علیآباد کَتول، شهری است در استان گلستان ایران. این شهر مرکز شهرستان علیآبادکتول این استان است.
علیآبادکتول بهطور میانگین معتدلترین شهر در استان و یکی از معتدلترین شهرهای ایران میباشد. به دلیل قرار گرفتن این شهر در منطقه پست و کم ارتفاع و قرار گرفتن در کنار چند تپه، جنگل و دو دهنه کوهستانی، آب و هوای این شهر منحصربهفرد شدهاست. آبشارکبودوال بلندترین آبشار تمام خزه جهان و تنها آبشار خزهای ایران نیز در این شهر قرار دارد. این شهر یکی از بزرگترین ذخیره گاههای چوب سرخدار در جهان است. هرچند قطع بیرویه این درخت کمیاب و منحصربهفرد آن را به کمترین میزان در سالهای اخیر رساندهاست. این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ با حدود ۱۰۰هزار نفر جمعیت به عنوان سومین شهر استان از نظر جمعیت میباشد. مساحت شهرستان علیآباد ۱۱۶۳ کیلومتر مربع است که محدوده شهری علیآباد حدود ۲۰ کیلومتر مربع را شامل میشود؛ که پس از گرگان با ۵۵ کیلومتر مربع و گنبدکاووس با ۲۵ کیلومتری مربع سومین ناحیه شهری استان و دهمین ناحیه شهری بزرگ در شمال ایران است.
با انجام عملیات بررسی و شناسایی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان گلستان تاریخ علیآباد کتول ۷۰۰۰ سال برآورد شدهاست. این تخمین بر اساس آثار شناسایی شده شامل محوطه، تپه و بناهای تاریخی است و بناهای شناسایی شده متعلق به دوران اسلامی است که شامل ۴ حمام، یک بنای مسکونی یک پل و یک آسیاب آبی است که بیشترین آثار شناسایی شده در بخش جلگهای شهرستان کتول قرار دارد.
رابینوی انگلیسی در کتاب مازندران و استرآباد از نظر جغرافیائی این منطقه را بدین وصف آوردهاست: بلوک کتول در جنوب شرقی استرآباد و در جنوب استرآباد رستاق واقع است حدود آن از کوهستان تا صحرائی است که در دشت ترکمنها است؛ و محدود است به رود کرک (KARK) و جلگه کمالان از شرق به نهر سرخ محله و از شمال به اراضی دوجی و از جنوب به میقان در بسطام طول آن از شرق به مغرب تقریباً ۱۰ مایل و از شمال به جنوب ۳۰ مایل است قسمت عمده آن پوشیده از جنگل است و صحرای علفزار نیز دارد.
کتول Katul در گذشته یکی از نواحی هفتگانه استراباد و از نواحی شرقی طبرستان محسوب میشده است. شهر علی آباد که به آن کمال غریب نیز گفته میشد حاکم نشین بلوک کتول بوده که خوانین کتول از دوران صفوی بر ان حاکم بودند. کتول ها گروهی از اقوام طبری تبار بودند که در بلوک کتول که از نواحی هفتگانه استراباد و شرق طبرستان محسوب میشد مسکن داشتند و قدمت اطلاق نام کتول به این منطقه به عصر صفوی میرسد هرچند قدمت واژه کتول در استراباد و طبرستان به قرن ششم میرسد و ریشه واژه کرتوی Kartu به هزاران سال قبل می رسد. زبان کتول ها گویشی از زبان مازندرانی است که با زبان طبری باستان و گویش قدیم استراباد و گویش گرگان قدیم نزدیکی دارد.
نجف زاده بارفروش در کتاب واژه نامه مازندرانی معانی چندی را در ذیل واژه کتول katul بیان نموده است: دامپروری ، دامدار ، کوه و کوهستان و ترانه کوهستان. علاوه بر این واژه کتول در زبان مازندرانی به معنی گاودار (گالش) - منطقه ازاد چرا - محلی - سرکش - محجوب است.
