بیرجَند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر در سال ۱۳۹۵، تعداد ۲۰۳٬۶۳۶ نفر جمعیت دارد. و از شهرهای بزرگ ایران است.خیابان های مهم شهر بیرجند، جمهوری اسلامی ،معلم، مدرس، طالقانی، غفاری و توحید هستند. بیرجند نخستین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. این شهر همچنین اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید. باغ اکبریه یکی از بناهای تاریخی شهر در نشست سی و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
مدرسه شوکتیه در این شهر، سومین مدرسهٔ آموزش به سبک نوین -بعد از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس ازفرودگاه های قلعه‌مرغی و بوشهر در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، کنسولگری‌های انگلستان و روسیه در بیرجند مشغول فعالیت بوده‌اند.
نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده‌است. هیچ اتفاق نظری در رابطه با وجه تسمیه بیرجند بین صاحب نظران وجود ندارد و نظرات مختلفی ارائه شده‌است. برای مثال عده‌ای بر این باورند که بنیان‌گذار این شهر بیژن یکی از اسطوره‌های شاهنامه بوده که نام خود را بر این شهر گذاشته و به خاطر استفاده مکرر به بیرجند تغییر یافته.
نام بیرجند از دو واژه بیر و جند یا همان گند آمده است . بیر در کردی کرمانجی به معنای چاه و گند به معنای شهر است. مانند گندی شاپور. در اینکه شهر دارای سازماندهی ساسانی است هیچ شکی نیست. محلات دستگرت یا دستجرد و چاه کند یا چاه گند خود گویایی شهری منطبق به سیستم مالیات گیری ساسانی بر نواحی کشاورزی ایران باستان است. برای دوستانی که علاقه مند به آثار باستانی هستند در محدودی دستجرد باید دنبال تسلسل این نواحی محدودۀ به اسم اژیروان یا آجیربان بگردند. واژه ارد-بیل یا هرد -بیر نیز به معنای زمین چاه دار است. بیل در زبان گالشی به معنای آب مانده است.
این احتمال نیز وجود دارد که در زمان فتح ایران توسط اعراب این مکان محل اردوگاه لشکریان بوده‌است و نام این مکان را از دو قسمت به نام بئر به معنی مقر و جند به معنی لشکریان گذاشتند که به دلیل گذشت زمان، بیرجند بر سر زبان‌ها افتاده‌است. همچنین رجبعلی لباف خانیکی، بیرجند را مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» می‌داند. «بیر» در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و «جند» که معرّب «کند» است به زبان سغدی به معنی مکان و شهر آمده‌است. در نهایت با توجه به نام دیگر شهرهای خراسان بزرگ قدیم (همچون تاشکند و سمرقند و همچنین نام روستاهایی در همین استان همچون نوقند، نوکند و شواکند) این وجه تسمیه صحیح تر به نظر می‌رسد. از سوی دیگر "بیر" در زبان ترکی به معنی یک یا تک بوده و "کند" (که به "جند" تغییر یافته) نیز به معنی شهر و روستا است و لذا نام این شهر به معنی شهر تک یا شهر اول می باشد. مشابه تاشکند که در آن "تاش" در زبان ترکی به معنی سنگ و "کند" به معنی شهر یا روستا است ولذا نام شهر به معنای "شهر سنگی" یا "شهر مستحکم" است. بیرجند از مناطق کهن و تاریخی ایران است که در جغرافیای دوره اسلامی همواره جزئی از کوره یا ناحیه قهستان تاریخی بوده‌است. علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است.
اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام گبرآباد در بافت قدیمی شهر، کاوش‌های به عمل آمده از قلاع دختر در «بند دره» و «قلعه دره»، و نیز کتیبه به‌دست آمده از کال جنگال در روستای رچ از توابع خوسف، «تخته سنگ لاخ مزار» واقع در روستای کوچ، سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره «استاد تنگل»، قلعه شبرنگ و تخته آتشگاه، گورستان گبرها و لون اژدها واقع در روستای خنگ، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد. همچنین علاوه بر وجود گورستان‌های زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا. که دال بر قدمت تاریخی این منطقه است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: پخت، گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خُنگ، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و…
احتمالاً یاقوت حموی اولین جغرافی‌دانی است که از «بیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران، انگور، میوه و اندکی غله به دست می‌آمده‌است. زین العابدین شیروانی، بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده‌است که قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش شیعه و اهل سنت‌اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته‌است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معنای «نصف» و کند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.
بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستان‌های بسیاری دربارهٔ ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولیهای چادرنشین در آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته‌است. در اواخر دوره افشاریه و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه عرب، بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راه‌های دریایی و زمینی، بیرجند که در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان، جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی دربارهٔ شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.
در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک‌گرگور دربارهٔ شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را سه هزار باب ذکر کرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی دربارهٔ تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۰۰۰ ۲۵ نفری آن داده‌است. سرپرسی سایکس در سفر خود به منطقه، از کوه‌های معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امیران ناحیه قائنات، محصولات زراعی به ویژه زعفران و زرشک و ابریشم، قالی بافی ساکنان منطقه و مذهب آنها و نیز شهر بیرجند - که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته - مطالبی آورده‌است. لمتون نیز در سال‌های قبل از ۱۳۲۹ خورشیدی به وضع مالکیت اراضی و قناتهای قائنات و نیز نظام‌های آبیاری در آبادی‌های پیرامون بیرجند اشاره کرده‌است.
در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب، شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود. در آغاز سدهٔ نوزدهم و پس از جنگ ایران در هرات، و نقش پشتیبانی که بیرجند در این جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی)، اقدام به تأسیس کنسولگری در بیرجند نمود. به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تأسیس نمود.
به تدریج با شروع جنگ جهانی اول و دوم و نیز وقوع انقلاب روسیه، رقابت سیاسی بین انگلستان و روسیه در ایران کاهش یافته و در نتیجه کنسولگری‌های دو کشور تعطیل گشتند. در زمان حکومت قاجاریه و متعاقب اقدام انگلستان در تأسیس بانک شاهنشاهی در ایران، در سال ۱۹۱۳ میلادی (۱۲۹۲ شمسی)، شعبه این بانک در بیرجند به ریاست یک انگلیسی به نام اف. هیل تأسیس شده و فعالیت خود را آغاز نمود.
اولین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ شمسی، با پخش فیلم‌های صامت، فعالیت خود را آغاز نمود. این سینما که توسط محمدرضا صمصام الدوله، حاکم وقت زابل ساخته شده بود، از برق کارخانه‌ای بنام «مارشال» استفاده می‌نمود. اکنون نیز بیرجند دو سینما به نام‌های سینما فردوسی و سینما بهمن دارد. در سال‌های نخستین دوران پهلوی، شهر به مرکز عمده نظامی تبدیل شد. لوله‌کشی آب در ۱۳۰۲ خورشیدی - که اولین لوله‌کشی شهری در ایران به حساب می‌آمد - و تغییر مسیر رود بیرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشیدی به نوشته روزنامه کیهان به سبب فراوانی آب قنات در شهر، بر جمعیت آن هنگام کم‌آبی افزوده می‌شد. به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، فرودگاه شهر بیرجند - سومین فرودگاه کشور پس از قلعه مرغی و بوشهر - مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
در سال‌های پس از ۱۳۲۰ شمسی، توسعه شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم متفقین، شاهراه مشهد - زاهدان را ساختند که به صورت یکی از شاهرگ‌های ارتباطی متفقین - که با راه‌آهن ایران رقابت می‌کرد - درآمد. در سال ۱۳۰۳ تعداد ۳۰ نفر از خیرین و معتمدین و بزرگان بیرجند با تشکیل جلسه موضوع تأمین آب شرب شهر را مورد بررسی قرار داده و در نهایت تصمیم به خریداری قنات علی‌آباد و انتقال آب از طریق لوله‌کشی به شهر می‌شود. در سال ۱۳۰۷، هنگ ژاندارمری بیرجند تأسیس شد. این هنگ دارای ۹ گروهان، گناباد، فردوس، طبس، شاهرخت، گزیک، بندان، حسین‌آباد رزاق زاده و گروهان مرکزی بیرجند بود. وظیفه مرزبانی نیز به عهده این هنگ بوده‌است. این هنگ تا زمان ادغام در نیروی انتظامی، مشغول فعالیت بود.
در سال‌های نخستین دوره پهلوی و متعاقب تأسیس ارتش نوین در ایران، تیپ ارتش در بیرجند مستقر شده و اقدام به تأسیس پادگان در شهر بیرجند نمود. این پادگان که امروزه به نام پادگان آموزشی ۰۴ امام رضا نامیده می‌شود، از بدو تأسیس تا کنون، آموزش سربازان وظیفه را برعهده دارد. این پادگان هم‌اکنون به خارج از شهر منتقل شده‌است.
