامیون ها، بلدوزر، جرثقیل و خالی کردن آجرو تیرآهن چنان ناهنجار است که آرامش را از شهروندی که تمام روز مشغول کار بوده و می خواهد شب را استراحت کند، می گیرد. این موضوع ممکن است به عصبانیت این شهروند و نهایتا به خشونت و نزاع منجر شود.
به هر حال آلودگی های صوتی موضوعی است انکارناپذیر و آثار آن چنان بر بروز عصبانیت تاثیر دارد که خشم ناشی از آن در برخی از موارد زیان ها و خساراتی را متوجه آدمی می کند که جبران آن به هیچ عنوان میسر نخواهد بود. عصبانیت زمانی که به اوج خود می رسد باعث می شود شخص کنترل خود را از دست بدهد و در اینجاست که اگر به درستی کنترل نشود خشونت بر آن حاکم و توان مقابله با ناهنجاری های اجتماعی از عهده برخی از افرادی که مستعد ارتکاب جرم هستند بر نمی آید. خشم و خشونت، آفتی است که زندگی انسان را به مخاطره می اندازد، استعدادهای آدمی را می گیرد و آرامش و آسایش افراد را تهدید می کند و اگر به درستی کنترل نشود عوارض خارجی آن باعث ناهنجاری هایی می شود که اجتماع را نیز به مخاطره می اندازد؛ هر چند وجود دارند افرادی که خشم خود را فرو می نشانند و در مقابل عوامل خارجی از جمله آلودگیهای صوتی ساکت می مانند ولی در آینده از اختلا لا ت عصبی و اضطراب رنج می برند و چه بسا افسرده می شوند. بنابراین آلودگی های صوتی که خود یکی از عوامل به وجود آورنده عصبانیت وخشم است باعث بروز دو اثر منفی در آدمی می شود؛ اثر کوتاه مدت آن جرم را به ارمغان می آورد و اثر بلندمدت آن بیماری های روانی را دامن می زند. بنابراین بهترین راه حل برای حفظ سلا مت روحی و روانی انسان برطرف کردن علت اصلی عصبانیت و خشم است که یکی از مهم ترین آنها آلودگی های صوتی است.
اساسا شلوغی زیاد و آلودگی صوتی، نوعی عامل استرس زای بیولوژیک و از عوامل تحریک و تخریب سلسله اعصاب است که نه تنها بر سیستم شنوایی که بر کل بدن آدمی و روان او تاثیرات مخرب خواهد گذاشت. اکثر افراد به نوعی به سر و صداهای ناهنجار محیط زندگی خود به مرور عادت کرده و از آنجا که پارادایم آلودگی صوتی را جزء لاینفک زندگی شان می پندارند، لکن ناراحتی ناشی از مضرات آن را چندان حس نمی کنند. در نهایت اختلالات هورمونی و عدم سلامت که یکی از نمادهای عینی آن کاهش شنوایی است، سبب شده تا شخص نتواند با مردم و جامعه اطرافش ارتباط موثر و کارآمد برقرار نماید که این به نوبه خود باعث کاهش کیفیت زندگی و سلامت روحی و بهداشت روانی شخص می شود. مهم ترین تاثیر آلودگی صوتی، سرعت گرفتن روند پیری در انسان است. آلودگی صوتی، عمر مفید شهرنشین ها را به طور قابل ملاحظه ای کاهش می دهد؛ چنانچه فردی به طور مداوم طی هشت ساعت در معرض سر و صدای بالای ۷۰ دسی بل قرار گیرد، فشار خون وی ۵ تا ۱۰ میلی متر جیوه افزایش پیدا می کند.
امروزه آلودگی صوتی به دلیل ناملموس بودن و بی توجهی افکار عمومی و عادت به شنیدن صداهای غیراستاندارد و خصیصه تحمل و مدارای آلودگی صوتی، به چالشی خاموش و اصطکاکی فرسایشی مبدل شده است.
