ایل ملکشاهی یکی از بزرگترین ایل‌های کرد است که شامل شعب بسیاری است. در استان ایلام عمدتاً در شهرستان ملکشاهی، شهرستان ایلام و شهرستان مهران ساکن هستند. گویش آنان کردی ایلامی و لهجه ملکشاهی است. بخش دیگری از این ایل در استان کردستان یکجانشین شده است و در ملکشان علیا و ملکشان سفلی شهرستان سنندج زندگی می‌کنند و گویش آنان کردی است. بخش دیگری از ایل ملکشاهی در کشور عراق یکجانشین شده‌اند که گویش آنان نیز کردی است. این ایل معتبرترین و بزرگترین ایل پشتکوه و استان ایلام است که از مجموع ۳۵ طایفه تشکیل یافته است که همگی خود را منسوب به ایل می‌دانند. طوایفی دیگر از ایل ملکشاهی در شهرستان چمشگزک در استان تونج‌ایلی در کشور ترکیه ساکن هستند. بخشی از از ایل ملکشاهی در کشور کویت و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس ساکن شده‌اند. بخش دیگری از ایل ملکشاهی به سبب جنگ‌ها و غزوات در سایر کشورهای عرب، هند، پاکستان و جنوب قاره آفریقا ساکن شده‌اند. همچنین بخشی دیگری از ایل ملکشاهی در کشورهای اسکاندیناوی و آلمان ساکن هستند. طوایفی از ایل ملکشاهی نیز در استان لرستان، استان کرمانشاه و استان مازندران به سر می‌برند. مردمان ایل ملکشاهی در سراسر استان ایلام به خصوص شهرستان ملکشاهی، شهرستان مهران و شهرستان ایلام و در بخش‌هایی از استان کردستان، دیوا ملکشاه استان مازندران، استان خراسان شمالی، استان خراسان رضوی، استان لرستان، استان کرمانشاه و استان‌هایی از کشورهای عراق و ترکیه سکونت دارند. ولادیمیر مینورسکی می‌نویسد: در طی قرون هفتم و هشتم، قریب به هزار خانوار ملکشاهی به ایران خدمت کرده‌اند و اراضی فراوانی را در قلمرو حاکمیت خود داشته‌اند و توانسته‌اند در برابر حملات و یورشهای هولاکو، تیمور و قره یوسف از این اراضی دفاع کنند. ایل ملکشاهی بارها در دفاع از مرزهای ایران سپاهیان متجاوز امپراتوری عثمانی را شکست داده‌اند. عالیجاه توشمال پهلوان موسی خمیس رئیس ایل ملکشاهی در دوره فتحعلی شاه قاجار و نواده اش عالیجاه افتخار الحاج توشمال حاج فرامرز اسدی از مشاهیر بزرگ استان ایلام و رئیس ایل ملکشاهی در اواخر دوره قاجاریه و دوره پهلوی نقش بسزایی در دو نبرد و پیروزی تاریخی سپاه ایران در سال های ۱۲۳۶ ه.ق و ۱۳۲۶ ه.ق بر سپاهیان امپراتوری عثمانی داشته اند. در سال ۱۳۰۸ ه.ش یکی از کدخدایان ایل ملکشاهی به نام شاه محمد یاری قیام پشتکوه استان ایلام بر علیه رضاشاه را رهبری نمود. همچنین در دوران جنگ ایران و عراق مردم ایل ملکشاهی نقش بسزایی در مقابله با ارتش رژیم بعث عراق داشتند و از مرزهای غربی ایران، دفاع نمودند. ایل ملکشاهی در این دوران محور ملکشاهی-شوهان را حفاظت می‌نمود. به همین مناسبت بنای یادمانی در گرامیداشت آخرین دفاع مردم ایل ملکشاهی و شهدای والامقام این ایل در منطقه ترشابه برپا شده است.