ایرج افشار در مخابرات استراباد به استناد نامه ای که از اقای علی اصغر معززی چنین ادعا کرده اند که قوم کتول همان کوتوال های (قلعه بان) سیستان هستند که به رهبری ملک محمود سیستانی در سال 1139 با نادرشاه درگیر شدند و پس از شکست خوردن گروهی از انها به منطقه استراباد تبعید شدند و چنین ادعا میکردند که نام کتول ریشه در کوتوال دارد و از انجا که این مهاجران سیستانی قلعه بان بودند کوتوال نامیده میشدند ولی این نظریه به دلیل بی پایه بودن مورد قبول تاریخ نگاران قرار نگرفته است. زیرا واژه کوتوال در بسیاری از نقاط کشور وجود دارد که عینا بصورت کوتوال تلفظ می شوند که نشان از مهاجرت مردمی از سیستان به آن مناطق دارد و هیچ کدام دچار دگرگونی لفظی نشده اند و به واژه دیگر بدل نگشتند در حالی که این واژه در طول تاریخ هیچگاه به مردم منطقه کتول و بومی های آن اطلاق نشده است واژه بومی کتول در استراباد و مازندران سابقه طولانی دارد و دارای معنی غیر از قلعه بان است و تنها به گاوداران و دامپروران و مردمان بومی اطلاق میگشته است و از لحاظ تاریخی نام کتول پیشینه ای بسیار قدیمی تر از این رویداد در طبرستان و استراباد و منطقه کتول دارد و اینکه تمامی مهاجران و بومیان ولایت استراباد به زبان خود صحبت می کردند و کتول ها به عنوان قومی طبری تبار به زبان مازندرانی صحبت می کردند و خراسانی ها به زبان فارسی و قزلباش ها به زبان ترکی صحبت می کردند و هیچ اثری از گویش سیستانی که نشان دهنده حضور سیستانی ها تا قبل از زمان پهلوی باشد در این منطقه دیده نمی شود و حتی فراتر از آن هیچ سند تاریخی که ثابت کند گروهی از کوتوال های سیستانی به منطقه کتول یا استراباد مهاجرت کرده باشند در دسترس نمی باشد.
نام کتول در منابع قدیمی محلی استراباد و طبرستان در فاصله سال های 623 و 628 و 992 و 996 و 1132 مکرر دیده می شود. واژه کتول و کتولی در اسنادی که به گونه وقف نامه های مختلف در کتاب تاریخ کتول سید ضیا میر دیلمی امده است. می توان یافت در زیر بخش هایی از یک سند را که در ان از کلمه کتول و کتولی یاد شده است. می اید (( وقف موید و حبس مخلد اسلامی نمود اشرف الاعیان و الخیار الحاج اسفندیار کتولی من طایفه پلنگ... چه از طبقات ذکور و چه اناث و بعد انقراضها به دو نفر اعلم و اصلح و اتقی از اهل بلوک کتول باشد... و کان وقوع ذلک فی شهر رجب فی سنه 1132)) طبق این اسناد فردی از طایفه پلنگ قوم کتول اموال خود را در سال 1132 وقف نموده است که این تاریخ چند سال قبل از نبرد بین ملک محمود کوتوالی و نادرشاه است که نشان میدهد قبل از ان قوم کتول در منطقه کتول فعلی ساکن بودند و ارتباطی با کوتوال های سیستانی نداشتند. همچنین واژه کتول در کتاب های قدیمی همچون تاریخ مازندران و روضه الصفا و ناسخ التواریخ و جهانگشا انوار و ... وجود دارد. در تاریخ مفصل ایران امده است : از وقایع بالنسیه مهم سلطنت شاه سلیمان صفوی هجوم ترکمنان است که در سال 1086 به حدود استراباد حمله نموده و به قتل و غارت پرداختند و در سال 1087 کلبعلی خان شاملو با سپاهی از قاجار و افشار و استراباد و کتول و مینودشت و تفنگچیان مازندران ادینه سلطان رهبر ترکمنان را در استراباد شکست داد. طبق این اسناد کتول ها یکی از اقوام استراباد و بومی