گُناباد مرکز شهرستان گناباد واقع در جنوب استان خراسان رضوی است. این شهر از کهنترین شهرهای ایران است و قدمت بلدیه و شهرداری در آن به سال ۱۳۱۶ بر میگردد. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، جمعیت شهر گناباد ۴۰،۷۷۳ نفر بودهاست. این شهر از نظر جمعیت ۲۱۵ اُمین شهر کشور و ۱۳ اُمین شهر استان خراسان رضوی میباشد. شهر گناباد از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۰، رشد جمعیت ۵/۲۲٪ داشتهاست. عمیقترین و قدیمیترین قنات جهان (قنات قصبه) در گناباد قرار دارد. این قنات از دورهٔ هخامنشیان تاکنون، عامل تولید و حیات در شهر گناباد بودهاست. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در یونسکو در سال ۱۳۹۵ ثبت شدهاست.

گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کردهاند. در موردریشه و وجه تسمیه این شهر اقوال مختلفی مانند گیوآباد - گناه آباد - گون آباد - گَوَن آباد- کن آباد مطرح است که برخی از آنها عبارتند از: (1)گُن به معنای دیو باشد و گناباد را از آن جهت گناباد گفتهاند که حفر قنات قصبه کار انسانهای عادی نبودهاست. گنابد جمع گنبدها بوده زیرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته میشدهاست.(2) گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید میباشد و از آن جا که طبق علم نجوم قدیم، ربع مسکون به هفت اقلیم تقسیم گشته و اقلیم چهارم منسوب به خورشید بودهاست و گناباد در همین اقلیم است از این رو به گون آباد که معنای آن خورشید آباد میشود مشهور شدهاست.(3) در اصل گَوَن آباد بوده، گُون یا گَوَن گیاهی است که در منطقه گناباد زیاد میروید از این رو آن را گون آباد نامیدهاند که بر اثر کثرت استعمال به گناباد تغییر یافتهاست. (4) گناباد در اصل کن آباد بوده به دلیل کناتها و کندن قنات. (5) گناباد در اصل گیو آباد بوده زیرا گیو و گودرز مدتی حاکم منطقه بودهاند و در جنگ دوازده رخ و جنگ پشن نیز ساکن در منطقه بودهاند. (استرآبادی در بحیره و حمدالله مستوفی) کل منطقه ای که در دوره اسلامی قهستان نامیده شده و بعد به قاینات مشهور گردیده را در عهد قدیم گنابد میگفتهاند چنانچه سیاه کوه و رشته کوه قهستان را هم در دوره ای کوه گنابد گفتهاند.(6) گناباد در اصل گناه آباد بوده به دلیل اینکه در جنگ دوازده رخ بر خلاف میل کیخسرو، پیران ویسه کشته شد و کیخسرو امپراتور ایران بسیار ناراحت شد و آن را گناهی بزرگ شمرد و پیران را دشمنی خردمند و دانا نامید که نباید کشته میشدبه کفاره این گناه دستور کندن چند کاریز در گناباد داد. (یاحقی - تابنده)(7) مطابق با کتب قدیمی نام قدیم گناباد بعد از اسلام جنابد بوده که به معنی جن آباد است. جن معادل کلمه دیو در زبان فارسی قدیم است. پس نام قدیم گناباد دیوآباد بوده و علت آن این است که حفر قنات عظیم قصبه در توان انسانهای معمولی نمیدیدند و آن را به دیوها نسبت میدهند. قبرستان گَبرها در زیبد و قبرهای گبرها در قصبه شهر دلیل اصلی این عقیده است. دین گبرها دیویسنا بوده و این آيينی است که قبل از زرتشت در ایران حاکم بوده است و در برخی منابع مرکز دین دیویسنا را گناباد دانستهاند.(وجود آبادیهایی با اسامی قدیمیتر از زدتشت نیز موئد این نکته است) (8) این شهر دارای تعداد بسیار زیادی کاریز است: قنات قَصَّبه شهر، عمیقترین و پر آب ترین قناتهای ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد. قسمت مرکزی گناباد را در دوره ای قصبه شهر مینامیدند. (مجله سیمرغ و دریای پارس، «جنگ دوازده رخ درسها و عبرتها»، محمد عجم)
دوازده بار در شاهنامه ی فردوسی، در بعضی نسخهها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگهای توران و ایران دانستهاند. به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هماکنون در گناباد است. از دیگر مواردی که میتوان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایههای سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بودهاست و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نمودهاست.
در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سدههای ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیدهاست که گناباد، مرکز ولایت قهستان بودهاست. سه رویداد تاریخی قبل از اسلام یعنی حادثه جنگ ۱۲ رخ و فرار یزدگرد سوم به گناباد و ساخت قلعه زیبد و ایوان درب صوفه(ناتمام ماندن آن در اثر کشته شدن یزدگرد سوم در زیبد و در نتیجه به پایان رسیدن حکومت ساسانیان)و حرکت بهرام شاه در گناباد روی داده و در دوره اسلامی جنگهای مهم تاریخی علیه اسماعیلیان بنام جنگ ملاحده در قلعههای اسماعیلی گناباد و قاین روی دادهاست. . در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشتهاست که حداقل سه مورد آنها در توسعهٔ شهری تخریب شدهاست. آبانبار مرکز گناباد (آبانبار حسینیه گناباد)در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهرهبرداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار میکردند و در تابستان آب سرد و خنک مینوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم میگفتند. گویا در تابستانهای قدیم به مردم، یخ هم میفروختهاند.