ایل ملکشاهی به دو قسمت چمزی و گچی تقسیم‌بندی می‌شود و هرکدام دارای چندین طایفه است:
ملکشاهی چمزی: ۱- خمیس ۲- روسگه (رستم بگ) ۳- نظربگ (نقی) ۴- کاظم بگ ۵- خداداد ۶- ملگه ۷- شکربگ ۸- حسین بگ ۹- شیه وردی ۱۰- خرزینوند ۱۱- قیطولی ۱۲- گلان ۱۳- کله وند ۱۴- کینیانه ۱۵- خلیل وند ۱۶- کناری وند ۱۷- گراوندی ۱۸- سرایلوند ۱۹- شه میر (شیره میر) ۲۰- کل کل ۲۱- باباهای پیرمحمد ۲۲- کوگر ۲۳- سیه گه ۲۴- جمعه ۲۵- کلگه ۲۶- حمانه و کول
ملکشاهی گچی: ۲۷- رسولوند ۲۸- باولگ ۲۹- خیرشه ۳۰- کوکی ۳۱- دوقرصه ۳۲- قیطول و حلاج ۳۳- خلف مهر ۳۴- قطره سیه ۳۵- سیرانه
شهرستان ملکشاهی یکی از شهرستان‌های استان ایلام در غرب ایران است. مردم شهرستان ملکشاهی از ایل ملکشاهی هستند و مرکز این شهرستان شهر ارکواز می‌باشد. اکثر این مردم به دلیل نبود فرصت‌های شغلی مناسب به نقاط مختلف استان ایلام و استان‌های دیگر مهاجرت نموده‌اند. شهرستان ملکشاهی در دامنه کبیرکوه قرار گرفته‌است و در سه هزار سال قبل از میلاد به عنوان بخشی از (ورهشی) در کتیبه‌های آشوری واقع در سر چشمه رودخانه گُل گُل ملکشاهی ذکر شده‌است. شهرستان ملکشاهی به دلیل اهمیت و جمعیت فراوان ایل ملکشاهی در سال ۱۳۱۰ خورشیدی تبدیل به بخشی از استان کرمانشاهان گردید. این منطقه در سال ۱۳۸۵ به یک شهرستان از شهرستان‌های استان ایلام تبدیل شد اما پیش از آن به لحاظ تقسیمات کشوری بخش ملکشاهی خوانده می‌شد و از بخش‌های شهرستان مهران بود.
بخش مرکزی: دهستان چمزی، دهستان شوهان
شهرها: ارکواز
بخش گچی: دهستان گچی، دهستان کبیرکوه
شهرها: دلگشا، مهر
فتح نامه ایل ملکشاهی:
این زمین‌ها به مساحت ۳۶۰۰۰ هکتار ملک آبا و اجدادی عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی رئیس ایل ملکشاهی بوده‌است که طی فرمانی از طرف فتحعلی شاه قاجار و با دستخطی از سوی شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه فرزند ارشد شاه (این فرمان در میان بزرگان ایل ملکشاهی به فتح نامه معروف است)، به تاریخ ماه ذوالحجه سال ۱۲۳۶ هجری قمری مطابق سال ۱۱۹۹ خورشیدی به پاس رشادت ایل ملکشاهی در نبرد با متجاوزان عثمانی و تسخیر سلیمانیه، زور، موصل و کرکوک و سامرا و محاصره نمودن بغداد از شهرهای امپراتوری عثمانی به پهلوان موسی خمیس از سرداران سپاه ایران در این نبرد، رئیس ایل ملکشاهی و جد بزرگ حاج فرامرز اسدی داده شده بود. گفتنی است بزرگان ایل ملکشاهی گوش راست تمامی اسیران سپاه عثمانی را بریدند و در کف دست راستشان نهادند و به پایتخت روانه ساختند. در این نبرد چهار هزار سپاهی از ایل ملکشاهی چمزی که شامل صد سوار مشهور از ایل ملکشاهی چمزی و صد مبارز گرز به دست از ایل ملکشاهی چمزی (که به پاس رشادتشان و استفاده از چماق و گرز در این نبرد و نبردهای قبلیشان به طوایف گرزدین وند مشهور شده اند، و عبارتند از: طوایف خمیس، کاظم بگ، نقی، حسین بگ، رستم بگ، ملگه، شکربگ، شیه وردی و خداداد) و سه هزار و هشتصد پیاده‌نظام، به سرداری پهلوان موسی خمیس در رأس سپاه ایران قرار گرفتند. نقش برجسته‌هایی از این دلاور مردان و شخص پهلوان موسی خمیس در باغ نظر شیراز و موزه پارس موجود است. حاج فرامرز اسدی پس از کودتای سال ۱۳۳۲ خورشیدی این زمین‌ها را طبق سند شماره ۵۶۶ و به تاریخ ۱۳ خردادماه ۱۳۳۵ در اداره ثبت اسناد استان کرمانشاهان به نام خود ثبت نموده است.