آثار آلودگی صدا بر سایر موجودات زنده:
تحقیقات نشان می دهد حتی رشد گیاهان نیز بر اثر سر و صدای بلند، به شدت کاسته شده و در مورد جانوران هم مهاجرت بی موقع حیات وحش و پرندگان، سقط جنین، خونریزی گوش، بی اشتهایی، بروز حالات پرخاشگرانه، کاهش شیر در موجودات شیرده و کوتاهی طول عمر از جمله اثرات سر و صداهای ناهنجار می باشد. آلودگی صوتی اجسام بی جان را نیز بی نصیب نگذاشته و لذا از اهم آثار آلودگی صوتی و ارتعاشات اجسام بی جان می توان به شکسته شدن شیشه ها و ایجاد شکاف در ساختمان ها اشاره نمود. با توجه به شاکله اصلی «اصل پنجاهم قانون اساسی» جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیط زیست که هم نسل امروز و هم نسل های بعدی می بایست در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفه ای عمومی تلقی شده و از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، جرم و لذا ممنوع است.
عوامل و منابع آلودگی صوتی در شهر تهران
آلودگی های صوتی منابع مختلفی دارند؛ به عنوان مثال در بخش مکانیکی می توان به موتورسیکلت، خودرو، کامیون، هواپیما، راه آهن، مترو، ادوات موسیقی، ورزشگاه ها، کولر، جاروبرقی، پنکه، دریل و... و در بخش انسانی صداهای ناهنجار و بلند انسان در جدال با یکدیگر و حرکات نامتعارف اشاره کرد. بسیاری از منابع آلاینده صوتی شهرها، اصناف و واحدهای تولیدی، به دلیل نبود نظارت کافی در مراکز اصلی شهر و اماکن مسکونی و پرجمعیت مشغول فعالیت هستند.
صدای چکش صافکارها و زوزه مته کارگاه های نجاری و صدای پتک آهنگری و شلوغی تعمیرگاه های خودرو به سر و صدای شهر می افزاید. علاوه بر اینها منابعی سرگردان در کل شهر وجود دارند که آلودگی صوتی را افزایش می دهند. صدای ناموزون بوق، صدای آژیر دزدگیر و صدای موسیقی خودروها، امروز به یکی از بخش های جدانشدنی زندگی روزمره شهروندان تبدیل شده است. در این بین، نباید موتورسیکلت ها را فراموش کرد. در شهری مثل تهران، بیشترین آلودگی صوتی ناشی از تردد موتورسیکلت هاست.
بطور کلی منابع مولد آلودگی صوتی، به دو دسته‌ی «ثابت» و «متحرک» تقسیم می‌شوند؛ از جمله منابع ثابت می‌توان به سیستم‌های خنک‌کننده، نیروگاههای حرارتی، صنایع گوناگون، ساختمان‌های در دست احداث، مراکز تجاری و عمومی و... اشاره کرد و از جمله منابع متحرک، می‌توان انواع وسایل حمل و نقل زمینی، هوایی و دریایی را نام برد. تلفن های همراه را نیز بیفزایید.