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۰٬۷۷۳ نفر (در ۱۲٬۰۳۷ خانوار) بودهاست. شهر گناباد، در جنوب استان خراسان رضوی و در فلات براکوه قرار دارد. این شهر بر روی فلات هموار قرار داشته و با رشته کوه براکوه ۲۴ کیلومتر فاصله دارد. بلندترین قله براکوه کوه تیرمهی یا کوه زیبد نام دارد. شهر گناباد در اقلیم خشک و نیمه صحرایی حاشیه کویر قرار دارد. شهر گناباد در طول سالهای اخیر، به صورت جدی با بحران خشک سالی مواجه بودهاست. شهر گناباد با بسیاری از روستاهای پیرامون خود همچون باغ آسیا، مِند، خیبری، دلویی، بهاباد و حتی شهر بیدخت و شوراب در هم تنیده شدهاست و این نواحی نیز تحت پوشش سازمان تاکسی رانی شهرداری گناباد قرار دارند. شهر گناباد در دشت و فلات سیاه کوه یا رشته کوه قهستان واقع شدهاست. رشته کوه قهستان در منطقه گناباد بیشتر به براکوه و سیاه کوه و کوه زیبد معروف است. قناتهای گناباد همگی از دامنه براکوه ریشه میگیرد براکوه تمامی دهستان زیبد و بخش کاخک را در برمی گیرد که آب و هوای کوهستانی و سرد دارد و از دشت یا فلات گناباد سردتر است.
شهر گناباد با توجه به وجود دانشگاه علوم پزشکی، از امکانات بسیار مناسبی در این زمینه برخوردار است و برخی شهرهای اطراف خود را نیز پوشش میدهد. این دانشگاه، دانشکده پزشکی نیز دارد. در این شهر دستگاههای MRI و سی تی اسکن اسپیرال موجود است و به واسطه تدریس یا عضویت هیئت علمی دانشگاه، متخصصین فراوانی در تخصصهای مختلف پزشکی مشغول به فعالیت هستند. بیمارستان ۳۲۰ تختخوابی علامه بهلول با ۲۵ هزار متر مربع و در شش طبقه ساخته شده و در بهار ۱۳۹۶ با حضور وزیر بهداشت به بهرهبرداری رسید و شامل بخشهای داخلی، اطفال، زنان، گوش و حلق و بینی، چشم، جراحی، ارتوپدی، اورولوژی، زایشگاه، دیالیز، اتاق عمل، CCU ,ICU، رادیولوژی، اعصاب و روان و درمانگاه تخصصی است. این بیمارستان به دلیل قرار گرفتن در منطقه جنوب خراسان و شرق کشور مورد توجه ویژه دولت بوده و روند توسعه آن به سرعت در حال انجام است. بیمارستان ۱۵ خرداد نیز در شهر بیدخت و در پنج کیلومتری مرکز شهر گناباد قرار دارد.کلینیکهای تخصصی دانشگاه علوم پزشکی و جهاد دانشگاهی، درمانگاه تأمین اجتماعی و چند درمانگاه خصوصی در شهر گناباد فعال هستند. کلینیک فوق تخصصی بیمارستان بهلول گنابادی در شهریور ماه نود و هفت همزمان با حضور وزیر بهداشت افتتاح گردیدهاست.
از مهمترین صنایع فعال شهرستان گناباد که سهم به سزایی در رشد صنعت و اشتغال جوانان این شهرستان ایفا نمودهاند میتوان به شرکت فراوردههای دیرگداز ایران(۱۳۶۴)، شرکت صنایع چینی تقدیس(۱۳۸۴) و شرکت تولیدی الیاف سیمرغ(۱۳۸۷) اشاره نمود. علاوه بر اینها وجود پتانسیلهای بیشمار معدنی به گسترش کارخانجات متعدد سنگ و مصالح ساختمانی در شهرک صنعتی انجامیده و نیز به دلیل تعداد فراوان دامداریها و مرغداریها شاهد کارخانههای خوراک دام و طیور و نیز صنایع لبنی و غذایی در گناباد میباشیم. با توجه به دانشگاهی بودن شهر گناباد، خدمات متعددی مرتبط با این حوزه نیز در گناباد به وجود آمدهاست. هم چنین در زمینه حمل و نقل جادهای، این شهر سهم به سزایی در شرق کشور دارد.
با توجه به کشت گسترده زعفران در گناباد، فعالان مربوط به این محصول کشاورزی نیز حضور پر رنگی در گناباد دارند. قسمت زیادی از مردم گناباد به خصوص در بافتها و محلات قدیمی شهر، به کار کشاورزی مشغول هستند و وجود قناتهای متعدد علیرغم خشک سالیهای پی در پی باعث حیات نسبی کشاورزی در این شهر کویری شدهاست. طبق اعلام کارشناسان کشاورزی سماق تولیدی این شهر از بهترین گونههای موجود در دنیاست و قابلیت صادراتی دارد.

