مهندسان ایمنی، بهداشت و سلامت با سازمان‌های دولتی و خصوصی همکاری کرده و تلاش می‌کنند بهترین شیوه‌های کار را که با مقررات زیست محیطی، ایمنی و سلامت تطابق دارند، پیاده‌سازی کنند. در این مقاله قصد داریم به معرفی رشته مدیریت سلامت و ایمنی و بازار کار آن در ایران و خارج از کشور بپردازیم. در ابتدا به معرفی HSE می‌پردازیم و سپس جنبه‌های مختلف آن را بررسی می‌کنیم؛ همچنین به بررسی تفاوت‌های بهداشت کار و ایمنی می‌پردازیم؛ در ادامه دروس رشته های ارشد، لیسانس و کاردانی HSE را معرفی می‌کنیم. در بخش نهایی این مقاله، بازار کار و درآمد رشته مدیریت سلامت و ایمنی در ایران را بررسی می‌کنیم.
HSE چیست؟
کلمه HSE مخفف عبارت‌های Environment، Health و Safety به معنی ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست است. در HSE مطالعات مختلفی به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست و همچنین حفظ سلامت و ایمنی در محیط کار انجام می‌شود. به بیان ساده به مجموعه فعالیت‌هایی که سازمان‌ها باید انجام دهند تا از اینکه فعالیت‌هایشان به کسی آسیب نمی‌زند، مطمئن شوند HSE گفته می‌شود.
ایمنی در HSE شامل تلاش‌های ساختاریافته و به‌کارگیری فرایندهایی برای شناسایی خطرات محیط کار و کاهش حوادث ناشی از کار، سنجش آلاینده ها و ارزیابی موقعیت‌ها و مواد خطرناک است. همچنین آموزش پرسنل در زمینه پیشگیری از حوادث کار، نحوه مقابله با حوادث، اقدامات اورژانسی، آمادگی‌ها و استفاده از لباس‌های محافظ و تجهیزات کار در این بخش انجام می‌شود.
بهداشت در HSE شامل ایجاد محیطی امن و سیستم های فرایندی است که دوستدار محیط‌زیست هستند. کلیه فعالیت‌ها در یک واحد صنعتی باید به‌گونه‌ای باشند که ریسک آسیب رسیدن به افراد را کاهش دهند.
و در نهایت بخش محیط‌زیست در علم HSE شامل ایجاد رویکردی سیستماتیک برای هماهنگی با مقررات زیست‌محیطی از جمله مدیریت ضایعات یا آلاینده‌های هوا است به‌گونه‌ای که ردپای کربنی واحد تولیدی کاهش پیدا کند.
سلامت کار چیست؟
برای افرادی که با رشته مدیریت سلامت و ایمنی (HSE) آشنا نیستند، شاید نام آن در ابتدا کمی غلط‌انداز باشد؛ بنابراین قبل از هر چیز اجازه بدهید این نکته را شفاف کنیم که این رشته، باوجوداینکه برخی مباحث پزشکی را هم در بر می‌گیرد، اما زیرمجموعه گروه پزشکی نیست. هدف اصلی مدیریت سلامت و ایمنی محیط کار، جلوگیری از بروز عوامل خطرناک ناشی از کار است که می‌توانند سلامت افراد را در محیط کار به خطر بیندازند.
در همه مشاغل تا حدی خطر و ریسک وجود دارد. قرارگرفتن در معرض مواد خطرناک، حرکات تکراری، وضعیت بدنی نامناسب، کار در شیفت شب، آلودگی صوتی و گردوخاک تنها بخشی از مواردی هستند که می‌توانند سلامت شاغلین را به خطر بیندازند. برخی از خطرات بیش از سایرین می‌توانند سلامت را تهدید کنند. بااین‌وجود، همه آن‌ها باید مورد ارزیابی قرار گرفته، اولویت‌بندی و حذف یا کنترل شوند.
