شاید تا چند سال قبل برای خیلی از انسان ها شنیدن این جمله که «کره زمین در خطر است» غیرقابل باور بود. هر چند امروزه هم با وجود اطلاعات و گزارش های زیادی که درباره محیط زیست جهانی و وضعیت رو به بحران کره زمین وجود دارد، هنوز هم عده یی از مردم (و سیاستمداران) به این گفته باور چندانی ندارند.
واقعیت این است که سیاره مسکون ما، در قرن حاضر بحران هایی جدی را به خود می بیند که مهم ترین آنها در ادامه آمده است.
● بحران انفجار جمعیت
جمعیت زمین طی سال های ۱۹۲۵ تا ۱۹۷۶ حدود چهار میلیارد نفر بود. این رقم در سال ۱۹۹۰ به ۳/۵ میلیارد نفر رسید و اکنون چند سالی است که از مرز ۶ میلیارد نفر هم گذشته است. به طور متوسط در سال های اخیر در هر ۲۴ ساعت، ۲۵۰ هزار نفر به جمعیت زمین افزوده شده و رقم مرگ ومیر تفاوت نسبتاً زیادی با رقم تولد داشته است.
رشد بی رویه جمعیت گذشته از چالش های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، فشار زیادی را بر منابع طبیعی موجود بر کره زمین وارد می کند. جمعیت بیشتر، یعنی تقاضای بیشتر برای غذا، تقاضای بیشتر برای خدمات و به طور کلی یعنی مصرف کننده بیشتر. به دیگر زبان، با افزایش جمعیت مساحت بیشتری از کره زمین تغییر کاربری داده و به زمین کشاورزی تبدیل می شود، جنگل های بیشتری برای استفاده های اقتصادی از بین می روند، از منابع معدنی بیشتری استفاده می شود و... حال آنکه بسیاری از منابع موجود روی زمین تجدید ناپذیر بوده و اتمام هر کدام به معنی محروم شدن نسل های آینده از آن منبع است.
● بحران آب
همه می دانیم که در حدود ۷۰ درصد از سطح زمین پوشیده از آب است. اما مقدار بسیار کمی از آن (حدود ۰۰۳/۰ درصد) قابل شرب است. بقیه یا شورند یا منجمد، با وجود همین مقدار کم، تخمین زده می شود تا سال ۲۰۲۰ دسترسی به آب شرب برای جمعیت انسان مقدور باشد. این بدان معناست که تصفیه آب به روش های امروزی فقط تا ۲۰۲۰ امکان پذیر است و از آن به بعد برای تصفیه آب، یا باید هزینه های گزافی پرداخت کرد یا اینکه آب های موجود غیرقابل تصفیه خواهند بود. ولی با وجود این حقیقت، به دلیل نیاز روزافزون به آب، توزیع نامتعادل و آلودگی منابع به انواع آلاینده ها، کمبود آب وجود دارد. به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، دسترسی به آب یکی از علل اصلی رخداد جنگ در سال های آینده خواهد بود. علاوه بر این سازمان ملل متحد، صدمه و زیان دیدن جدی بیش از ۵/۴ میلیارد نفر از ساکنان زمین در سال ۲۰۵۰ را به دلیل کمبود آب پیش بینی کرده است. هم اینک نیز کره زمین سالانه شاهد مرگ دو میلیون نفر از ساکنان خردسال خود به دلیل عدم دسترسی به آب سالم است.
● بحران انرژی
بحران انرژی چیز جدیدی نیست. ۲۵۰۰ سال قبل، یونان باستان مشکل تامین انرژی داشته است. پانصد سال بعد، استفاده از هیزم در روم و در زمان ظهور مسیح، چیزی در ردیف مصرف نفت و گاز در امریکای امروزی بوده است. شهروندان ثروتمند رومی در آن زمان از حرارت مرکزی در خانه های بزرگ خود بهره می بردند و برای تامین این حرارت هر ساعت نزدیک به ۱۲۵ کیلوگرم هیزم می سوزاندند. جای تعجب نیست که منابع هیزم رومیان به سرعت تهی شد و آنان مانند یونانیان مجبور بودند از فواصل خیلی دور هیزم خود را تهیه کنند.