در سال ۱۳۱۰، شهرداری بیرجند تحت عنوان بلدیه بیرجند در کنار آرامگاه حکیم نزاری افتتاح و با ۱۲ کارمند، فعالیت خود را آغاز نمود. اولین شهردار بیرجند، آقای افشار بود که به مدت ۶ سال سمت ریاست شهرداری را بر عهده داشت. در سال ۱۳۱۲ به جهت موقعیت سیاسی و نظامی شهر بیرجند و شرق کشور، فرودگاه بیرجند در زمینی به مساحت ۱۵۰ هکتار در شمال شهر ایجاد گردید. در سال ۱۳۱۷، به منظور سهولت در حمل و نقل و صادرات و واردات کالا به شبه قاره هند و افغانستان، اداره گمرک بیرجند تأسیس و با دو واحد گمرکی درح و گزیک فعالیت خود را آغاز نمود. در سال ۱۳۲۷ در یکی از اراضی و موقوفات متعلق به خاندان علم، معروف به باغ اناری، بیمارستان امام رضا تأسیس گردید. این بیمارستان علاوه بر پذیرش بیماران شهرستان بیرجند، نسبت به پذیرش سایر بیماران شهرستان‌های جنوبی استان خراسان اقدام می‌نمود. در سال ۱۳۵۴ شمسی، با پیگیری دکتر محمدحسن گنجی، در مجموعه موقوفات علم، مؤسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس و در سال ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی، فیزیک و شیمی، کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.
پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی توجه بیشتری به بخش‌های اداری، آموزشی، صنعتی و کشاورزی مناطق محروم گردید. ایجاد شهرک صنعتی در غرب بیرجند، تأسیس دانشگاه‌های علوم پزشکی، آزاد، پیام نور، صنعتی و.. ، ارتقا سازمان‌های اداری مانند اداره راه و ترابری بیرجند به اداره کل و تحت پوشش قرار دادن کلیه راه‌های شرق کشور، مهاجرت افغانها به سبب اشغال افغانستان توسط شوروی و مهاجرت روستاییان، سبب توسعه روزافزون بیرجند گردید، به‌طوری‌که پنجمین شهر استان خراسان گردید.
بخش شمالی شهر، بافتی نیمه قدیمی دارد و اکنون با توسعه شهر تا کمربندی شمالی شهر آپارتمان های نوساز و مدرن هم به اضافه شده است. بخش مرکزی بافت قدیمی دارد و تقریباً تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می‌گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه، حسینیه‌ها، مساجد تاریخی و آب انبارها در آنجا واقع‌اند. بخش جنوبی نیز بیش از نیمی از مساحت شهر را شامل می‌شود و قسمت جدید شهر است. براساس گزارشی در سال 1398 نرخ باسوادی درخراسان جنوبی از میانگین کشوری بالاتر(96)درصد است در تابستان سال ۱۳۸۳ این شهر، پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، مرکز استان تازه تأسیس خراسان جنوبی گردید.
گویش بیرجندی از گویش‌های فارسی نو است که نسبت به فارسی معیار (زبان رسمی و فارسی رایج در ایران) کمتر دچار تغییر شده‌است و از اینرو بسیاری از ویژگیهای کهن زبان فارسی را نگه داشته‌است. دکتر محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده‌است، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز دست نخورده باقی مانده‌است.
مراکز علمی و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته‌اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقهٔ بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذکر است. هم‌اکنون در شهرستان بیرجند پنج مدرسه علمیه با ظرفیت ۲۰۰ نفر طلبه و بیش از ۷۰۰ مرکز آموزشی وابسته به آموزش و پرورش به فعالیت مشغولند. مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط کشور تأسیس شد. مدرسه شوکتیه در سال ۱۲۸۴ خورشیدی پس از تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، به همت امیر شوکت‌الملک علم، حکمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن، دبیرستان شوکتیه و مدارس خضری دشت بیاض، نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید. آموزش و پرورش بیرجند هم اینک با بیش از صد و چهارده سال عمر با بیش از یکصد هزار نفر دانش آموز را تحت تعلیم و تربیت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بیرجند با بیش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مرکز آموزش عالی فرهنگیان، مراکز تعلیم و تربیت، پژوهشکده معلم و… آموزش و پرورش این شهرستان را به قطب آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبدیل کرده بود. بیرجند به عنوان قطب دانشگاهی شرق کشور از امکانات آموزش عالی خوبی برخوردار است. در ۱۳۵۴ شمسی، در مجموعه موقوفات علم، مؤسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس شد و در ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی، فیزیک و شیمی، کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.