تفاوت بهداشت کار و ایمنی کار چیست؟
بهداشت و ایمنی کار را معمولاً در کنار یکدیگر بررسی می‌کنند. در محیط کار، وجه اشتراک زیادی بین این دو وجود دارد. برای مثال در یک واحد صنعتی ممکن است عوامل متعددی تهدیدکننده سلامت جسمی (ایمنی) و ذهنی (سلامت) باشند. به طور ساده، می‌توان گفت بهداشت عمومی کار به معنای پیشگیری از خطرات بلندمدت جسمی و روانی است که می‌توانند منجر به بروز جراحت یا بیماری شوند. از طرف دیگر، ایمنی به معنای پیشگیری از وقایعی مثل بریدگی،شکستگی، سوختگی یا آسیب به تجهیزات است.
مأموریت واحد ایمنی و سلامت چیست؟
مأموریت اصلی که مراکز مدیریت ایمنی و سلامت دنبال می‌کنند کمک به کارکنان در مدیریت استرس، حفظ سلامتی افراد و ایجاد محیطی امن برای کار کردن با تمرکز بر افزایش بهره‌وری است. در ادامه این موارد را بیشتر توضیح خواهیم داد.
کنترل استرس
رفاه شغلی مفهومی است که دربردارنده تجربه افراد در محیط کار و تأثیری که آن محیط روی زندگی آن‌ها دارد، است. رفاه شغلی مفهومی فراتر از تعادل کار و زندگی است؛ واقعیت این است که تعادل کار و زندگی را می‌توان با مدیریت زمان به‌عنوان یک راه‌حل ساده، ایجاد کرد. اما در سال‌های اخیر استرس و فرسودگی شغلی بیش‌ازپیش در محیط‌های کاری دیده می‌شود که می‌تواند روی زندگی شخصی فرد هم اثرگذار باشد. رفتارهای نامناسب در محیط کار، حجم کار بالا، عدم وجود امنیت شغلی و کسادی بازار کار از جمله عواملی هستند که منجر به بروز استرس می‌شوند.
حفظ ایمنی محیط کار
سلامت محیط کار را می‌توان به تعبیری بهتر، بهداشت محیط کار دانست؛ البته منظور از بهداشت در اینجا، معنی رایج آن یعنی حفظ پاکیزگی محیط نیست. علم بهداشت محیط کار یا بهداشت صنعتی، به شناسایی و کنترل ریسک‌هایی می‌پردازد که در محیط کار سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کنند. تلاش برای ایجاد محیطی ایمن برای کارکنان، تنها نباید با هدف پیروی از مقررات انجام شود. بلکه باید به‌عنوان راهی برای پیشگیری از هزینه‌های ناشی از بیماری و خطرات سلامتی برای شرکت در نظر گرفته شود.
تحصیل در رشته HSE
رشته HSE یا بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست را در ایران بیشتر به‌عنوان مهندسی بهداشت حرفه‌ای می‌شناسند. برای تحصیل در این رشته هم می‌توانید از مؤسسات خصوصی کمک بگیرید و هم می‌توانید در مقطع کاردانی، کارشناسی و ارشد این رشته در دانشگاه تحصیل کنید.
این رشته در مقطع کاردانی تحت عناوین بهداشت حرفه‌ای و همچنین ایمنی صنعتی، در مقطع کارشناسی تحت عناوین مهندسی بهداشت حرفه‌ای، مهندسی صنایع گرایش ایمنی صنعتی، مهندسی تکنولوژی ایمنی صنعتی، مهندسی ایمنی صنعتی و همچنین مهندسی ارگونومی و در مقطع ارشد تحت عناوین مهندسی ایمنی صنعتی، مهندسی ایمنی و بازرسی فنی، بهداشت،ایمنی و محیط زیست یا HSE، مهندسی HSE،ارگونومی، مهندسی شیمی با گرایش HSE، مهندسی بهداشت حرفه‌ای، مدیریت HSE و مهندسی محیط‌زیست تدریس می‌شود.