منطقه کتول بودند که در سال 1087 همراه با سپاه قاجار و افشار و استراباد و مینودشت و تفنگچیان مازندران با ترکمن ها به پیکار پرداختند و در نبرد بر ترکمن ها چیره گشتند بنابراین طبق این سند کتول ها پنجاه سال قبل از نبرد ملک محمود کوتوالی با نادرشاه در منطقه کتول به عنوان قومی بومی سکونت داشتند. همچنین طبق کتابچه وقایع کتول گروهی به نام کتول در حدود سال 996 از ناحیه مرکزی طبرستان (امل و بابل) به ناحیه شرقی طبرستان (بلوک شرقی استراباد) کتول فعلی در روستای پیچک محله مهاجرت نمودند و از این دوره نام کتول به این منطقه اطلاق گشته است و در دوران قبل از ان این منطقه بخشی از کبودجامه بوده است که از ولایت های شرقی طبرستان محسوب میشده است . طبق این اسناد قومی به نام کتول 150 سال قبل از نبرد ملک محمود کوتوالی با نادرشاه در منطقه کتول فعلی سکونت داشتند و با نام کتول در منطقه شناخته میشدند. براساس تمام منابع تاریخی کتول به گروهی از مردم طبری تبار گفته می شود که منطقه مرکزی طبرستان به مناطق شرقی طبرستان (شرق استراباد) مهاجرت نمودند و با مهاجرت انها ان مناطق به کتول شهره شدند و خوانین کتول قرن ها بر ان مناطق به حکومت پرداختند و هیچ ارتباطی با کوتوال های سیستان ندارند. طبق تاریخ اساطیری ایران در عصر کیکاووس ولایت شرقی طبرستان کرتوی kartu نامیده میشده که در نزدیکی ان گرگان قدیم قرار داشت که مسکن اسپهبدان و مرزبانان تپورستان بوده است.
در کتاب سیاسی، اجتماعی کتول (نوشته محمد ابراهیم نظری)، واژه کتول از دو واژه اوستایی کته (kate) و اول (eul) تشکیل شدهاست. «کته» به معنای جا ومکان و «اول» به معنای شیب و دره و گودال است وکتول به مجموعه آبادیهایی گفته میشود که در درون دره و کوه قرار دارند. کتول همچنین در زبان مازندرانی به معنای «کسی که رسم چوپانی را نداند»، «کشاورز و زارع»، «گاو شیرده» و «غریب یا کسی که از وطن به دور افتاده» میباشد.
فعالیتهای هنری از جمله چادر شب بافی، صنایع دستی و نمد بافی و ساخت ابزار موسیقی از قبیل: تار، دوتار، سه تار، کمانچه و… و خود موسیقی محلی را میتوان نام برد. اکثریت مردم علیآبادکتول از قومیت کتولی که قومی تپوریتبار(طبری) میباشد هستند و به گویش کتولی که گویشی از زبان طبری است سخن میگویند. همچنین اقلیتی از اقوام شاهرودی، آذربایجانی، سیستانی، نیشابوری، کاشمری، سبزواری ، فندرسکی در این شهر ساکن هستند. کتولی گویشی از زبان مازندرانی است و گویش فندرسکی برگرفته از بخش فندرسک است. مذهب اکثریت مردم شهر شیعه هست و حدود ۱۰ تا ۲۰ خانوار ارمنی که ازروسها مهاجر هستند و به مالقان مشهورند در این شهرستان زندگی میکنند.
شهرداری علیآباد با ساختمانی مدرن و طراحی شده مناسب برای کاربری اداری با هدف بهینهسازی فضای اداری و صرفه جویی انرژی درخیابان امام رضا (ع) مقابل مصلی نماز جمعه قرار دارد.
روستاها و ییلاقات : روستاهای کردآباد ، برفتان، عباس آباد، پیچک محله، الازمن،قوش کرپی، سعد آباد، شیرین آباد، امیرآباد فندرسک، چینو، مایان (ماهیان)، نرسو، ریگ چشمه، چلی، بالا چلی، گنو، غریب آباد، طاویر، چه جا، لنگو، سیاه مرز کوه، نرسو، افرا تخته، الستان، وسیع سر، زرین گل، حسینآباد و اسلامآباد، زیر مجموعه علیآباد کتول قرار دارند.
