نشان و نمادِ هر سرزمینی در وهله اول پرچم آن است که برای هویت و شناسایی کشورها از آن استفاده میشود. در تاریخ جهان، هیچ زمانِ معلوم و مشخصی برای پیدایشِ پرچم در نظر گرفته نشده، اما میشود گفت که در دوران قرون وسطی که از سقوط امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ میلادی آغاز و پایان آن دوران رنسانس است، پرچم به عنوان نماد و نشان، به شکل مشخص، برای تعیین هویت و مرزِ سرزمین ها و همینطور برای جنگ ها و مبارزه ها استفاده میشد.
به دلیلِ طرح ها و اشکال گوناگونی که پرچم ها در آن زمان داشتند، به راحتی یک مبارز در زمان جنگ شناسایی میشد و این یکی از مهمترین ویژگی های نمادی مثل پرچم بود.
از زمان های دور تا به امروز، استفاده از انواع گوناگون پرچم ها، بیشتر از قبل رایج شده و مردم جهان، از پرچم در جهتِ نشان دادن هویت و فرهنگ خودشان به ممالکِ دیگر استفاده می کنند. در عصر حاضر اما، شرکت ها و سازمان ها هم، نمادِ پرچم را برای برای معرفی کار، برند و عملکردشان انتخاب کردند.
اما قبل از هر چیز در این مقاله میخواهیم بدانیم که فلسفه به وجود آمدن پرچم از کجا شکل گرفت؟ و چرا هر سرزمینی پرچم مختص به خود را دارد؟ ما پرچم های زیادی را با نشان، رنگ و اشکال متفاوت دیدیم، اما در اکثر مواقع، متوجه معنی و مفهوم آنها نشدیم. پرچم عموما از یک پارچه ای که به شکل مستعطیل است درست شده و رنگ و نشانِ مخصوصی که نمادِ فرهنگ و مذهب هر سرزمین است را به تصویر میکشد. این خود ویژگی به تنهایی سبب تمایز کشورها در رابطه با فرهنگ، دین و حتی اهداف آنها به شمار می آید.
اما از اینجا به بعد، سراغِ پرچم سرزمینی میرویم که قدمتی باستانی و فرهنگی چندین هزار ساله داره، پرچم زیبای ایران.
پرچم دوران هخامنشیان تا اشکانیان
پرچمی که در این دوران به عنوان پرچم ایران انتخاب شد، تا سده های بعدی، الگو و شالوده ی دیگر پرچم های ایران بود و همه چیز با توجه به اشکالی که در این نشانه وجود داشت تغییر میکرد. پرچم این دوران به گفته مورخان و شواهدی که وجود داشت، به احتمال زیاد، یک شهباز با بال های فراخ، با قرص خورشیدی در پشت سر آن بوده است. به نقل از شماری از تاریخ شناسان، اگر چه مبدا چنین طرحی، را میشود به شاهین هُروس مصر نسبت داد، اما درفش شهباز پارسه، به سنت‌های ایرانی در رابطه با اوستا و پرنده وَرِغنه و فره مربوط است. پرچم زیبای اشکانیان مزین به خورشید بوده‌است و ارتش هزارنفره اشکانی هم دارای پرچمی ابریشمی با نشان اژدها بودند.