راهکارهای کنترل آلودگی صوتی
با توجه به عوارض و پیامدهای نامطلوب آلودگی صوتی در محیطهای طبیعی، اجتماعی و بویژه انسانی، ضرورت کنترل آن بطور جدی مطرح می‌گردد؛ از این رو، به منظور مقابله با این مسأله، دو روش کلی که برای کنترل سر وصداهای مزاحم وجود دارد اشاره می‌شود: الف -جذب صدا: در این روش شدت سرو صدا در محیط کار با تقلیل میزان انعکاس امواج صوتی به وسیله نصب وسایلی برای گرفتن و تخفیف ارتعاشات صوتی تقلیل داده می‌شود به این معنی که با استقرار وسایل جذب صدا در سقف‌ها و دیوارها، به جای اینکه امواج صوتی تولید شده منعکس شود، جذب دیوارها و سقف‌ها شده، بدین صورت مقدار زیادی از شدت صدای تولید شده کاسته می‌شود. ب- عایق کردن صدا: در این روش کانون‌ها و عملیات مولد صدا، نظیر محل کار ماشین‌ها، از سایر قسمت‌های محیط کار مجزا (توسط کشیدن دیوار یا نصب آنها در محل‌های جداگانه) و از انتقال صدا به جاهای دیگر جلوگیری می‌شود. ضمنا علاوه بر عایق کردن سقف‌ها و دیوارها، به منظور جلوگیری از ورود صدا از خارج وکاهش ارتعاشات صورتی تولید شده در داخل می‌توان سر و صدا را درهمان منبع تولید صدا (کانون‌های صدازا) ازبین برد. به طور مثال از طرق: ۱- نصب وسایلی در ماشین‌آلا‌ت برای کاهش سرو صدا و ارتعاشات. ۲- استفاده از وسایل اتوماتیک برای بستن درهای بزرگ و سنگین، برای جلوگیری از سر و صدای ناراحت‌کننده ناشی از بستن درها وروغنکاری به موقع قفل‌ها، لوله‌ها، دستگیره درها و همچنین قسمت‌های گردان ماشین‌ها تا راحت و روان کار کنند و سر و صدا تولید نکنند. ۳- صدای زنگ تلفن‌ها را با استفاده از وسایلی که در آنها نصب می‌شود، می‌توان کاهش داد.۴- کارکنان را می‌توان آموزش داد که آرام صحبت کنند و از ایجاد سرو صدا و همهمه، به خصوص وقتی دور هم جمع می‌شوند یا از راهروها می‌گذرند جدا خودداری کنند. ۵- استفاده از کفپوش در اتاق‌های چوبی، سیمانی یا آجری که باعث جذب امواج صوتی و کاهش سرو صدا می‌شود. ۶- استفاده از ارابه‌های دستی کوچک با چرخ‌های لا‌ستیکی برای حمل و نقل بار در راهروها و اتاق‌ها. ۷- تنظیم صحیح روش کار، باعث تقلیل مقدار زیادی از آمد و شدهای غیرضروری و در نتیجه، در عین افزایش کارآیی، موجب کاهش میزان سرو صدا می‌شود.
همچنین لازم است قبل از شروع کار از کارگران، آزمایش‌های قدرت شنوایی به عمل آید و هر چند مدت یک بار تکرار شود. طرح‌ریزی صحیح ماشین‌ها، لوازم جذب‌کننده سر و صدا، کنترل ارتعاشات، خاموشی ماشین‌ها برای مدت زمان معین و غیره نیز از روش‌هایی هستند که می‌توان برای کاهش و کنترل سر و صدا در نظر قرار گیرند
در مورد آلودگی صوتی یکی از وظایف شهرداری ها در بند ۲۰ اصلاحی ماده ۵۵ قانون شهرداری، جلوگیری ازایجاد و تاسیس کلیه اماکن که به نحوی از انحاء موجب بروز مزاحمت برای ساکنین یا مخالف اصول بهداشت در شهرها است. شهرداری مکلف است از تاسیس کارخانه ها، کارگاه ها، گاراژهای عمومی وتعمیرگاه ها و دکان ها و همچنین مراکزی که مواد محترقه می سازند و اصطبل چارپایان و مراکز دامداری و به طور کلی تمام مشاغل و کسب هایی که ایجاد مزاحمت و سروصدا می کنند یا تولید دود یا عفونت و یا تجمع حشرات و جانوران می نمایند، جلوگیری کند ... . شهرداری در مورد تعطیل و تخریب و انتقال به خارج از شهر، مکلف است مراتب را ضمن دادن مهلت مناسب به صاحبان آنها ابلاغ کند و اگر صاحب ملک به نظر شهرداری معترض باشد باید ظرف ده روز اعتراض خود را به کمیسیونی مرکب از سه نفر که از طرف انجمن شهر انتخاب خواهند شد تسلیم کند. رای کمیسیون قطعی و لا زم الا جرا است.
به موجب ماده واحده قانون تشدید مجازات موتورسیکلت سواران متخلف، افسران و درجه داران دیپلمه، مامور راهنمایی و رانندگی مکلفند در محدوده قانونی شهر تهران رانندگان موتورسیکلت یا موتورگازی ای که به وسیله لوله خروج دود، عمدا صدای ناهنجار ایجاد می کنند را متوقف کنند. طبق این ماده واحده عمل مزبور جرم محسوب می شود. نظر به اینکه مطابق آمارهای شرکت کنترل کیفیت هوا، موتورسیکلت‌ها عامل بیشترین آلودگی صوتی تهران هستند، لذا مسئولان باید در خصوص این دسته از وسایط نقلیه تدبیری جدی بیندیشند.
