کلات نادر یا کلات، مرکز شهرستان کلات و شهری است مرزی در شمال شرقی استان خراسان رضوی. کلات در لغت به معنی ارگ، بارو و قلعه است. شهرت کلات مرهون نام نادر شاه افشار است که پسوند کلات نادر از نام این پادشاه دوره افشاریه گرفته شده است. کلات نادر در میان کوههای هزار مسجد قرار گرفته و از مشهد تا آن ۱۵۰ کیلومتر جاده کوهستانی است. این شهر، از شمال به وسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است. از جنوب به کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود میشود.
هنگامی که نادرشاه افشار در خراسان به حکومت رسید، ایران با آسیب جدی ضعف حکومت مرکزی روبه‌رو بود، اما نادر نه تنها این اتحاد را برای ایرانیان به ارمغان آورد، بلکه مهاجمان ایران را نیز به عقب راند و کشورگشایی را تا هندوستان ادامه داد. در این خلال کلات به عنوان پایگاهی نظامی و دژی نفودناپذیر برای نادر دارای اهمیت بود. او پس از فتح هند و حدود سال ۱۱۲۰ خورشیدی دستور ساخت عمارتی را در کلات نادر داد که هم‌اکنون به عمارت خورشید یا کاخ خورشید مشهور است. از شواهد پیدا است که این بنا با نیت آرامگاهی برای نادر ساخته می شده است و دلیل آن نوع سازه و استفاده از آیات سوره نبا قرآن در کتیبه ای که دور تا دور سالن اصلی داخل عمارت که درباره معاد و زندگی پس از مرگ می باشد است. این عمارت تا پایان عمر نادر تکمیل نشد؛ اما با همین شرایط در مدت زمان حکومت نادر و حتی پس از آن نیز مورد استفاده قرار می گرفت.
کلات محل تلاقی تاریخ و جغرافیا است. شهر کلات نادر با توجه به این که در میان کوه قرار گرفته، به سرزمین دژهای نفوذ ناپذیر یا دژ خدای آفرین شهرت دارد. این شهر در دل خود لایه های تمدنی بسیاری از دوران تاریخ پیش از اسلام تا دوران معاصر را جای داده است. در ضلع شمالی شهر کنونی آثار برج و باروی قلعه های دوران ساسانیان کشف شده و دلیل انتخاب کلات توسط نادر نیز همین نفوذناپذیری آن بوده‌است. به عبارت بهتر کلات و عمارت خورشید آن بهترین محل ذخیره گنج‌های نادر بوده‌است. تخت طاووس، الماس کوه نور، الماس دریای نور و گنج‌های حاصل از جهانگشایی او به هندوستان که فراوانی آن و گران بهایی‌اش در تاریخ شهره عام است جایی برای نگهداری نیاز داشت و به گفته برخی مورخان کلات برای این منظور و برای پناه گرفتن در دوران خطر مناسبترین مکان بوده.
مهمترین اثر باقی مانده از سلسله افشاریه با عنوان عمارت خورشید یا در گفته عموم کاخ خورشید در شهر کلات نادر قرار دارد و بنایی ۳ طبقه است که بخشی از حجاری های آن توسط معماران هندی انجام شد. این کاخ در مجموع ۱۲ اتاق دارد که داخل هر اتاق تزییناتی از نقاشی و گچ‌بری دیده میشود. در میان این تزیینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز به چشم می‌خورد. در وسط این بنای ۸ ضلعی، برج‌های استوانه‌ای مانند در دوطبقه قرار دارد که به گفته برخی شاید محل اقامت شاه و خانواده‌اش بوده است. زیبایی این عمارت بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره‌دار ساختمان است که در آن معماری مغولی-هندی به چشم می‌خورد. در وسط این بنا نیز از سطح پشت‌بام برجی مدور با ترک‌های شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده‌است. کاخ خورشید در طول زمان، دچار آسیب‌های فراوانی شد؛ ازجمله این که هم‌اکنون ارتفاع بنای ۲۵ متری آن به ۲۰ متر کاهش پیدا کرده است
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۷٬۶۸۷ نفر (در ۲٬۱۱۰ خانوار) بوده‌است. کلات نادر شهری خطی در میان کوه های هزار مسجد است که دارای یک ورودی طبیعی از میان رودخانه و دره در سمت شرق و یک ورودی طبیعی مشابه دیگر در سمت غرب می باشد. شهر امروزی نیز از شرق به غرب به طول پنج کیلومتر(محدوده خدمات شهرداری) توسعه یافته و ورودی آن یک تونل به طول حدود 850 متر است که در دوره معاصر ساخته شده و در قسمت شرقی شهر واقع شده است. کلات نادر از سال ۱۳۳۰ خورشیدی دارای شهرداری بوده و تا سال ۱۳۸۲ که در تقسیمات کشوری شهرستان مستقلی به نام کلات شکل گرفت به عنوان مرکز بخش کلات از توابع و بخشهای شهرستان مشهد به شمار می آمد. شهر کنونی شامل چند محله اصلی دربند، خوارزم محله، آزغون محله و کبود گنبد است.