پرچم دوره ساسانیان - درفش کاویانی (نسخه اصلی)
اما درفش کاویانی به زمان ِنهضت و جنبشِ کاوه آهنگر بر علیه ضحاک برمیگردد. کاوه در آن زمان، مردم را برای شورش و انقلاب علیه ضحاک دعوت میکرد و به نشانه ایستادگی، یک تکه پارچه چرمی را بر سر چوب می‌کند. انقلابِ کاوه در نهایت به پیروزی می رسد و به خواسته خودش فریدون روی تخت پادشاهی مینشیند. فریدون پس از این پیروزی امر می کند تا تکه پارچه چرمی کاوه را با پارچه هایی از جنس دیبا و به رنگ‌های سرخ، بنفش و زرد تزیین کنند و به آن طلا و مروارید اضافه کنند. و به این صورت درفش کاویانی معروف به وجود می‌آید. این پرچم اما با رنگ‌های زرد، بنفش و سرخ و بدونِ هیچ نشانه و نمادِ خاصی ساخته شد و بر خلافِ باور عموم که معتقدند درفش کاویانی افسانه است، اما مستندات تاریخی این تفکر را نقض میکنند و نشان می‌دهند که مردم در دوران ساسانیان و هخامنشیان از پرچم ایران با نام درفش کاویان یاد می‌کردند. در زمانِ حمله عرب‌ها به ایران، در جنگ قادسیه، پرچم کاویانی به دست عرب ها افتاد و آنها درفش را نزد عمر بن خطاب خلیفه مسلمانان در آن زمان بردند، و او دستور داد تا جواهرات آن را بردارند و پرچم را بسوزاند. در کتیبه‌های سنگی دوران ساسانی، نقش چهار پرچم را می‌توان پیدا کرد. یکی پرچمی گشوده که در اهتزاز بیشاپور است و به شاپور دوم نسبت داده اند و سه پرچم دیگر نیز در نقش رستم حک شده‌اند.
پرچم دوران فتح ایران توسط عرب‌ها تا سلجوقیان
پرچم بازگشت شیر و خورشید به پرچم در زمان تیموریان
و سرانجام نماد شیر و خورشید در زمان تیموریان مجددا به پرچم ایران بازگشت. مدارک و شواهد تاریخی که توسطِ احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی جمع آوری شده بیانگر این است که تصویرِ خورشید در صورت فلکیِ اسد، از قرن هفتم هجری در ایران مرسوم شد. بررسی این شواهد، نشان میدهد که این نماد، از ستاره شناسی وارد فرهنگ عام و نقوش هنری شده‌است به نقل از شاپور شهبازی، این طرحِ تلفیقی از سنت های قدیمی ایران و عرب و ترک و مغول بوده است.
پرچم دوره صفویان
از میان شاهان صفوی، شاه اسماعیل اول تنها پادشاهی بودکه بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشت. پرچم‌های سبزرنگ شاه اسماعیل یکم، به شکل ماه بود، اما او پس از شکست در جنگ چالدران، پرچم‌های ایران را به رنگ سیاه در آرود که روی آن کلمه القصاص نوشته شده بود. شاه تهماسب امر کرد تا نقشِ گوسفند که نماد برج حمل است را بر روی پرچم‌ها و همینطور بر روی سکه‌ها ترسیم کنند. چرا که تهماسب یکم، متولد ماه فروردین و برج حمل بود. اما در دوران شاه عباس کبیر، دوباره نمادِ شیر و خورشید به پرچم ایران برمیگردد و نمادِ اصلی صفوی میشود. اروپایی ها که در آن زمان به ایران سفر کرده بودند، پرچم‌های ایران را با نقش های شیر و خورشید، ذوالفقار با آیه های قرآنی توصیف کردند. آن گونه که نقل شده، صفویان شیرِ پرچم را نمادِ حضرت علی و خورشید را نمادِ عظمت خداوند میدانستند. به گفته افسانه نجم‌آبادی، استاد دانشگاه هاروارد، شیر و خورشید در آن دوران، تجلی دو پایه و اساس مهم ایران ، یعنی مذهب و حکومت بود.