در حال حاضر ۱۵ هزار دانشجو در ۱۲ دانشگاه و مرکز آموزش عالی مشغول تحصیل می‌باشند که بالاترین تورم دانشجویی در سطح کشور را به خود اختصاص داده‌است. بدین معنی که به ازای هر ۹ نفر شهروند بیرجندی یک نفر دانشجو وجود دارد. از جمله مراکز آموزش عالی در بیرجند می‌توان از: دانشگاه بیرجند ، دانشگاه علوم پزشکی بیرجند ، دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید باهنر (برادران) ، دانشگاه فرهنگیان پردیس امام سجاد (ع) (خواهران)، دانشگاه صنعتی بیرجند، دانشگاه پیام نور بیرجند و دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند نام برد.
آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است. ایستگاه هواشناسی بیرجند در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵ میلادی) راه‌اندازی گردید. بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴ و ۸ درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده در این شهر در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۳ و برابر با ۲۱/۵ - درجه سانتیگراد و بیشترین آن در تاریخ ۱۱ ژوئیه ۱۹۶۷ و برابر با ۴۴ درجه سانتیگراد بوده‌است. شهر بیرجند، به‌طور میانگین در ۷۶ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۲ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است.
مجموع بارش سالیانه در شهر بیرجند به‌طور میانگین برابر با ۱۷۱ میلی‌متر در سال است. بیشترین میزان بارش در یک روز، در دوم ماه مه۱۹۵۷ رخ داد و ۵۲ میلی‌متر باران در این شهر بارید. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در ابن شهر، ۳۶٪ است و به‌طور میانگین ۳۰ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است. هوای بیرجند به‌طور میانگین در ۱۲ روز از سال، با طوفان و گرد و خاک شدید همراه است.
فرودگاه بیرجند، در سال ۱۳۱۲ شمسی و به همت محمدابراهیم علم، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این فرودگاه که در شمال شهر بیرجند واقع است، به مرور زمان گسترش یافته و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۷، با انجام پرواز بیرجند - مدینه به فرودگاه بین‌المللی بیرجند ارتقا یافت. در تاریخ ۱۳۸۹/۰۵/۱۲ اولین پرواز فرودگاه بیرجند به مقصد دمشق انجام شد. فرودگاه نظامی خور پس از احداث فرودگاه نظامی شیندند در ولایت هرات افغانستان توسط شوروی، در ۵۰ کیلومتری غرب بیرجند و در خور ساخته شد. این فرودگاه که در پایگاه دوازدهم شکاری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، واقع است، کاربردی نظامی دارد.
پایانه مسافربری بیرجند در سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۴ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. در حال حاضر ۱۰ شرکت حمل و نقل مسافر و یک مؤسسه مسافربری در مسیرهای تهران، مشهد، زاهدان، کرمان، اصفهان، فردوس، زابل و… مشغول فعالیت هستند. پایانه باربری بیرجند در شهریور سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۳ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. تعداد ۱۳ شرکت باربری در مسیرهای اصفهان، یزد، کرمان، مشهد، تبریز، شیراز و تهران و نیشابور در این پایانه مشغول فعالیت هستند. پایانه مسافربری شرق بیرجند در سومین روز دهه فجر سال ۱۳۹۲ با اعتباری بالغ بر ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال به بهره‌برداری رسید.
جاذبه های بیرجند
باغ اکبریه: باغ اکبریه بیرجند با وسعتی در حدود ۴۵۰۶۹ متر مربع از دیدنی های استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود و با شماره ۲۳۲۶ در ۲۰ خردادماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این باغ در بستری كوهستانی واقع شده و متشكل از ۲ بنا است كه قدیمی‌ترین آن ساختمانی متعلق به حشمتالدوله پدر ابراهیم شوكت‌الملك كه تاریخ احداث آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمیگردد. بنای دیگری كه در این مجموعه واقع است ساختمان تشریفات است كه شوكت‌الملك ساخته است. این باغ به‌عنوان محل سكونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت به طوری كه در لهجه محلی به (كلاته سركار امیر) شهرت یافت. بعد از درگذشت ابراهیم خان شوكت‌الملك، پسر وی اسدالله علم، وزیر دربار شاه، از این باغ به‌عنوان محل سكونت در برخی از ایام سال استفاده میكرد. بنای مزبور را عَلَم وقف آستان قدس رضوی کرد و در سال ۱۳۷۱ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت. این باغ نیز مانند سایر باغهای ایرانی دارای محوریت اصلی و تک محوری بودن باغ و وجود کوشکی در تقاطع محور عمود بر هم است که از ویژگیهای باغهای ایرانی در تمامی شهرهای ایران بوده و بر اساس الگوی چهارباغ از دوران هخامنشی این طرح اجرا شده است. الگوی اصلی چهارباغ به قدری ریشه در هنر و فرهنگ ایران دارد که در سایر هنرها نیز همچون هنر فرش‌بافی نیز الگوی چهار باغ و همان چلیپا دیده می‌شود.