نبرد سال ۱۳۲۶ ه.ق ایل ملکشاهی با عثمانی:
در سال ۱۳۲۶ هجری قمری مطابق با ۱۲۸۷ هجری خورشیدی عثمانی‌ها با نیرویی مرکب از دو هنگ و مجهز به توپخانه، با هدف غارت محصول کشاورزان، به مهران واقع در جنوب غربی استان ایلام حمله کردند، غلامرضا خان فیلی والی پشتکوه، عده‌ای تفنگچی به سرکردگی سید جواد، پسر عموی خود برای کمک به مردم ایل ملکشاهی اعزام نمود، قوای متحد ایل ملکشاهی و والی در این جنگ شجاعانه جنگیدند و عده زیادی از سپاهیان عثمانی کشته و اسیر شدند و به غائله مرزی خاتمه دادند.
در بهار سال ۱۳۲۶ هجری قمری مطابق با سال ۱۲۸۷ هجری خورشیدی که ارتش عثمانی به صیفی و ملخطاوی هجوم آوردند و امام زاده سید حسن را به آتش کشیدند، سواران و تفنگچی‌های ایل ملکشاهی به سرکردگی رئیس ایل ملکشاهی حاج فرامرز اسدی، شاه محمد یاری فرزند یار محمد و رضا فرزند قنبربگ تفنگچی باشی به دور کردن آن‌ها می‌پردازند و هفتاد نفر از سپاهیان عثمانی را نیز اسیر می‌کنند؛ در این جنگ رضا فرزند قنبر بگ تفنگچی باشی در هنگام گرفتن تفنگ از یک سرباز زخمی عثمانی کشته می‌شود. بزرگان ایل ملکشاهی یک گوش از همهٔ آن‌ها می‌برند و آن‌ها را به تهران اعزام می‌کنند. پس از این جنگ، دیگر ارتش عثمانی به مرزهای ایران تعرض ننمود.
قیام رنو:
با روی کار آمدن رضا شاه بر سر قدرت، یکی از کدخدایان ایل ملکشاهی به نام شاه محمد یاری قیام سال ۱۳۰۸ هجری شمسی پشتکوه استان ایلام را علیه رضاشاه پهلوی رهبری نمود. در این قیام که هسته مرکزی آن ایل ملکشاهی بود، مردمی از ایل میشخاص، ایل ملخطاوی، ایل علی شروان بدره، ایل خزل، ایل شوهان، ایل ده بالایی، ایل ارکوازی، طایفه عالی بیگی، طایفه طولاب، ایل کرد دهلران، ایل بیرانوند در دره شهر، طایفه قجر و… نیز شرکت داشتند که تعداد کلی شرکت کنندگان در قیام را تا چهار هزار نفر تخمین زده‌اند. قیام با حرکت شرکت کنندگان از مرکز ایل ملکشاهی شهر ارکواز و تصرف حسین‌آباد پشتکوه که بعدها به شهر ایلام تغییر نام یافت و پیشروی بیش از ۱۰۰کیلومتر تا تنگه رنو ایلام (تنگه‌ای در مسیر شهر ایلام به شهر کرمانشاه) ادامه داشت. هدف از پیشروی قیام کنندگان تسلط به شهرهای گیلان غرب، سومار، قصرشیرین و کرمانشاه و همراه نمودن مردم این شهرها با خود وگسترش قیام در سراسر غرب ایران بود. این قیام با خیانت رؤسای بعضی ایلات و تجهیزات بی‌شمار ارتش رضا شاه که سرتیپ رزم آرا فرماندهی آن را به عهده داشت، پس از چندین روز درگیری خونین و کشته‌شدن تعدای از قیام کنندگان و کشته شدن تعدادی از نیروهای نظامی به سرانجام نرسید و شاه محمد یاری نیز با عفو روبرو شد. قابل ذکر است که تا زمان شکل‌گیری قیام، شهاب الدوله برادر غلامرضا خان والی فیلی و علیقلی خان پسر او با نیروهای دولتی همکاری می‌کردند اما با شکل‌گیری نارضایتی مردم از مأموران دولتی علیقلی خان به شورشیان پیوست. همچنین عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی رئیس ایل ملکشاهی پس از مردمی‌تر شدن قیام حمایت و پشتیبانی خود را از قیام اعلام کرد.