پرچم دوره افشاریان
نادر شاه بر خلافِ شاهان پیشین از رنگ سبز در درفشِ میهنش استفاده نکرد. جوناس هنوی جهانگرد انگلیسی که زمانی را در کنار نادر شاه افشار گذراند، پرچم‌های شاهنشاهی او را به این شکل وصف کرده است که یکی از آنها نوارهای سرخ، آبی، و سفید، و دیگری سرخ، آبی، سفید، و زرد داشته است. بی هیچ نقش و طرحی. پرچم‌های نادر شاه نقشی از شیر و خورشید نداشتند، اما مُهر او نشانِ شیر و خورشید و عبارت المُلکُ لله به معنی پادشاهی از آنِ خداست را داشت دو پرچم دیگر نیز از دوره نادر شاه توصیف شده که اعتباری به آن توصیفات نیست. اول پرچم شاهنشاهی نادر شاه با رنگ‌های قرمز و زرد و نشان شیر و خورشید و پرچم دیگر، پرچم سفیدرنگ سه‌گوشی با لبه‌هایی به رنگ‌های سبز و سرخ که در شکلِ پشت جلد کتاب نزهت‌الارواح آمده‌است و جنگِ نادر شاه با محمد شاه گورکانی را به تصویر کشیده‌است.
پرچم دوره قاجار
اضافه شدن شمشیر به پرچم شیر و خورشید به دوران قاجار بازمی‌گردد، اما با نقلِ قول هایی که موجود است، نمیشود مطمئن گفت که این تغییر در دوره آقامحمد شاه قاجار، اتفاق افتاده و یا دوره فتحعلی شاه، پرچم ایران در زمان محمدخان، قرمز‌رنگ و سه‌گوش بوده و بر اساسِ تصویری که موجود است، شمشیری را در دست شیر، قرار داده بودند. شمشیر اضافه شده به پرچم به شیر و خورشید، در آغاز دوران قاجار، کج و خمیده‌است و بیشتر به نگاره‌های باقی مانده از آن دوره، تا پایان دوره پهلوی به صورت کامل و تک زبانه دیده میشود و این با سلیقه نقاشان ایران در دوزبانه طراحی کردن شمشیر ذوالفقار فرق دارد. و میشود گفت که شمشیر در این پرچم ذوالفقار نیست. و دلیل دیگر، خمیده بودنِ این شمشیر است که تعدادی، این شمشیر را شمشیری ایرانی میدانند چرا که اولین بار این شمشیر به دست صنعتگران ایرانی در دوره تیموریان ساخته شده و در زمان صفویان عامه مردم از آن استفاده می کردند.
در سفرنامه گاسپار دروویل، افسر فرانسوی که در سالهای ۱۲۲۷ و ۱۲۲۸ ه.ق به ارتش ایران خدمت می‌کرده‌است، درباره پرچم‌های آن زمان ایران نوشته که درفش‌های بزرگ و کوچکِ ایرانیان، در آن زمان دارای نقشی سیاسی است که شیری در مقابلِ خورشیدِ در حال طلوع خفته است و سلطان بن سلطان فتحعلی شاه قاجار را به شیر تشبیه کرده است. در این کتاب تصویر دو بیرق بزرگ و کوچک زمان فتحعلی شاه هم هست. در کتاب مسافرت به ایران به نویسندگی الکسیس سولتیکف شاهزاده روس که حاصل سفرِ او به ایران در دوره محمد شاه قاجار می‌باشد، تصویری سیاه و سفید از یک هیئت دیپلماتیک در ایران به ریاست میرزا ابوالحسن خان شیرازی نقاشی شده‌است که جلوب این هیئت، پرچمی با نقش و نگاری از شیر و خورشید شمشیردار دیده میشود. اما تعمدا این تصویر رنگی نیست تا رنگ پرچم ها قابل تشخیص و شناسایی نباشد.