بند دره: بند دره با قدمتی که به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه می‌رسد، از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند، به این اسم مشهور شده است. بند دره که از جمله نقاط گردشگری استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند محسوب می‌شود، در سال ۱۳۸۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره ۴۸۱۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است. این بند که مهم‌ترین بند تاریخی و بزرگ‌ترین بند کوهستانی شهر بیرجند به شمار می‌رود، به دستور امیر شوکت‌الملک در سال ۱۲۹۴ هجری قمری ساخته شده است.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند: «ارگ کلاه فرنگی» که در کنار دیگر جاهای دیدنی بیرجند همچون «مدرسه شوکتیه»، «باغ اکبریه»، «قلعه بیرجند» و «ارگ بهارستان» دارای ارزش تاریخی و فرهنگی است، در دوران حکومت قاجاریان و در سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری در شهرستان بیرجند احداث شده است. عمارتی که گفته می‌شود طراح و سازندگان، آن را با کاربری مقر حکومتی و به مساحت تقریبی ۷۰۰ متر مربع احداه کرده است. این در حالی است که در عصر حاضر، این اثر تاریخی به عنوان ساختمان استانداری استان خراسان جنوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سازندگان این میراث ملی، آن را به فرم زیگوراتی یا شکل پله پله‌ای، در شش طبقه، با معماری زیبا و قابل توجهی ساخته‌‌اند و اکنون به همت سازمان میراث فرهنگی کشور، همچون عمارتی کهن و ارزشمند به ثبت ملی رسیده است. این بنا که در ابتدا با پلان شش ضلعی ساخته شده و در آخرین طبقه که راس عمارت را تشکیل می‌دهد به شکل مخروطی تبدیل شده و نمایی زیبا و باشکوه را ایجاد کرده است. از نکات جالب توجه در مورد معماری ارگ کلاه فرنگی بیرجند، می توان به طبقات آن اشاره کرد که با وجود تعبیه و ساخت شش طبقه در این عمارت، تنها دو طبقه هم‌کف و طبقه اول قابل استفاده است و طبقات دیگر تنها به دلیل شکل‌پذیری ساختمان بنا، طراحی و ساخته شده است. البته بد نیست بدانید که شکل نخستین ارگ کلاه فرنگی بیرجند، به‌صورت دو بادگیر آن هم در طرفین یا در دو سمت بوده است که متاسفانه به دلیل بازسازی‌ها و تعمیراتی که در زمان‌های پس از ساخت بر آن صورت گرفته است، به‌طور کامل حذف شده و از بین رفته است.