کنکور این رشته توسط وزارت علوم و وزارت بهداشت برگزار می‌شود؛ بنابراین داوطلبان تحصیل در رشته HSE می‌توانند در دانشگاه علوم پزشکی (دانشکده‌های بهداشت حرفه‌ای) یا دانشگاه‌های تحت‌نظر وزارت علوم تحصیل کنند.
معرفی دروس رشته مدیریت سلامت و ایمنی
از جمله مهم‌ترین دروسی که به دانشجویان این رشته در مقطع کارشناسی ارشد و کارشناسی تدریس می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- روان‌شناسی صنعتی
- عوامل انسانی در محیط کار
- کلیات بهداشت محیط
- مهندسی ایمنی
- ایمنی مواد شیمیایی
- کارکردهای زیست محیطی صنعتی
- کاربینی
- آمار حیاتی
- فیزیک کاربردی
- تهویه صنعتی
- بهداشت آب و فاضلاب
- مؤلفه‌های بازرسی ریسک
- مدیریت بحران
- بیماری‌های شغلی
- آلودگی هوا
- عوامل فیزیکی در صنعت
- بهداشت حرفه‌ای
- آمار و اپیدمیولوژی
آینده شغلی رشته مدیریت سلامت و ایمنی
خوشبختانه امروز با ایجاد مقررات مربوط به حفظ ایمنی در محیط کار، واحد HSE در شرکت‌ها، کارخانه‌ها و واحدهای صنعتی و تولیدی متعددی تأسیس شده است. به همین دلیل می‌توان گفت بازار کار و آینده شغلی این رشته، افرادی که قصد دارند در ایران کار کنند روشن است. همچنین امکان گرفتن پذیرش خارج از کشور برای فارغ‌التحصیلان HSE وجود دارد. (راهنمایی بیشتر فرصت های شغلی)
از جمله مهم‌ترین شرکت‌هایی که نیاز به استخدام مهندس HSE دارند می‌توان به شرکت‌های تابعه وزارت نفت مثل پتروشیمی‌ها، شرکت‌های گاز، پالایشگاه‌های نفت و گاز، مناطق پخش فرآورده‌های نفتی و غیره، شرکت‌های زیرمجموعه سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) مثل شرکت ملی فولاد ایران، شرکت ملی مس ایران، معادن، سازمان نظام‌مهندسی، شرکت مترو و غیره و بسیاری دیگر از سازمان‌ها مثل مپنا، وزارت نیرو، کارخانه‌های تولیدی در سراسر کشور، خودروسازی‌ها و غیره اشاره کرد.
درآمد رشته مدیریت سلامت و ایمنی چقدر است؟
طبق بررسی‌های آماری صورت‌گرفته از بازار کار رشته HSE، می‌توان میانگین درآمد مهندسان این رشته را در شهر تهران، سایر شهرهای بزرگ و شهرهای کوچک ایران بر اساس سطح ارشدیت به‌صورت زیر طبقه‌بندی کرد:
درآمد HSE در تهران
- میانگین حقوق کارشناس: 5 میلیون تومان
- میانگین حقوق کارشناس ارشد: 7 میلیون و 200 هزار تومان
- میانگین حقوق مدیر: 11 میلیون و 200 هزار تومان
درآمد HSE در سایر شهرهای بزرگ
میانگین حقوق کارشناس، کارشناس ارشد و مدیر در سایر شهرهای بزرگ، 5 میلیون و 600 هزار تومان است.
درآمد HSE در شهرهای کوچک
- میانگین حقوق کارشناس: 6 میلیون و 200 هزار تومان
- میانگین حقوق کارشناس ارشد: 7 میلیون و 800 هزار تومان
- میانگین حقوق مدیر: 8 میلیون و 400 هزار تومان
شرح شغلی کارشناس سلامت و ایمنی
یکی از مواردی که به شما کمک می‌کند مسیر شغلی خود را دقیق‌تر مشخص کنید، مطالعه شرح شغلی است. در یک شرح شغلی، وظایف، مسئولیت‌ها و نیازمندی‌های یک موقعیت شغلی درج می‌شود.