این شهرستان با ۱۱۶۳ کیلومتر مربع وسعت در مرکز استان گلستان واقع است. در جنوب این شهرستان کوههای مرتفع و پوشیده از درخت البرز واقع است. در شرق ان نیز شهرستان رامیان قرار دارد. در شمال آن هم دشت گرگان واقع است. زبان بومیان شهرستان علی آبادکتول زبان کتولی هست که گویشی از زبان مازندرانی است. از مناطق دیدنی. آن جنگل کبود وال و آبشار کبود وال که در جنوب این شهرستان است و پیاده هم میتوان به آن رسید جنگل زرین گل و روستاهای آن حوالی، دهنه محمدآباد و روستاهای بالا دست و … از روستاهای بزرگ آن مزرعه کتول میباشد که دارای خانوادههای کِردًکتولی، مهاجر، مزرعه و … میباشد. موسیقی ملی کتولی در این شهرستان از جایگاه ویژهای برخوردار است بهطوریکه هر ساله جشنواره موسیقی کتولی در این شهرستان برگزار میشود و از جایگاه ویژهای نزد علاقهمندان و مردم این منطقه برخوردار است.
جاذبه های علی آباد کتول
آبشار خلیندره: روستای خلیندره یکی از زیباترین ییلاقهای علی آباد است. در جنوب روستا جنگل بزرگی قرار دارد که پوشیده از درختان هیرکانی است. در عمق این جنگل آبشار زیبای خلیندره قرار گرفته است و زیبایی محیط را چندین برابر کرده. برای رسیدن به این آبشار باید نزدیک به یک ساعت پیادهروی کنید و در طول مسیر از تماشای منظرههای زیبای جنگل، رود و میوههای جنگلی لذت ببرید.
روستای افراتخته: افراتخته روستایی زیبا است که در جنگلی با درختان کهنسال محصور شده. درختان جنگل عمر چند هزار ساله دارند. علاوهبر پوشش گیاهی این منطقه جزو منطقههای حفاظتشده و شکار ممنوع است. رودخانه افراتخته، حمام و گورستان گبری از جاذبههای تاریخی این روستا به شمار میآیند.
آبشار کبودوال: آبشار کبودوال یکی از زیباترین آبشارهای ایران است که در فهرست دیدنی های علی آباد کتول قرار میگیرد. ویژگی منحصربهفرد این آبشار پوشش سراسر خزهای آن است. آبشار کبودوال در درهای جنگلی است و برای رسیدن به آن باید چند ساعت در طبیعت بکر پیادهروی کنید. در طول مسیر گیاهان سرسبز، رودخانه جنگلی و سدخاکی هوش از سر هر بینندهای میبرند.
سد خاکی و دریاچه سد زرین گل: از دیگر دیدنی های علی آباد باید به دریاچه سد زرین گل که با نام دریاچه کبودوال هم شناخته میشود، اشاره کنیم. این دریاچه در ۱.۵ کیلومتری جنوب علی آباد کتول و بهسمت آبشار کبودوال قرار گرفته است. مسافران بسیاری از سراسر ایران به این دریاچه سفر میکنند و مردم علیآباد هم معمولا آخر هفتهها آنجا جمع میشوند تا خستگی کل هفته را از تنشان بیرون کنند. دریاچه سد زرین گل از دیدنیهای طبیعی حیرتآوری بهرهمند بوده و کاملا مناسب برای طبیعتگردانِ خوشذوق است. این دریاچهی گسترده و زیبا در میان جاده و جنگل جاخوش کرده و دارای جادهای خاکی برای رفتوآمد خودروها است. منظرهی زیبای دریاچه سد زرین گل در کنار جنگل کبودوال یکی از بهترین منظرهها را به نگاره درآورده و مردم زیادی را بهسوی این منطقه میکشاند. اگر گذرتان به این منطقه افتاد، حتما در آن کمپ بزنید، از دیدن طبیعت لذت ببرید، و دوربین عکاسی خود را هم فراموش نکنید!