جنگ جهانی دوم:
در طی جنگ جهانی دوم و پس از جنگ جهانی دوم و به سال ۱۳۲۰ هجری شمسی، عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی ریاست ایل ملکشاهی با حکمی از سوی سرهنگ مکری فرماندار نظامی غرب کشور و با تأیید محمدرضا شاه پهلوی به سمت رئیس العشایر استان ایلام پشتکوه منصوب شد. در این زمان استان ایلام پشتکوه از امن‌ترین مناطق ایران به حساب می‌آمد و حاج فرامرز اسدی در کل استان ایلام پشتکوه حکمیت داشتند.
آثار تاریخی:
قلعه جوق:
قلعه باستانی قلعه جوق مشرف بر سرزمینی نسبتاً هموار است و در چهار کیلومتری غرب شهر ارکواز ملکشاهی بر فراز تپه بلندی بنا شده‌است. در قسمت جنوبی قلعه، سه اتاقک وجود دارد که مساحت آن‌ها مجموعاً ۲/۲۹ متر مربع می‌باشد و از سنگ و گچ ساخته شده‌است. در قسمت فوقانی آن‌ها آثار دو اتاق مشاهده می‌شود که مجموعاً ۹۲ متر مربع است. بنای ساختمانی این دو اتاق در مقایسه با سه اتاقک جنوبی از بین رفته و فقط چندین قطعه سنگ کوچک و گچ در بعضی قسمت‌های تحتانی آن دیده می‌شود. اتاق‌های قلعه از گچ ساخته شده‌است. این گچ به احتمال زیاد از سه کیلومتری شهر ارکواز به این مکان آورده شده‌است. این قلعه، مربوط به دورهٔ حکومت سلجوقیان می‌باشد.
پنجه علی:
بر روی تپه‌ای مشرف بر شهر ارکواز، آثار و بقایای ساختمان‌های زیادی دیده می‌شود که از سنگ و گچ پخته ساخته شده‌اند، اما آثار آن، طوری محو شده که نمی‌توان سبک معماری را تشخیص داد. وجه تسمیه این اثر تاریخی بدین منظور است که سنگ چین‌هایی موجود است که در میان این سنگ چین‌ها، سنگ بزرگی وجود دارد که شیارها و خطوطی مثل پنجه انسان دارد؛ لذا مردم این منطقه معتقدند که علی (ع) با کافران جنگیده آن‌ها سنگ به طرف او پرتاب کرده‌اند، که علی با دست خود آن‌ها را دفع کرده‌است و اثر پنجه مولا علی (ع) بر روی آن‌ها نقش بسته‌است. البته این اعتقاد امروزه کمرنگ شده‌است و فقط در میان قشر کوچ رو و بی سواد موجود است. در تپه پنجه علی سکه‌های هخامنشی یافت شده‌است ولی معلوم نشده‌است که متعلق به کدام پادشاه هخامنشی است؛ لذا با توجه به این سکه‌ها احتمالاً این بنا متعلق به دوره هخامنشیان باشد.