بر اساس ماده ۳ آیین نامه اجرای نحوه جلوگیری از آلودگی صوتی که به استناد ماده ۲۷ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا در تاریخ ۱/۴/۱۳۷۸ به تصویب هیات وزیران رسیده است، سازمان محیط زیست ضمن شناسایی منابع و کانون های آلودگی و تعیین میزان آلودگی آنها بر اساس استانداردهای قانونی مراتب را به عامل یا عاملین منابع مذکور اعلام نموده و مهلت مناسبی را برای رفع آلودگی تعیین می کند. عاملین منابع صوتی مذکور مکلفند در مهلت مناسب تعیین شده حسب مورد نسبت به رفع آلودگی صوتی اقدام نمایند. طبق ماده ۴ همین آیین نامه، درصورتی که عاملین آلودگی در کارخانجات و کارگاه ها در پایان مهلت مقرر نسبت به رفع آلودگی صوتی اقدام ننمایند، از فعالیت اینگونه منابع به ترتیب مقرر در ماده ۱۶ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا ممانعت به عمل خواهد آمد. مواد ۷ ، ۸ ، ۹ ، ۱۰ ، ۱۱ ، ۱۲ و ۱۳ آیین نامه مورد اشاره نیز در راستای پیشگیری از آلودگی صوتی وضع شده اند.
فضای سبز درختی و درختچه ای قادر است در کاهش آلودگی صدا موثر باشد. البته خود این گیاهان از نظر رشد تحت تاثیر منفی آلودگی صوتی قرار می گیرند. کیفیت کم گردن صدا در گیاهان درختی و درختچه ای بر حسب تراکم شاخ و برگ، بلندی و اندازه، گونه درخت و سایز برگ آن متفاوت است. بررسی ها نشان می دهد که اثر کاهش صدا در فرکانسهای متوسط (طول موج بین ۲۰۰۰-۲۵۰ هرتز) نسبت به فرکانسهای بلند و کوتاه بیشتر می باشد. اگر بخواهیم گونه های گیاهی شاخص برای کاهش آلودگی صدا در ایران را مورد بررسی قرار دهیم باید گفت که هنوز تاکنون مطالعات مفیدی صورت نگرفته اما از دید کلی و البته بر اساس تحقیقات علمی موجود مشخص شده است که گونه های درختی مانند : چنار، بلوط، اقاقیا و کاج نسبت به دیگر گونه ها در کاهش آلودگی صوتی برتری دارند . لازم است در اینجا جدای از اثر کاهندگی آلودگی صوتی گیاهان به دیگر خواص مفید آنها از جمله : جذب گاز کربنیک ، تصفیه هوا و جذب گرد و خاک، تولید اکسیژن، کمک به تثبیت خاک و افزایش نفوذپذیری آب، کاهش فرسایش خاک، کاهش آلودگی هوا، جذب پرتوهای مضر خورشید، تعدیل دمایی هوا، زیبا سازی و ظاهر سازی و بهره برداری ( تجاری، دارویی، غذایی، مطالعات علمی و پژوهشی و ... ) اشاره کرد.
کاهش صدا در منبع تولید صدا (تغییر درموتور خودروها و موتورسیکلت‌ها و کاهش صدای اگزوز)، کنترل ترافیک و استفاده از آسفالت متخلخل از دیگر راه‌های کاهش آلودگی صوتی است.