طبق آمارها در دنیای امروز، مصرف سرانه انرژی در کشورهای در حال توسعه یک کیلووات است ولی این رقم در کشورهای توسعه یافته به ۵/۷ کیلووات می رسد. حال اگر قرار باشد مردم کشورهای در حال توسعه در سال های آینده، از سطح زندگی بهتری برخوردار باشند، سرانه مصرف انرژی در این کشورها نیز تغییر خواهد کرد. جدا از این، با روند فزاینده جمعیت زمین، تصویری بسیار مبهم از تامین انرژی در سال های آینده می توان متصور شد.
● بحران غذا
آسیا به دلیل دارا بودن بیشترین جمعیت افراد بدون غذا، به قاره گرسنه مشهور است. پس از آسیا هم آفریقا مقام دوم را در دنیای گرسنه دارد.
جمعیت دنیای گرسنه، غالباً جوان است. بیش از نیمی از افراد آن کمتر از ۱۵ سال دارند و بیشتر از نصف کل کودکان آن تا قبل از پنج سالگی می میرند. به علاوه حدود ۶۵۰ میلیون نفر هم هرگز به سن بلوغ نمی رسند. هر سال باید به ۴۹ میلیون نفر بیشتر از سال گذشته غذا داد که برای تامین غذای آنان، حدود یازده میلیون تن برنج احتیاج است.
فشار تقاضای مداوم برای غذای بیشتر، باعث فرسایش پایه های بوم شناخت اقتصاد دنیا می شود.
● بحران زباله
افزایش مصرف، افزایش ضایعات و پسماندها را نیز به دنبال دارد. در یک اکوسیستم دست نخورده، زباله ها به وسیله باکتری ها تجزیه می شوند و مجدداً توسط گیاهان مورد استفاده قرار می گیرند. اما در دنیای امروز، حجم زباله ها به قدری بالاست که تجزیه آنها از توان زمین خارج است. به همین خاطر می بایست زمین های بیشتری برای دفن زباله ها در نظر گرفته شود. علاوه بر این شیشه و پلاستیک (که از مواد ساخته شده به دست بشر هستند) مدت زمان بسیار زیادی در طبیعت باقی می مانند و همین امر باعث اختلال در روند تجزیه زباله ها می شود.
به طور متوسط در تهران روزانه بیش از ۷ هزار تن زباله تولید می شود. این میزان تولید زباله، تبعات بسیاری را در پی دارد. انباشته شدن زباله ها مجموعه آب ها را آلوده می کند. گازهای متصاعد از آنها (متان و...) به روند پدیده گلخانه یی دامن می زند و باعث تکثیر و افزایش موجودات بیماری زا و حشرات موذی می شود.
● دلیل اصلی بحران ماییم
پنج بحرانی که در بالا برشمردیم، مهم ترین بحران هایی هستند که در حال حاضر زمین ما با آنها روبه روست. اما به نظر می رسد در سال های آینده، بحران های تازه روی زمین به وجود آیند. به عنوان مثال روند تغییر کاربری زمین های مرتعی طبیعی به زمین های کشاورزی در سال های اخیر، آرام آرام شکل یک بحران جدی را به خود می گیرد. بحران دیگری که جهان در حال ورود به آن است، بحران ضایعات قطعات الکترونیک است.
با توجه به توضیحاتی که در بالا آمد، دلیل اصلی همه بحران های کره زمین مشخص است؛ «افزایش جمعیت» انسان همواره علاقه مند به آسایش و توسعه است و پیشرفت علم و فناوری، رسیدن به این دو خواسته را برای او آسان تر می کند؛ بهره برداری از منابع سرعت بیشتری به خود می گیرد و افزایش تقاضا به واسطه افزایش جمعیت، تخریب مناطق بکر و طبیعی را در روندی تصاعدی قرار می دهد.
سرعت تخریب آنقدر بالاست که زمین قادر به ترمیم تخریب ها نیست و با ادامه این روند، پیش بینی آینده یی نه چندان دور که در آن انسان به دلیل اتمام منابع مورد نیازش روی زمین (با وجود تمام توانایی های علمی اش) محکوم به فناست، زیاد هم مشکل نیست.