موزه مردمشناسی علیآباد کتول: برای کسانی که به دیدن آثار کهن، و نشانههای آداب، رسوم، فرهنگ و صنایع دستی منطقههای گوناگون علاقه دارند، میتوانیم موزه مردمشناسی علیآباد کتول را نام ببریم. این موزه، که در بلوار امام رضا (ع)، روبهروی هتل کانیار قرار گرفته، دارای بخشهای گوناگونی از جمله مراسمهای عروسی در علیآباد کتول، شبنشینی و میهمانیهای گوناگون، دوخت لباس محلی بهدست زنان روستایی و همچنین نواختن موسیقی سنتی است و هر کدام زیباییهای ویژه خودشان را دارند. موزه مردمشناسی یکی دیگر از دیدنی های علی آباد است که بارِ تاریخی و کهن این شهر را به نمایش میگذارد. پس از دیدن جاذبههای طبیعی و جنگل و دریاچهها، وقت آن رسیده به این موزه بروید و غرق در فرهنگ و دیرینهی کهن آن شوید. اگر علاقهمند به دیدن ماکتهای قدیمی، لباسهای محلی، موسیقی و نگارههایی که دوران گذشته را به نمایش میگذارند هستید، حتما از موزه مردمشناسی علیآباد کتول هم دیدن کنید.
روستای چلی سفلی و آبشار چلی: چلی سفلی یکی از روستاهای بخش کمالان در شهرستان علیآباد است که جمعیت بسیار کمی دارد. این روستای بکر و خلوت، طبق سرشماری سال ۹۵ تنها حدود ۳۳ نفر جمعیت داشته است. علیآباد کتول از آبشارهای بسیار زیبایی بهره برده، و یکی از همین آبشارها در روستای خلوت چلی سفلی قرار دارد. آبشار چلی بلندایی برابر با ۶۰ متر دارد و از بلندترین آبشارهای منطقه به شمار میرود. این آبشار که دارای منطقهای سرسبز با آبوهوایی دلانگیز و لذتبخش است، بدونشک باید در فهرست دیدنی های علی آباد کتول قرار بگیرد. از خوبیهای این روستا میتوانیم به آبوهوای آن اشاره کنیم. یعنی هر چه از آبوهوای این روستا بگوییم، باز هم کم است. روستای چلی سفلی کموبیش ۱۱۰۰ متر بالاتر از سطح قرار گرفته و همین منجر شده هوایی کاملا مناسب و دور از گرمای خورشید داشته باشد. اگر بازدید از طبیعتی سرسبز برایتان کاری دوستداشتنی به حساب میآید، اگر عاشق آبوهوای خنک و معتدل هستید، اگر از دیدن آبشارهای خروشان و باشکوه لذت میبرید، پس حتما سری به روستای چلی سفلی و آبشار چلی هم بزنید. البته جدا از اینها، باید به جنگلنوردی و پیادهروی هم علاقه داشته باشید چون این آبشار در فاصله یک کیلومتری روستا قرار گرفته و برای رفتن آن باید از میان جنگل گذر کنید.
روستای چینو: در ادامهی معرفی دیدنی های علی آباد کتول وقت آن رسیده به سراغ روستای زیبای چینو برویم. روستای چینا در ۱۶ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان علیآباد قرار گرفته و روستاهای سرسبز دیگری از جمله روستای افراتخته، خاک پیرزن و بالا چلی هم پیرامون آن را در بر گرفتهاند. این روستا دارای آبوهوای معتدل و کوهستانی است، پس بیگمان حالوهوایی شگفتانگیز را در اختیار دارد و برای خودش بهشتی به شمار میرود. با وجود این آبوهوا در کنار مناظر سرسبز و بکر، روستای چینو از ییلاقهای استان گلستان محسوب میشود که مردم زیادی را راهی این استان میکند. این روستا دیرینهی کهن دارد و دیدنیهای طبیعی آن هم حسابی ویژهاش کرده است. جنگلها، آبوهوای خنک، آسمان صاف و آبی، درختان باشکوه، خانهها و معماریهای روستایی، فضای سرسبز و بکر، همه و همه این روستا را به یکی از بهترین مقاصد گردشگری تبدیل کرده است. پس اگر شما هم اهل گردشگری هستید و به این ویژگیهایی که نام بردیم اهمیت میدهید، حتما روستای چینو را در برنامه سفر خود به علیآباد کتول قرار بدهید.