کارگاه های تخریب ساختمانی در شهر تهران هم سهم زیادی در ایجاد آلودگی صوتی دارند که باید به سیستم های سنجش صدا مجهز شوند تا میزان آلودگی صوتی در آنها مشخص شود. در کشورهای پیشرفته صاحبان کارگاه های ساختمانی موظف هستند تا دستگاه های سنجش صدا نصب کنند؛ این دستگاه ها دارای مانیتور نمایش میزان صدا هستند که درصورت خارج بودن از حد استاندارد همسایه ها می توانند اقدام کنند. این وظیفه شهرداری است که بر این کارگاه ها نظارت داشته باشد تا جلوی آلودگی های صوتی گرفته شود. شهرداری باید در روند دادن مجوز به کارگاه های ساختمانی این مساله را مد نظر قرار دهد. شهرداری به عنوان مرجع کنترل صدا و مجری ساخت و ساز در کشور باید بر کارگاه های ساختمانی نظارت جدی داشته باشد.
پروژه دیوارهای صوتی، راهکاری است که امتحان خود را در بسیاری از شهرهای دنیا که با معضل آلودگی صوتی دست به گریبان بوده اند پس داده است و لذا باید در بزرگراه های شهر تهران اهتمام بیشتری در این خصوص صورت پذیرد. برای کاهش آلودگی صوتی تهران باید برنامه جامع تدوین شود و راهکارها و منابع کاهش آلودگی صوتی در آن لحاظ شود و به مرحله اجرا در آید. مراکز آموزشی درمانی موجود نیز می‌توانند با نصب دیوارهای عایق صوتی و استفاده از پنجره‌های دوجداره در کوتاه مدت میزان آلودگی صوتی را کاهش داده و در صورت لزوم محل خود را جابجا کنند.
در نهایت برای کاهش آلودگی صدا در شهر تهران می توان کاهش ترافیک شهری، کم کردن وسایل نقلیه موتوری، استفاده از فضای سبز موثر در کاهش آلودگی صوت، جلوگیری از تردد خودروهای سنگین در داخل شهر، قطع کردن بلند گوهای غیر مجاز در اماکن عمومی و خصوصی، رشد فرهنگ اجتماعی مردم، استفاده بیشتر از ناوگان حمل و نقل عمومی مخصوصاً مترو، جلوگیری از تردد خودروهای با بوق بلند و غیر استاندارد و ... را پیشنهاد نمود.
علی ایحال لازم به ذکر است که شیوه مقابله با آلودگی صوتی، ارتباط تنگاتنگی با آلودگی هوا دارد و لذا اگر آلودگی هوا کنترل شود، آلودگی صوتی هم کاهش می یابد.
جرم آلودگی صوتی و ضمانت اجرای آن
خشم، احساس طبیعی در انسان است که همه افراد آن را به نوعی تجربه می کنند. هر وضعیتی که ما را ناکام کند، باعث ایجاد احساس خشم می شود؛ ناکامی یعنی نرسیدن به خواسته های فردی. وقتی عاملی مانع رسیدن فرد به هدف و خواسته هایش می شود، عصبانیت بروز می کند. لذا وجود مانع در راه رسیدن به هدف، یکی از عوامل عصبانیت و بروز خشونت در انسان است. رسیدن به آرامش ذهنی و درونی یکی از مهم ترین اهداف انسان در زیستن است. حال اگر مانعی همچون آلودگی های صوتی باعث جلوگیری از رسیدن انسان به آرامش شود رخدادی که شاهدش خواهیم بود همان عصبانیت وخشونت است. در بسیاری از مواقع زمانی که ذهن انسان با عوامل خارجی از جمله آلودگیهای صوتی تحریک می شود باعث سلب اراده افرادی می شود که ظرفیت کنترل اعصاب و خشم خود را ندارند چرا که بیشتر رفتارهای مجرمانه افراد نشان دهنده خشونت گری آنها است و از آنجا که اعمال انسان و رفتار او ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر دارد توجه به آن حایز اهمیت است و هر چند نتیجه آن جرم را در بر نداشته باشد اما می تواند در روند اجتماع اختلا ل ایجاد کند.