بند عمر شاه: بند عمر شاه که با نام بند امیر شاه نیز شناخته می‌شود، از آثار تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است و در فاصله ۲ کیلومتری جنوب غرب آن قرار دارد. قدمت این سازه به دوره قاجار بازمی‌گردد و به همراه دو بند تاریخی دیگر به نام‌های بند دره و بند النگ، هنگام زمان حکمرانی امیر شوکت الملک علم ساخته شده است. هدف از ساخت این بند ذخیره آب و مهار سیلاب‌ها بوده است و در ساخت آن از مصالحی مانند آجر، سنگ و ملات ساروج استفاده کرده‌اند. طول تاج بند عمر شاه ۲۷ متر، عرض آن ۴ الی ۶ متر و ارتفاع دیواره آن ۱۳ متر است. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۸۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بازار بیرجند: بازار بیرجند در ادوار مختلف تاریخ به دلیل قرارگیری شهر بیرجند در مسیر تجاری هند از رونق بسیاری برخوردار بوده و وجود کاروانسراها و بازارهای کوچک و بزرگ نشان از رونق آن داشته است. این بازار در طی دوران متمادی بافت سنتی خود را حفظ کرده و با گذشت ایام و گرمی داد و ستد، همچنان فعال بوده و هست. امروزه بازار بیرجند به‌عنوان یکی از بازارها و جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی، میزبان گردشگران و بازدیدکنندگان است. از دوره صفویه به‌ویژه در طی یک قرن گذشته به علت ایجاد امنیت و قرارگیری بیرجند در مسیر چندین شهر موجب شده این شهر پایگاه تجاری برای بازرگانان شهرهایی مثل کرمان، یزد، هرات، سیستان و چند شهر دیگر بوده و از رونق اقتصادی قابل توجهی برخوردار باشد. از اوایل قرن بیستم نه تنها بیرجند محل تجمع بازرگانان ایرانی بوده، بلکه تجار هندی هم برای بهبود مبادلات، بیرجند را انتخاب می‌کردند و مبادلات و واردات کالاهایی مانند منسوجات پنبه‌ای و پشمی، قند و شکر و چای الزاما از طریق بیرجند انجام می‌شد. این بازار در قدیم‌الایام عرصه خرید و فروش فرآورده‌های محلی مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا و آنغوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو نیز بوده است.
آبشار گیوک: آبشار گیوک در انتهای درهای سرسبز واقع و در سال‌های اخیر به دلیل ایجاد سد گیوک، از زیبایی آن کاسته شده است. این محل دارای سد و آبشاری زیبا است. آبشار گیوک در نزدیکی روستای گیوک در پنج کیلومتری جاده بیرجند به کرمان قرار دارد و از جاذبه های گردشگری بیرجند به شمار می‌آید. باغات زرشک، بادام، توت، انگور و زردآلو در این مسیر خودنمایی می‌کنند.
قلعه بیرجند: این قلعه بزرگ در دوران صفویه در بیرجند احداث شده است. در بعضی از منابع در مورد این قلعه این‌گونه نوشته شده است که این قلعه هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود. در زمان‌های قدیم در بیرجند تعدادی قلعه، ارگ و بناهای بزرگ وجود داشته که در سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آنها باقی مانده است. هدف از ساخت این قلعه دفاعی و نظامی بوده است، به طوری که از دوره صفویه تا قاجاریه مردم بیرجند را از تهاجم دشمنان خارجی به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت کند. ساکنین این قلعه در گذشته نگهبانانی بودند که وظایفی همچون تامین امنیت و رساندن اخبار را بر عهده داشتند. با توجه به این که این قلعه در بافت قدیمی شهر ساخته شده است، از بلندای این قلعه می‌توانید گوشه‌هایی از بافت قدیمی شهر بیرجند را نیز در اطراف قلعه تماشا کنید. قلعه بیرجند نام‌های دیگری نیز دارد که می‌توان به «قلعه ته ده»، «قلعه پایین شهر» و همچنین «دژ بیرجند» اشاره کرد. این قلعه در درون شهر بیرجند و بر فراز یک تپه در شمال غرب شهر ساخته شده است. از بالای برج‌های این قلعه می‌توانید بافت قدیم و جدید شهر بیرجند را مشاهده کنید. کافی است به سمت میدان امام حسین بروید. مسیری که از شمال این میدان به سمت بالای تپه می‌رود را دنبال کنید تا قلعه بیرجند با برج و بارویش در برابر دیدگان شما خودنمایی کند.
روستای گازار: روستای گازار از مقاصد گردشگری و جاهای دیدنی بیرجند در بخش مرکزی این شهرستان به شمار می‌آید و در فاصله ۷۳ كیلومتری این شهر و ۵ كیلومتری مهمویی واقع شده است. آب و هوای گازار خشک و سرد است و در تابستان‌ها هم در معرض وزش بادهای تندی قرار دارد. روستای گازار بیش از ۱۴۰۰ سال سابقه تاریخی دارد. قلعه و راه آب قدیمی گازار، كتابخانه و مكتب‌خانه قدیمی این روستا كه در كتاب شیخ محمدباقر آیتی نیز به آن اشاره شده، خود گواه قدمت گازار است. از آثار تاریخی گازار می‌توان به قلعه بزرگ و مستحكم آن اشاره كرد. همچنین قلعه‌ی دیگری به نام برزو كه یادآور پهلوانان شاهنامه است در آن قرار دارد که البته از این قلعه‌ها آثار كمی برجای مانده است. در این روستا بالغ بر ۵۰ قنات برای تامین آب کشاورزی وجود دارد و عمدتا محصولاتی از قبیل زرشک، زعفران، عناب، بادام، آلو، هندوانه، شلغم و چغندر به عمل می‌آیند.