کارشناس HSE مسئولیت ایجاد و پیاده‌سازی برنامه‌های سازمانی ایمنی و بهداشت را به عهده دارد. این فرد در زمینه بازبینی و به‌روزرسانی سیاست‌های HSE سازمان، تخصص دارد و می‌تواند ارزیابی ریسک را برای شناسایی خطرات احتمالی و برنامه‌ریزی برای پیشگیری از وقوع حوادث انجام دهد. در ادامه به بررسی مهم‌ترین وظایف و مسئولیت‌های کارشناس HSE و همچنین نیازمندی‌های کارفرماها برای استخدام می‌پردازیم.
وظایف روزمره و مسئولیت‌های کارشناس ایمنی و بهداشت
از جمله مهم‌ترین وظایفی که در شرح این موقعیت شغلی ذکر می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمک به ایجاد استراتژی HSE در سازمان و نظارت بر پیاده‌سازی آن
- اطمینان از نظارت کامل بر محیط کار و تطابق با استانداردهای بهداشت حرفه‌ای، قوانین سایر مقررات
- استفاده از برچسب‌ها، پوسترها، نشانه‌گذاری‌های کف، علائم و کدگذار رنگی برای هشدار دادن به کارکنان در خصوص خطرات احتمالی
- اطمینان از حفظ فرایندهای ایمنی و انتقال آن‌ها به تمام کارکنان
- مستندسازی مشاهدات ایمنی، تحقیق درباره حوادث و جراحات پیش‌آمده در محیط کار، اطمینان از اجرای فعالیت‌های اصلاحی، ارائه توصیه به کارکنان برای پیشگیری از وقوع مجدد حوادث
- ترویج فرهنگ ایمنی میان کارکنان و ارائه مداوم آموزش در خصوص ایمنی و بهداشت حرفه‌ای به آن‌ها
- اطلاع از آخرین تغییرات قوانین فعلی
- انجام مطالعات ایمنی و بهداشت در سطح سازمان و آماده‌سازی گزارش از تمام عملیات‌ها
- انجام پژوهش درباره حوادث یا اتفاقات مشابه حادثه و ثبت یافته‌ها در فرم‌های مربوطه
مهارت‌های موردنیاز برای استخدام کارشناس HSE
از جمله مهم‌ترین مهارت‌های مدنظر کارفرماها هنگام استخدام در این حوزه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- داشتن مدرک تحصیلی در زمینه بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست
- سابقه کار در حوزه HSE
- دارا بودن گواهینامه‌های تخصصی مثل ISO
- دارا بودن دانش عمیق درباره فرایندها و مقررات ایمنی و بهداشت
- مهارت تحلیل قوی و توانایی تفکر نقادانه
- مهارت صحبت کردن در جمع
- مهارت‌های رهبری
- قدرت تعامل نوشتاری و گفتاری بالا
جمع‌بندی
رشته HSE یا مدیریت سلامت، ایمنی و محیط‌زیست یکی از رشته‌های پرتقاضا در ایران و خارج از کشور است. همه شرکت‌هایی که کارکنان آن‌ها به‌نوعی با خطرات مربوط به کار (جسمی و روانی) مواجه هستند و یا نحوه فعالیتشان به‌گونه‌ای است که احتمال آسیب به محیط‌زیست وجود دارد، برای اطمینان از حفظ ایمنی و سلامت در محیط‌های کاری خود اقدام به استخدام کارشناس HSE می‌کنند. افرادی که وارد این موقعیت شغلی می‌شوند در زمینه نظارت بر کلیه فرایندهای درون سازمان، اطمینان از حفظ ایمنی در محیط کار، بررسی حوادث کار، پیش‌بینی ریسک‌ها، جلوگیری از بروز حوادث و موارد مشابه فعالیت می‌کنند.