اگر در گذشته های دور صاحب نظران بر آن بودند که علت رفتارهای مجرمانه صرفا سرنوشت آدمی است. امروز با تحقیقات جامع و کاملی که انجام شده به این نتیجه رسیده ایم که عوامل متعددی در رفتارهای مجرمانه آدمی تاثیر دارد و هر عاملی می تواند در وضعیتی خاص برای شخص اختلال ایجاد کند. در بزهکاری افراد دو عامل بیشترین تاثیر را در رفتار مجرمانه به ارمغان می آورد؛ یکی عامل روانی است و دیگری عامل اجتماعی که هر دو بر یکدیگر اثرگذار هستند. در عوامل اجتماعی، می توان رفتار مجرمانه فرد را در محیط ملا حظه کرد.
عوامل روانی برگرفته از وجود و شخصیت فرد است که در مقابل اجتماع واکنش نشان می دهد بنابراین با وجود آثار مخربی که آلودگی های صوتی بر ذهن انسان می گذارد، می توان یکی از مهم ترین علت های رفتار مجرمانه را در تاثیر آلودگی های صوتی بر ذهن ومتعاقبا ایجاد خشونت جست وجو کرد.
ماده دو قانون مجازات اسلا می مقرر می دارد، "هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود. جرم از سه عنصر اصلی تشکیل شده است: عنصر مادی، عنصر معنوی و عنصر قانونی. عنصر مادی جرم مجموعه رفتارها و اعمال فیزیکی شخص است که راه وقوع جرم را هموار می کند. بنابراین یک سری از اعمال خارجی (فعل یا ترک فعل) برای وقوع آلودگی های صوتی لازم است تا عنصر مادی جرم تحقق یابد. کنار عنصر مادی جرم قصد مجرمانه و نیت فرد از دیگر عناصر تشکیل دهنده جرم است. اگر فردی هیچ گونه سوء نیتی در ارتکاب جرم نداشته باشد و از لحاظ عقلی دچار مشکل باشد، چون عناصر جرم ناقص هستند جرمی به وقوع نپیوسته است، به همین دلیل است که می گویند طفل و مجنون در هنگام ارتکاب جرم رافع مسوولیت کیفری هستند. در برخی از جرایم، نیاز به عنصر روانی نیست و صرف انجام یا عدم انجام عمل جرم محسوب می شود. این دسته از جرایم را جرایم با مسئولیت مطلق خطاب می کنند یعنی چه جرم عمدی یا غیر عمدی باشد مسئولیت دارد. در جرایم زیست محیطی، هم جرایم عمدی و هم جرایم غیر عمدی مطرح می شوند. عنصر قانونی جرم نیز پیش بینی جرم بودن عمل یا ترک عملی است که قانونگذار برای آن مجازات تعیین کرده است. یعنی هیچ فعل یا ترک فعلی جرم محسوب نمی شود، مگر اینکه قانونگذار آن را جرم بداند (اصل قانونی بودن جرم و مجازات).
مطابق صدر ماده ۲ آیین نامه اجرایی نحوه جلوگیری از آلودگی صوتی؛ مبادرت به هرگونه اقدامی که موجبات آلودگی صوتی را فراهم نماید ممنوع می باشد. بر اساس تبصره ماده ۵ آیین نامه، با عاملین ویا هرشخص دیگری که به طور مستقیم یا غیر مستقیم از انجام بازرسی و یا تعیین میزان آلودگی صوتی جلوگیری نموده و یا از ارائه آمار و اطلاعات مورد نیاز سازمان خودداری نماید طبق ماده ۳۰ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا رفتار خواهد شد. ماده ۳۰ مذکور، برحسب مورد و اهمیت موضوع محکومیت به جزای نقدی از پانصدهزار ریال تا پنج میلیون ریال و درصورت تکرار، حبس تعزیری از یک ماه تا سه ماه و جزای نقدی مذکور را برای این موارد تعیین نموده است. همچنین طبق تبصره ماده ۳۰، درصورتی که ماموران سازمان حفاظت محیط زیست در جرائم موضوع این ماده همکاری یا مشارکت داشته یا گزارش خلاف واقع ارائه نمایند علاوه بر محکومیت در هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری به حداکثر مجازات مقرر در این ماده محکوم خواهند شد.