روستای خراشاد: خُراشاد روستایی است واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و واقع در استان خراسان جنوبی. این روستا به سبب نخبه پرور و عالم خیز بودن، صنایع دستی و نیز زیبایی طبیعی آن شهرت دارد و از جمله جاهای دیدنی بیرجند محسوب می‌شود. در لغت‌نامه دهخدا در سال ۱۳۴۵ در مورد خراشاد چنین نوشته شده است: «قریه‌ای است از بخش حومه شهرستان بیرجند، واقع در سی هزار گزی جنوب بیرجند. این ناحیه کوهستانی با آب‌وهوای معتدل و ۹۲۸ تن سکنه فارسی زبان است. آب آن از قنات و محصولاتش غلات، زعفران و سردرختی است. اهالی به کشاورزی و قالی‌بافی گذران می‌کنند و راه آن اتومبیل‌رو است. مزرعه گنج آباد و میرزاملک و علی آباد و سالم آباد جزء آن است. در آنجا دفتر ازدواج و طلاق و دبستان وجود دارد.»
پارک جنگلی بیرجند: پارک جنگلی بیرجند از مقاصد تفریحی و جاذبه های گردشگری بیرجند به شمار می‌رود و در مجاورت مصلای المهدی(عج) قرار دارد. این مجموعه یکی از ظرفیت‌های مغفول مانده این شهر محسوب می‌شود و امید است طبق قول‌های داده شده از سوی مسئولین، با عملیات بهسازی، این پارک به محیطی شاد و مفرح برای استفاده مردم تبدیل شود.
روستای بویک: روستای بویک از روستاهای دهستان شاخنات از توابع بخش مرکزی شهرستان بیرجند است و به‌عنوان یکی از مقاصد روستاگردی و جاذبه های گردشگری بیرجند شناخته می‌شود. این روستا با برخورداری از پوشش گیاهی متنوع و گستره‌ای گوناگون از پرندگان مورد توجه گردشگران قرار دارد.
باغ بهلگرد: باغ بهلگرد در یک کیلومتری روستای بهلگرد و ۱۵ کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد و با قدمتی که به دوره قاجار بازمی‌گردد، از جاهای دیدنی بیرجند است. این اثر در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دو باغ، دو عمارت، یک اصطبل، سکونتگاه خدمه و یک یخدان طبیعی اجزای تشکیل‌دهنده این مجموعه هستند. این عمارت روی چهار ستون آجری و مدور ساخته شده که چشم‌گیر‌‌ترین تزیینات بنا نیز به‌شمار می‌روند و در کل تجملات و تزیینات چندانی در ساخت آن به کار نرفته و نسبت به دیگر باغهای بیرجند ساده و بی‌پیرایه‌تر جلوه می‌کند. دو باغ مجزا از هم که یکی از آنها اصلی‌تر بوده و به بیرون راه دارد، باغ بیرونی و باغ کوچک‌تر نیز باغ درونی گفته می‌شود. حوض‌‌های آبی هم که از اصول معماری ایرانی تبعیت می‌کنند، در وسط این دو باغ تعبیه شده‌اند. در مرکز باغ نیز استخری چهارضلعی وجود دارد که جزیره‌ای هشت‌ضلعی در وسط آن به چشم می‌خورد. از جذابیت‌‌های ویژه این باغ- عمارت یخدانی طبیعی است که در فاصله ۱۵۰ متری شمال عمارت به چشم می‌خورد. آن زمان در زمستان، کارگران بسیاری با استفاده از یخ‌زدن آب نهری که به درون استخر می‌ریخته، یخ را ساخته و قطر یخ را با افزودن آب افزایش می‌دادند و درون این یخدان ذخیره می‌کردند تا در گرمای تابستان مورد استفاده صاحبخانه و مهمانان ویژه قرار گیرد.