کلات تا سال ۱۳۸۲ به عنوان بخشی از توابع شهرستان مشهد به‌شمار می‌رفت که در این سال با انتزاع از این شهرستان، با دو بخش زاوین و مرکزی به شهرستان ارتقاء یافت. شهرستان کلات دارای چهار دهستان و دو شهر می‌باشد. وسعت این شهرستان ۳۵۰۳ کیلومتر مربع است. بخش‌ها و دهستان‌های آن عبارتند از:
بخش مرکزی شهرستان کلات: دهستان کبودگنبد ؛ دهستان هزارمسجد
شهر: کلات نادر : بخش زاوین ، دهستان پساکوه ، دهستان زاوین
شهر: شهرزو
این شهرستان در شمال شرقی ایران و خراسان قرار گرفته که از شمال به وسیلهٔ تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است؛ از جنوب به کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود میشود. فاصله این شهر با مشهد ۱۴۵ کیلومتر، با جاده‌ای کوهستانی است.
شهرستان کلات نادر در ۵۹ درجه و ۹ دقیقه و ۴۰ ثانیه تا ۶۰ درجه و ۲۷ دقیقه و ۲۵ ثانیه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۲۴ دقیقه و ۲۰ ثانیه تا ۳۷ درجه و ۱۷ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. این شهرستان در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار دارد و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم و در مناطق پست هوایی معتدل در کوهپایه‌هاست. بلندترین نقطه آن ۳۰۵۹ متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست‌ترین نقطه آن ۴۵۰ متر در محل خروجی رودخانه چهچه در مرز ترکمنستان است.
این شهرستان در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار دارد و دارای زمستان های سرد و تابستان های گرم و در مناطق پست دارای هوایی معتدل می باشد . بلندترین نقطه آن ۳۰۵۹ متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست ترین نقطه آن ۴۵۰ متر در محل خروجی رودخانه چهچه در مرز ترکمنستان است.
کلات در میان رشته کوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. ارتفاع کلات از سطح دریا بالغ بر ۲۱۰۰ متر می باشد. باران های مستمر بهاری و پاییزی باعث سرسبزی دامنه ها و کوهپایه ها شده و گله داری و دامداری را در منطقه رونق داده است. رودخانه پرآب ارچنگان و ایده لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به‌شمار می روند. بزرگترین دره های عمیق ایران در منطقه روستای قله زو واقع می‌باشد.
پوشش و لباس محلی کردهای منطقه ی لایین و کلات شبیه لباس اقوام ترکمن بوده و کاملا متفاوت از لباس سایر کردهای خراسان (قوچان، شیروان، چناران و … ) است. علت این امر می تواند نزدیکی این منطقه به مناطق ترکمن نشین آن سوی مرز و طبعا تاثیر آن در طول تاریخ حضور کردها و همچنین وجود حصاری به نام هزارمسجد (رشته کوه هزارمسجد که بین قوچان، چناران و مشهد از یک طرف و کلات و لایین و درگز از طرف دیگر قرار دارد) باشد که بین آنها و سایر کردهای خراسان فاصله انداخته است. زنان کلات نادری لباس‌های ابریشمی می‌پوشند، این مسئله دلیل هم دارد، گفته میشود که از جمله صنایع رایج در منطقه کلات نادری، پرورش کرم ابریشم است. به طوریکه هنوز هم تعدادی از زنان در چندین روستای کُردنشین شهرستان، از جمله در دو روستای «زاوین» و «آغداش» به بافت پارچه و لباس از ابریشم در دو شکل ساده و منقوش یا در اصطلاح محلی «پیکامدار» اشتغال دارند. ابریشم‌های قرمز رنگ. لباس‌هایی که حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند و جشن‌های باشکوهی می‌سازند. دختران کرمانجی شال‌های تک رنگ مشکی می‌پوشند، شلوارهای بنفش که ساق پاهای رنگی دارند. متاهل‌ها شال قرمز و مشکی با هم بر سر می‌کنند و نوعروسان یک چادر شب زرد یا سبز بر سر می‌اندازند. زنان مسن اما لباس‌های تیره تر، کت کوتاه و لباس‌های ساده بر تن می‌کنند. حدود ۲۰ روستای کلات نادری کُردهای کُرمانج از طایفه صوفیانلو هستند. این مردمان دارای آداب و رسوم، باورها و فرهنگ خاص خود هستند.