آبشار آلامن: روستای آلامن در غرب جادهی میان فاضلآباد و محمدآباد کتول جای گرفته، و دارای مناظر طبیعی حیرتآور و فوقالعادهای است. این روستا دارای جاذبههای طبیعی فراوانی است و همچنین درههایی ویژه مانند دره آبدوان، دره چلم و دره چوبکش را هم در اختیار دارد. ولی یکی از مهمترین دیدنیهای طبیعی این روستا، آبشاری خوشمنظر به نام آبشار آلامن است. آبشار آلامن یا آبشار اوترنه، از دیگر دیدنی های علی آباد کتول است که در میان جنگلهای کبودوال قرار گرفته است. فهرست آبشارهای زیبای علیآباد تمامی ندارد و این آبشار ویژه هم در این فهرست قرار میگیرد. آبشار آلامن دارای بلندایی برابر با هفت متر است و روی دیواری صخرهای، با خروش و شکوه ویژهاش، به پایین سرازیر میشود. این آبشار دارای منظرهی شگفتآوری است و وجود صخره در کنار پوشش گیاهی و درختان، زیبایی دوچندانی به آن داده است. افزونبر این، در پایین آبشار یک حوضچه با عمق یک متری هم وجود دارد که به زیباییهای آبشار آلامن افزوده است.
صنایع دستی علی آباد کتول: یکی دیگر از دیدنی های علی آباد کتول ، اگرچه نه دیدنی طبیعی و نه تاریخی به شمار میرود، صنایع دستی آن است. این شهر جدا از زیباییهای طبیعی ویژهاش، در کنار دیرینه و بافت قدیمی خود، دارای صنایع دستی زیبا و دوستداشتنی هم هست. اگر به این شهرستان سفر کردید، طبیعت آن را دیدید و خاطرات خوبی هم برای خود رقم زدید، اکنون وقت آن رسیده تا صنایع دستی و سوغاتی نیز بخرید تا هم نزدیکانتان را در این سفر شریک کرده باشید و هم چیزی بهیادماندنی تهیه کنید تا خاطرات سفرتان برای همیشه در یاد و خاطرتتان بماند. علیآباد کتول صنایع دستی گوناگونی دارد و از میان آنها میتوان خراطی، سازسازی، گلدوزی، قالیبافی، نمدبافی، پارچههای ابریشمی و پشمی، خورجیندوزی، چادرشببافی، سوزندوزی، لباسهای محلی و آلات موسیقی سنتی مانند تار، دوتار، سهتار و کمانچه را نام برد.
آبشار چه جا: علی آباد به خاطر طبیعت بینظیرش است که بین گردشگران و مسافران معروف و محبوب شده است. آبشارها و چشمه های علی آباد تمامی ندارند! آبشار چه جا از دیگر دیدنی های جذاب علی آباد است. برای رسیدن به آبشار چه جا باید باید ۵ کیلومتر از جنوب فاضل آباد دور شوید. سپس از دهانه محمد آباد در روستای خلیندره عبور کنید. بعد از گذر از جاده ی پر پیچ و خمی به نام ته کوه تل به یک روستای قدیمی باصفا میرسید که میزبان آبشار چه جاست.
روستای نرسو: یکی از جذاب ترین روستاهای ییلاقی علی آباد که بر ارتفاعات این شهرستان قرار گرفته، روستای نرسو است. این روستا بهترین مکان برای چند روز دوری از فضای شلوغ و پر همهمه شهری باشد. اقامت در خانه های روستایی و سنتی این روستا می تواند خاطره خوشی از سفرتان برای شما بسازد. در همه روستاهای کشورمان حداقل یک نشانه و نماد قدیمی وجود دارد که قدمت آن را به نمایش می گذارد. در روستای نرسو هم درخت چنار قطور و بلند بالایی وجود دارد که مشخص است چند صد سال عمر کرده است! گفته می شود که این درخت ۵۰۰ سال عمر کرده است. همچنین وجود قبرستانهای قدیمی و سنگ قبرهایی تاریخی نشان از تاریخی بودن این روستا دارد این روستا در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی علی آباد کتول واقع شده است.
روستای بلوک غلام: بلوک غلام، روستایی است از توابع بخش مرکزی شهرستان علی آباد در استان گلستان ایران.طبیعت زیبای این روستا باعث ایجاد خاطره های خوش از سفر به این روستا برای شمامی شود .
................................
آرشیو