● خانه را نجات دهیم
به رغم بحران هایی که امروز کره زمین با آنها روبه روست و خطری که ادامه حیات روی آن را تهدید می کند، راه های کنترل این اوضاع و بیرون رفتن از وضعیت بحرانی چندان سخت نیست.
پیش از هر چیز لازم است این نکته یادآوری شود که عامل به وجود آمدن بحران، انسان های ساکن زیست کره هستند و همه آنها قادرند با کمی دقت، برای حفظ زمین تلاش کنند. کارهایی که در ادامه ذکر می شوند، تنها نمونه هایی کلی هستند و هر کس می تواند به فراخور موقعیت و سبک زندگی خود، آنها را به روش خود انجام دهد. مهم انجام عملی با هدف حفظ زمین است، سبک و سیاق زیاد مهم نیست،
▪ اطلاعات خود درباره تنظیم جمعیت و خانواده را به روز نگه دارید و آنها را به کار ببندید.
▪ همیشه به خاطر بسپارید که انجام هر عملی از سوی شما، اثری روی محیط زیست می گذارد. ممکن است این اثر بسیار کوچک باشد ولی مهم این است که اثر مثبت باشد (دست کم مخرب نباشد). پس هنگام استفاده از انرژی، آب، مواد غذایی و... به اثرات عمل خود بیندیشید.
▪ در فعالیت های روزمره، به دنبال راه هایی بگردید که کمترین میزان مصرف ماده و انرژی را در قبال حداکثر بازدهی داشته باشند. این کار علاوه بر تبعات مثبت زیست محیطی، تبعات مثبت اقتصادی را برای شما به همراه خواهد داشت.
▪ پیش از استفاده از محصولات و فناوری های جدید، کمی درباره آنها تحقیق کنید. سعی کنید پربازده ترین را انتخاب کنید. به علاوه دقت کنید که محصول یا فناوری مورد نظر، از لحاظ زیست محیطی پیامدهای مخرب نداشته باشد. به عنوان مثال ممکن است فرمولی که در یک پودر رختشویی جدید استفاده شده، علاوه بر شست وشوی بهتر لباس ها، باعث آلودگی سفره آب های زیرزمینی شود.
▪ سعی کنید اخلاق مصرف کنندگی را از خود دور کنید. محصولات بادوام را در اولویت خرید قرار دهید. درباره بسیاری از وسایل به اصطلاح فرسوده، گاهی اوقات تعمیر راهی کم هزینه تر از خرید وسیله جدید است.
▪ از تجمل گرایی دوری بجویید.
▪ در حفظ محیط های طبیعی بکوشید. این جمله بسیار تکراری به نظر می رسد. همه می دانیم که باید در استفاده از منابع طبیعی و محیط های بکر، جانب احتیاط را بگیریم، اما وقت عمل آن را زیاد جدی نمی گیریم. سعی کنیم با استفاده درست از محیط های طبیعی (کوهستان، جنگل، مراتع و...)، اجازه استفاده از آن را به بقیه افراد نیز بدهیم.
▪ به ترمیم طبیعت بپردازید. ترمیم طبیعت می تواند مصرف بهینه آب در خانه باشد یا کاشت درخت در طبیعت یا حتی همکاری در یک پروژه پرورش حیوانات در معرض خطر انقراض. بستگی به شغل، دانش، جایگاه و قدرت شما دارد. هر کاری که به نظرتان بار اضافه یی را از دوش زمین برمی دارد، بلادرنگ انجام دهید.
▪ در جمع خانواده، دوستان، همکاران و... از معضلات زیست محیطی صحبتی به میان بیاورید و از تجربه های خود در زمینه مقابله با این معضلات به آنان بگویید.
▪ و در پایان فراموش نکنید که هیچ اشتباهی بزرگ تر از آن نیست که کسی کاری را به خاطر اینکه اثر آن کوچک است، انجام ندهد.
حمیدرضا میرزاده