مطابق ماده ۷ آیین نامه فوق الذکر، به کار انداختن و تردد هرگونه وسیله نقلیه موتوری مولد آلودگی صوتی ممنوع می باشد. نیروی انتظامی از تردد هرنوع وسیله نقلیه موتوری فاقد گواهینامه موضوع ماده ۶ ممانعت به عمل آورده و عاملین یا رانندگان این گونه وسایل نقلیه را به مجازات های مقرر در ماده ۳۲ قانون محکوم خواهند نمود. بر اساس قسمت اخیر ماده ۳۲ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، عاملین آلودگی صوتی به جزای نقدی از پنجاه هزار ریال تا پانصدهزار ریال و درصورت تکرار از یکصدهزار ریال تا یک میلیون ریال محکوم خواهند شد.
در بحث تحلیل جرایم آلودگیهای محیط زیست در کیفر شناسی باید گفت که قانونگذار پس از جرم انگاری آلودگیها، برای تضمین عدم اقدام به آلودگی محیط زیست به وضع مقررات کیفری می پردازد. بیشتر مجازاتهای آلودگی محیط زیست بر محور مبالغ نقدی دور می زند و در واقع سیاست کیفری به دنبال وضع مجازاتهای مالی است. جزای نقدی اخذ شده عینا برای آن آلودگی هزینه نمی شود و فقط درصد ناچیزی برای حفظ محیط زیست استفاده می شود و عملا جرایم نقدی در بودجه عمومی گم می شود. جرایم نقدی، عامل بازدارندگی چندانی نداشته و با توجه به اینکه درآمد و ثروت در کشور بر اساس رانت های اقتصادی در دست گروهی خاص می باشد (هرچند رانت سیاسی و علمی نیز در کشور بیداد می کند) لذا به نظر می رسد درصورتیکه جزای حبس اعمال گردد نتیجه بهتری درخصوص جلوگیری از آلودگی عاید خواهد شد. در حالیکه حبس بصورت بسیار محدود و به عنوان مجازات ثانوی ناظر به تکرار جرم در مقام تشدید مجازات بوده و میزان حبس نیز در قوانین مربوط به محیط زیست پایین است. علاوه براین سیاست قوه قضاییه به سمت حبس زدایی و کیفرهای جایگزین حبس است (تبدیل حبس به جزای نقدی). پرداخت نقدی برای یک شرکت بزرگ بسیار آسان است اما حبس یک روز مدیرعامل برای آن شرکت افت داشته و گران تمام خواهد شد.
نتیجه گیری
آلودگی صوتی از تبعات شهرنشینی و ره آورد زندگی ماشینی است که در سال‌های اخیر سلامت روانی و آرامش روحی ساکنان تهران و شهرهای بزرگ را تحت تاثیر قرار داده و به ریشه بسیاری از تنش‌های اجتماعی تبدیل شده است. حقوق شهروندان تهرانی نه تنها روزها براثر صدای بوق وسایل نقلیه، پخش موزیک با صدای بلند در خودروها و ویراژ موتوسیکلت‌ها تضییع می‌شود، بلکه اغلب ساکنان این شهر بویژه مناطق جنوبی شبها نیز باید سر و صدای ناشی از ساخت وسازها را تحمل کنند.
آلودگی صوتی از معضلات شهر تهران است که روز به روز بر شدت آن افزوده شده ولی راهکار جامع و اساسی برای رفع آن ارایه نمی‌شود. سر و صدای ناشی از تردد وسایل نقلیه، آسایش و سلامت را از ساکنان پایتخت سلب کرده، در حالی که زندگی در محیط سالم و به دور از آلودگی حق هر شهروند است. از بین بردن یا کاهش آلودگی صوتی نیازمند ایجاد قانون جامع و خاص برای برخورد با آلاینده‌های صوتی است و هنوز قانون خاصی برای برخورد با این موارد وجود ندارد و محیط زیست تهران از این لحاظ در شرایط بحرانی قرار دارد.
مجددا تاکید می شود که شیوه مقابله با آلودگی صوتی، ارتباط تنگاتنگی با آلودگی هوا دارد و لذا بایستی به موازات یکدیگر این کنترل صورت پذیرد تا در نهایت کاهش آلودگی هوا و آلودگی صوتی را در پی داشته باشد.
سیدضیاالدین مومنی