از مشهد یک جاده آسفالته دوطرفه که البته گردنه‌های زیادی دارد و مستلزم دقت در رانندگی است، شما را به کلات نادری می‌رساند. اگر خودروی شخصی ندارید، باید به میدان «بار نوغان» در شمال مشهد بروید. در آنجا از هنگام طلوع آفتاب تا غروب آفتاب اتوبوس و خودروهای سواری مسافران را به کلات می‌رسانند. مدت زمان این سفر با خودروی سواری حدود ۲٫۵ ساعت و با اتوبوس بین سه تا چهار ساعت است. جاده مشهد – کلات یکی از زیباترین جاده‌های استان خراسان رضوی است.
از سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کرد با استفاده از این پارچه ها لباس های محلی خاص مردم کرمانج را می دوزند. داشتن نمونه هایی از این البسه زیبا می تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می شود.
جاذبه های کلات
کاخ خورشید: کاخ کلات(کاخ خورشید) در سال ۱۱۵۱ هـ. ق، به دستور نادرشاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم درکلات ساخته شده‌است. کلات به معنی قلعه و برج و بارو است. این بنا مربوط به سال‌های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار می‌باشد. عملیات ساخت کاخ در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال‌های حیات نادرشاه یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دست ساخت بوده‌است. زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای «سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد. کاخ کلات یا کاخ خورشید یا عمارت خورشید بنایی مربوط به از سدهٔ ۷ تا ۱۳ ه.ق است و در کلات، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شماره ثبت ۳۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
مسجد کبود گنبد: مسجد کبود گنبد، یا مسجد جامع بنای مذهبی است که مورد احترام و توجه اقوام مختلف در طول تاریخ شهرستان کلات نادر بوده‌است و به همین علت، کاملترین هنر هنرمندان در خدمت معماری و تزئین نقوش این بنا بکار رفته‌است. این مسجد چهار ایوانه، دارای گنبدی دو پوشه و نیلگون، صحن و طاق می‌باشد و ساقه گنبد استوانه‌ای شکل و فضای زیر گنبد یک هشت ضلعی منظم است و طول هر ضلع آن حدود ۴ متر می‌باشد. صحن مسجد مستطیل شکل با عرض ۱۹ متر و طول ۲۷ متر است. استفاده از کاشی هفت رنگ، مهمترین عامل تزئین در بنای مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادربوده، که با استفاده از نقوش اسلیمی و گل و بوته در لچکی‌های بالای ایوان و رواق‌ها به کار رفته‌است. بنای اصلی مسجد را از کارهای دوره سلجوقی می‌دانند که نادرشاه افشار نیز به نوبه خود، بیوتات و ایوان‌های اطراف آن را ساخته‌است. در اطراف پیشخوان مدخل مسجد، کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق مربوط به دوره قاجار نصب شده‌است که حکایت از تعمیر مسجد در این دوره توسط یلنگ توش خان ابن فتحعلی، حاکم کلات به سال ۱۲۵۰ هجری قمری است.