کوشک قِیَنقَر:
مشرف بر دره‌ای صعب العبور در سینه کوه پَشمین یک چهار اتاقی وجود دارد که به آن کوشک قینفر می‌گویند. چون آثار آن هنوز موجود است، به خوبی نمایانگر یک آتشکده از دوره ساسانیان است. آتشکده دارای چهار اتاق است و در قسمت بالا، طاقچه‌هایی دارد که جای چند تا از آن‌ها مشخص است. با توجه به استراتژیکی بودن این منطقه، وجود آتشکده، درختان و چشمهٔ آب گوارا و دلنشین بودن منطقه احتمالاً جایگاه افراد طبقه بالای جامعه ساسانی بوده‌است.
بقعه سید محمد ابوچماقین (پیرکُتَک):
در سی کیلومتری شهر ارکواز مسیر فرعی از جاده شهر ارکواز به گنبد پیر محمد و در دره حاصلخیز و پرآب گز، آرامگاه سید محمد ابو چماقین ملقب به پیر کُتَک قرار دارد که زیارتگاه مردم ایل ملکشاهی است. وجود چشمهٔ آب شیرین و رودخانه‌ای بسیار زیبا در قسمت شمالی آرامگاه بر زیبایی این مکان افزوده‌است.
نقش‌برجسته گل گل ملکشاهی:
یکی دیگر از آثار باستانی شهرستان ملکشاهی، کتیبه گل گل ملکشاهی می‌باشد که درهٔ گل گل ملکشاهی بر روی صخره‌ای قرار دارد. این کتیبه به جا مانده از فتو حات آشوریان در این منطقه می‌باشد. به علت عوامل تخریبی مانند: ریزش‌های جوی و عوامل انسانی، چند سطر از ان از بین رفته‌است و هنوز مشخص نشده‌است که این کتیبه متعلق به سناخریب یا آشوربانی پال است؛ زیرا هر حمله‌ای که مستبدین بین‌النهرین و به خصوص آشور علیه تمدن ایلام طرح می‌کردند لزوماً از مسیر ورهشی (استان ایلام کنونی) می‌گذشت. نقش برجسته گل گل ملکشاهی مربوط به تمدن باستانی آشور است و در ایلام، کنار رودخانه گل گل واقع شده و این اثر در تاریخ ۶ دی ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۴۱۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
منابع:
اسدی، علیرضا (۱۳۹۰)، فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و ساسانی) به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام. ایلام: انتشارات جوهر حیات.
اسدی، علیرضا (۱۳۹۶)، با ایلامیان در ایلام (شناخت اقوام، ایلات، طوایف و خاندان‌های استان ایلام). ایلام: انتشارات جوهر حیات.
افشار سیستانی، ایرج (۱۳۸۰) ، ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
افشار سیستانی، ایرج (۱۳۶۶)، نگاهی به ایلام. تهران: نشر هنر، بهار.
الفیلی، نجم سلمان مهدی (۲۰۰۹)، الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر.
بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (۱۳۷۷)، شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر.
خیتال، جعفر (۱۳۶۹)، مجموعه آراء دربارهٔ ساکنین سرزمین پشتکوه ایلام. ایلام: انتشارات فرهنگ.
درخشنده، صید محمد (۱۳۹۴)، دیوالا از ادوار کهن تا عصر پهلوی. ایلام: انتشارات مؤلف.
رفعتی، رستم (۱۳۸۶)، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین.
روحانی، بابا مردوخ (۱۳۹۰)، تاریخ مشاهیر کرد. تهران: انتشارات سروش.
زکی بیگ، محمد امین (۱۳۸۱)، زبدهٔ تاریخ کرد و کردستان. تهران: انتشارات توس.
طیبی، حشمت الله (۱۳۸۰)، مبانی جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی ایلات وعشایر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
محمدزاده، عباس (۱۳۹۰)، قیام ایلام در عصر رضا شاه. ایلام: انتشارات زانا.
نقیب زاده، احمد (۱۳۸۰)، دولت رضا شاه و نظام ایلی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