برج چشمه مولید: برج چشمه مولید با قدمتی که به دوره صفوی بازمی‌گردد، از مکان های دیدنی بیرجند است و در روستای چشمه مولید قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۹۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
محله چهار درخت: محله چهار درخت قدیمی‌ترین و معتبرترین محله شهر بیرجند است و به‌عنوان نقطه مرکزی شهر، دارای مساجد، حمام، آب‌انبار و میدانچه بوده است. وجه‌تسمیه نام این محله از نظر ریش‌سفیدان محل، وجود چهار درخت نارونی است که در چهار طرف میدان محل قرار داشته‌اند و به همین خاطر به میدان و محله چهار درخت شهرت یافت. محله چهار درخت بیرجند در سال ۱۳۷۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۳۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین مسجد جامع و حمام و مدرسه تاریخی و قدیمی این محله نیز از جمله دیدنی های بیرجند محسوب می‌شوند و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.
کنسولگری انگلیس: کنسولگری انگلیس با قدمتی که به دوره قاجار بازمی‌گردد، از جمله جاهای دیدنی بیرجند است و در روستای منظریه قرار دارد. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره‌ی ثبت ۳۳۳۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. مجموعه ساختمان کنسولیاری در داخل باغی مصفا واقع شده است. این مجموعه به علت اینکه در شیب کوهپایه‌های باقران قرار گرفته است، برای استفاده از زمین، با استفاده از کرسی چینی سنگی در فواصل مختلف زمین را هموار و مسطح کرده‌اند. با توجه به نحوه ساخت و طرح و نقشه مجموعه می‌توان گفت که روح معماری اروپایی به همراه عناصر معماری ایرانی در این مجموعه بهم درآمیخته است. تاریخ ساخت بنا به دوره پهلوی باز می‌گردد.
مدرسه شوکتیه: مدرسه شوکتیه یا مدرسه شوکتی یکی از بناهای تاریخی و مکان های دیدنی بیرجند در استان خراسان جنوبی است و سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید، پس از مکتب‌خانه‌های سنتی محسوب می‌شود. بنای این مدرسه از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره‌های اطراف صحن، شاه‌نشین و حمام تشکیل شده است.
آرامگاه حکیم نزاری: آرامگاه سعد الدین نزاری قهستانی، ملقب به حکیم نزاری، سراینده و شاعر سده هفتم هجری، یکی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است که در بافت قدیمی شهر قرار دارد. در طراحی این بنا از معماری ایرانی-اسلامی الهام گرفته‌اند. این بنا در تاریخ ۲۴/۳/۱۳۹۶ به شماره ۳۰۱۶۳ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شد. این آرامگاه هم‌اکنون در خیابان حکیم نزاری که به افتخار خود او نام گذاری شده‌است، قرار دارد.
خانه تاریخی اعتماد نیا: خانه اعتمادی نیا از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است و در مرکز بافت تاریخی شهر قرار دارد. این بنای فاخر با ویژگیهای معماری مناطق گرم و خشک ایران همخوانی دارد. زمان ساخت این بنا نیمه دوم دوره قاجاریه است.
باغ مود: باغ و قلعه مود در روستای مود، در چهل كیلومتری شرق بیرجند قرار دارد و از جاهای دیدنی بیرجند در استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید. این بنا با مساحت ۶۰۲۷۰ مترمربع دارای یک حصار و بیست برج مدور است كه با فاصله‌های مشخصی در حصار باغ قرار دارند. علاوه بر برج‌ها، خندقی به عرض تقریبا ده متر دورتادور حصار حفر شده و دفاع از قلعه را آسان‌تر کرده است. ورودی اصلی باغ در میانه ضلع شمالی آن قرار دارد و در دو طرف ورودی، دو برج و دو اتاق كوچک برای سكونت نگهبانان دیده می‌شود. در داخل قلعه بقایایی از یک بنای قدیمی (عمارتی تشریفاتی) شامل چند ایوان، بقایای یک هشتی، راهروها و اتاق‌ها بر جای مانده است. در مركز این باغ عمارتی با ویژگیهای معماری اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی قرار دارد. این بنا روی سكویی به ارتفاع حدود یک متر از سطح زمین‌های اطراف ساخته شده است. ورودی بنا یک ایوان با دو ستون قطور چهار ضلعی دارد. پس از ایوان، تالار وسیعی دیده می‌شود که در سه طرف آن، ورودی‌هایی قرار دارد. در سمت شرق و غرب تالار، دو اتاق و در ضلع جنوب آن تالار دیگری درست به اندازه تالار اول قرار دارد. در طرف شرق و غرب تالار دوم نیز دو اتاق دیده می‌شود. نقشه این بنا به گونه‌ای طراحی شده است كه با تعبیه درهای متعدد دستیابی به فضاهای گوناگون به راحتی صورت می‌گیرد.
......................................
آرشیو