دربند ارغونشاه: دربند ارغونشاه، تنگه‌ای است به نام دربند کلات که ورودی اولیه به شهرستان کلات از این مکان انجام می‌گرفته‌است . دربند ارغونشاه پلی آجری و همچنین برج‌های دیده بانی در اطراف آن مستقر است. این پل آجری دارای سه دهانه می‌باشد و در گذشته ورود و خروج افراد توسط برج دیده بانی قابل کنترل بوده‌است. مجدالاسلام کرمانی در سفرنامه خود در باره این دروازه می‌نویسد: در تنگ‌ترین نقطه مدخل دره، در سی متر دورتر نبشته سنگی دیده میشود و پلی نیز با سه دهانه به پهنای۵/۲ و ۵/۳ و ۲ متر وجود دارد. روی پل آشیانه‌های برای پاسداران ساخته بودند و مردم به‌وسیله گذرنامه‌های حاکم و فرمانده سپاهیان از آنجا عبور می‌کردند. در قسمت راست دروازه و در سینه کوه کتیبه حجاری شده به دستور نادرشاه افشار و به تاریخ ۱۱۵۵ هجری قمری و با خط نستعلیق و در۲۴ بیت و در ارتفاع ۱۵ متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد.
حمام نادری: حمام نادری، بر روی پایه‌های تخریب شده غرفه‌های ضلع شمال غربی مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادر ساخته شده و مربوط به دوران حکومت نادر شاه افشار است. ورودی این حمام از طرف غربی خارج مسجد کبود گنبد بوده و هدف این بوده که افراد پس از طهارت به فضای مسجد وارد شوند. این حمام دارای سرحمام، خزانه، سردخانه و گرمخانه بوده و اکنون جزئی از مجموعه مسجد کبود گنبد به حساب می‌آید. آب انبار این بنا در مجاورت ضلع شمالی مسجد قرار دارد و هدف تأمین آب مورد نیاز اهالی ساکن در کبود گنبد بوده است. این آب پس از آبشار قره‌سو و از عبور از باغ عمارت خورشید وارد این آب انبار شده و مسجد و برخی از منازل اطراف، از این آب استفاده می‌کردند.
بند نادری: بند نادری، سدی آجری، در انتهای جلگه شهرستان کلات استان خراسان رضوی در شمال شرقی ایران است. این بند در حدود ۴ کیلومتر پایین‌تر از شهر کلات به سمت روستای سیرزار، نفطه و خلج و ر و به روی رودخانه ژرف‌رود ساخته شده‌است. ارتفاع این بنا از کف رودخانه ۷۰ متر است به نحوی که هر قدر از کف رودخانه به طرف بالا ادامه می‌یابد بر عرض بند افزوده میشود.
در نما و پوشش این بند از آجرهای قرمز رنگ استفاده شده‌است. دیوار سد دارای حالت نیم دایره و شبیه سدهای هلالی با فرورفتگی بسیار کم می‌باشد. این بند دارای سه دهانه عمودی به فواصل مختلف می‌باشد که دو دهانه زیرین برای کاهش فشار آب و دهانه سوم که در قسمت بالا است به منظور تقسیم آب تعبیه شده‌است. اهالی کلات این سد را به نادرشاه افشار نسبت می‌دهند اما بعضی از محققین، ساختمان آن را از آثار الغ بیگ فرزند شاهرخ گورکانی می‌دانند. اما به نظر مهدی بامدادی در کتاب آثار تاریخی کلات و سرخس، بنای سد را مربوط به سلجوقیان و بالاخص سلطان سنجر سلجوقی می‌داند.
آبشار قره سو: آبشار قره سو ده کیلومتر با کاخ خورشید فاصله دارد و گفته می شود به دلیل نامناسب بودن آب کاخ نادرشاه دستور داده بود که آب آن را به نحوی به کاخ منتقل کنند. ان ها یک شبکه مهندسی شده و خارق العاده طراحی کردند که به وسیله لوله های سفالی به قطر ۵۰ سانتی متر آب را به کاخ منتقل می کردند. امروز بقایای این لوله ها قابل مشاهده است. آبشارهای قره سو در فاصله ده کیلومتری جنوب غربی شهرستان کلات نادری با ارتفاع حدود ۱۱۹۰ متر از سطح دریا واقع شده اند. قره سو یکی از مهم ترین آبشارهای این استان به شمار می آید. بر دیوارهای دره نردبان های فلزی نصب شده تا مسیر رفت وآمد به آبشار را برای گردشگران آسان تر سازند. شما باید هشت نردبان را طی کنید تا به سرچشمه این ابشار زیبا برسید. قره سو واژه ای است ترکی و به معنی “آب سیاه” است و چون بستر و کف رودخانه را سنگ های سیاه پوشانده، وقتی آب روی آنها حرکت می کند، مسیر رودخانه سیاه دیده می شود.