پرچم دوره محمد شاه قاجار
اضافه شدن شمشیر به پرچم شیر و خورشید به دوران قاجار بازمی‌گردد، اما با نقلِ قول هایی که موجود است، نمیشود مطمئن گفت که این تغییر در دوره آغامحمد شاه قاجار، اتفاق افتاده و یا دوره فتحعلی شاه، پرچم ایران در زمان محمدخان، قرمز‌رنگ و سه‌گوش بوده و بر اساس تصویری که موجود است، شمشیری را در دست شیر، قرار داده بودند. شمشیر اضافه شده به پرچم به شیر و خورشید، در آغاز دوران قاجار، کج و خمیده‌است و بیشتر به نگاره‌های باقی مانده از آن دوره، تا پایان دوره پهلوی به صورت کامل و تک زبانه دیده میشود و این با سلیقه نقاشان ایران در دو زبانه طراحی کردن شمشیر ذوالفقار فرق دارد و میشود گفت که شمشیر در این پرچم ذوالفقار نیست. دلیل دیگر، خمیده بودنِ این شمشیر است که تعدادی، این شمشیر را شمشیری ایرانی میدانند چرا که اولین بار این شمشیر به دست صنعتگران ایرانی در دوره تیموریان ساخته شده و در زمان صفویان عامه مردم از آن استفاده می کردند.
پرچم ایران در دوران مشروطه
با شروع جنبش مشروطیت افراد زیادی در تلاش بودند تا پرچم‌های رنگی سرزمین ایران را بی رنگ کنند، اما در نهایت، طبق اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه، حکومت، پرچم سبز و سفید و قرمز و نمادِ شیر و خورشید را رسمی کرد. متن اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطیت بدین شرح است (الوانِ رسمیِ بیرقِ ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است).
پرچم ایران در دوره پهلوی
با وجود تحولات و عوض شدن حکومت ایران، از پادشاهی قاجار به پهلوی، تغییر مشخص و چشمگیری، در پرچم ایران رخ نداد و اصل پنجم متمم قانون اساسی پادشاهی که پرچم ایران را شرح می‌داد تغییری پیدا نکرد در دوران رضا شاه پهلوی اما، شیر با چهره حقیقی تری ترسیم میشد و دیگر خورشید به صورت زنانه بر روی پرچم منقش نشد. در همین زمان اما، واژه‌های زبانزد و شاخص در زبان فارسی مثلِ دِرَفش (پارسی)، عَلَم و رایت (عربی) و بیرق (ترکی) با کلماتِ پرچم جایگزین شدند. اما پرچم ایران در دوران پهلوی به سه نسخه دولتی، شهروندی و نظامی تقسیم میشود. پرچم دولتی و یا کشوری، از سه رنگ با اندازه برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل میشد، به شکلی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت و نمادِ شیر و خورشید هم در وسط پرچم و روی بخش سفید قرار داشت. پرچم شهروندی و یا مدنی، از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل میشد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت، وجه تمایز این پرچم اما، این بود که فاقدِ نشان شیر و خورشید طراحی شده بود و برای مدتی هم پرچم ملی ایران خوانده میشد. پرچم نظامی و یا جنگی: از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل میشد و مثل دو پرچم قبلی از سه رنگِ سبز، سفید و سرخ تشکیل میشد و نشان آن به این شکل بود که یک تاج پهلوی در بالای شیر و خورشید قرار داشت و گرداگرد آن را یک شاخه بلوط و یک شاخه زیتون محاصره کرده بود.
پرچم پرچم ایران بعد از انقلاب اسلامی 1357
اما پس از انقلاب سال 1357، شکل پرچم ایران منهای سه رنگی که در بیشتر جکومت ها از آن استفاده شده بود، به طور کلی تغییر پیدا کرد و نماد شیر و خورشید که سالهای زیادی روی پرچم ایران جا خوش کرده بود، از این نماد و پرچم حذف شد و نام الله به شکل متفاوتی در وسط پرچم قرار گرفت . به طور کلی پرچم هر کشوری، نماد آن است و باید دید که تا چه اندازه آن حکومت و آن مردم شبیه به نماد و نشانی هستند که آن را در دست میگیرند و یا بر بلندای مهم ترین و تاثیرگذارترین مکان های سرزمینشان بالا میبرند.
کاری از حزب منچستر کبیر
برای دیدن بقیه مطالب ما روی برچسب حزب منچستر کبیر کلیک کنید.