آبشار ارتکند: آبشار ارتکند، یکی از مناطق بکر و ییلاقی شهرستان کلات نادر، در استان خراسان رضوی به شمار می رود. این مکان تفریحی، مجموعه ای از کوه، رودخانه، جنگل و آبشار است که طبیعت چشم نواز آن، مورد توجه گردشگران ایرانی و خارجی می‌باشد. آبشار ارتکند در جاده کلات نادری و حدود چهل کیلومتر مانده به شهرستان کلات، در منطقه روستای قطعه نو کلات، واقع شده است. برای رسیدن به این آبشار زیبا، ابتدا بایستی از روستای سررود که در فاصله هفت کیلومتری از جاده اصلی قرار دارد، گذر کرد. این روستا دارای آب و هوای خشک بوده و کوه های تک خانه در ۸ کیلومتری غرب و سرشاو در ۳ کیلومتری شمال شرق این آبادی واقع شده اند. بعد از روستا، جاده ای فرعی و خاکی وجود دارد که بعد از دو ساعت راهپیمایی، می توان به این آبشار رسید. با توجه به زیبایی و شلوغی توصیه میشود در صبح زود حرکت خود را آغاز کنید . بهتر است در ساعات آغازین صبح به اردوگاه بروید وگر نه ممکن است با کمبود جا و مشکلاتی از این قبیل دست و پنجه نرم کنید.
دره سیستان: دره سیستان (تفنگ دره) کلات یکی از جاذبه های طبیعی زیبای استان خراسان رضوی است که در ارتفاعات هزار مسجد در ارتفاع ۲۰۰۰ متری از سطح دریا واقع است. منطقه مشهور به دره سیستان پوشیده از جنگلهای ارس است و رودخانه ایدلیک از میان آن عبور می کند. فراموش نکنید که عبور از این دره نیاز به تجهیزات کوهنوردی و همچنین اطلاع از وضعیت آب و هوایی منطقه دارد تا در جریان لذت از طبیعت بکر دره سیستان، دچار مشکل نشوید.دره سیستان که با عنوان تفنگ دره نیز خواهنده می شود، یکی از زیبا ترین و بکرترین مناطق هزار مسجد است که متشکل از ۳۲ آبشار کوچک و بزرگ است . آبشارهای تفنگ دره باید با وسایل فنی و فرود های متعدد طی شوند و از آبشار ۱۱ باید داخل آب فرود صورت گیرد . وجه تسمیه هزار مسجد را چنین آورده اند که: چون اسکندر به ایران هجوم آورد و درصدد نابودی دین اوستا برآمد هزار نفر از بزرگان دین زرتشت که به ” مز ” معروف اند ، اوستا را به این کوه آوردند و در آنجا مخفی شدند و لذا جایگاه هزار مز بود.بعد از اسلام برای این که با فرهنگ اسلامی نزدیکی بیشتری داشته باشد به هزار مسجد تغییر نام یافته است. به علت باریک بودن عرض دره سیستان (تفنگ دره) باید در فصل های خشک صعود انجام شود چون در صورت آمد سیل راه فراری وجود ندارد.
دره قله زو : دره قله زو در استان خراسان رضوی واقع است. معنای قله زو که برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن است اجتماع دو کلمه متناقض کوههای مرتفع و دره های عمیق است. در شرق دره روستایی به همین نام قرار گرفته است. روستای قله زو از شمال به کشور ترکمنستان و روستا های نفطه و خلج ، از منطقه ته شوروی ، از غرب به روستای سیرزار ، از شرق به روستای آقداش محدود میشود.
بقایای ارگ فرود: ارگ فرود در سمت شمال غربی شهر کلات و در حدود یک کیلومتری شمال روستای گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت ترکمنستان قرار دارد. از این ارگ بقایای معماری درهم ریخته ای برجای مانده که در میان آنها نشانه هایی از آب انبارهای اندود با ساروج و شالوده ی دیوارهای سنگی قابل تشخیص است. سفال های پراکنده بر سطح این تپه به پیش از اسلام باز می گردد و مشابه سفال های دوران ساسانی می باشد.
.............................................
آرشیو