با توجه به اقلیم منطقه، محصولات کشاورزی که در این شهر به عمل میآید عبارتند از: زعفران، انگور (و در کنار آن کشمش)، انار، زیره سبز، گندم، جو، زرشک، انجیر، عناب، پسته، پنبه
گوشه ای از تاریخ هر سرزمین بیانکننده هنر و استعداد مردم آن میباشد. مردمی که گویا واسطه ای برای انتقال تجربیات هنر گذشتگان خویش بودهاند. در کنار دیگر مردم شهرهای کشور ایران، مردم شهرستان گناباد از دیرباز به حرفهها و مشاغل مختلفی مشغول بودهاند که برخی از این هنرها و مشاغل سنتی کماکان از رواج نسبی برخوردار و اکثر آنها به دست فراموشی سپردهاست. در هر نقطه از روستای این شهرستان هنرهای مختلفی از جمله سبدبافی، سفالگری، قالی باقی، نمدبافی و صنایع دستی گوناگون به چشم میخورد.
در شهر گناباد، هیئتهای ورزشی مختلف و گروههای ورزشی (نظیر کوهنوردی) فعال هستند. در سالهای اخیر هیئت ورزشهای همگانی و هیئت دوچرخه سواری توانستهاند تا حد زیادی در بهبود فرهنگ شهروندی در زمینه ورزش موفق باشند. همچنین هنرستان تربیت بدنی امیرالمؤمنین در گناباد فعال است. ورزشهای رزمی در این شهر حائز جایگاههای کشوری هستند و توجه ویژه به ورزش بانوان شدهاست.
دو نشریه نامه گناباد و مژده گناباد در این شهر به صورت هفتهنامه منتشر میشوند. هم چنین مجله باران کویر نیز با گستره منطقهای و در قالب ماهنامه منتشر میشود. مجله فرهنگی - اجتماعی گناپا نیز به صورت دو هفتهنامه و با گستره توزیع خراسان بزرگ منتشر میشود. شریعتنامه نیز به عنوان اولین و تنها نشریه سیاسی فرهنگی در جنوب خراسان است که از پنجم آبان ۱۳۹۶ شروع به انتشار کردهاست. این ماهنامه در حوزه شهرستانهای گناباد و بجستان فعال است. در کنار این نشریات، تعداد زیادی کانال مجازی و وب سایتهای مختلف، اخبار و رویدادهای شهرستان را پوشش خبری میدهند.

شهرستان گناباد از نظر موقعیت جغرافیای و طبیعی با وسعت ۷۹/۵۷۶۷ کیلومترمربع (۵ درصد مساحت استان) در جنوب استان خراسان رضوی با طول جغرافیایی ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۲۱دقیقه واقع و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۱۰۵ متر می باشد. این شهرستان از موقعیت مواصلاتی خوبی برخوردار است. زیرا راه های مواصلاتی مشهد به زابل و زاهدان (شرق ایران)، مشهد به کرمان و بندر عباس (جنوب ایران) و مشهد به یزد و اصفهان (مرکز ایران) از آن می گذرد. این شهر از شمال با شهرهای تربت حیدریه و کاشمر، از شرق با تربت حیدریه و خواف، از جنوب با قاین و فردوس و از غرب با فردوس و طبس همجواری می کند. شهر گناباد از نظر مکانی در دشت وسیع با شیب ملایم به سوی شمال گسترده شده ست و در گذشته آب مصرفی و کشاورزی مردم بوسیله قنات تامین می شده که گسترش شهر نیز در مسیر قنات ها بوده است.
جاذبه های گناباد
آتشکده گناباد: در آبادی گیسور گناباد آتشکدهای وجود دارد که از دوران هخامنشیان بر جای مانده است. در اطراف این آتشکده چند قلعه باستانی به نامهای قلعه دختر شورآباد، قبر پیران و پشن قرار دارد. این قلعهها به دوران پیش از اسلام تعلق دارند.

دارالشفای دولویی: دارالشفای دولویی از اماکن مذهبی روستای دلویی در شهرستان گناباد استان خراسان رضوی است. این محل تا پیش از سال ۱۱۸۶ (قمری) منزل مسکونی شخصی به نام حاج محمد بوده است. وی شش سال قبل از آن تاریخ از پشت اسب افتاده بود و یک دستش فلج شده بود. او در ۱۴ محرم ۱۱۸۶ (قمری) خوابی میبیند و از هیجان بیدار شده و متوجه میشود که دستش شفا یافته است. این شخص از آن به بعد به کربلایی فاضل مشهور میشود و خانهاش محلی برای روضهخوانی و زیارت میگردد.
سفال مند: سفالگری در گناباد با پیشینهای پنجهزارساله و همچون تمدنهای همعصر از شیوهای یکسان در ساخت پیروی میکند اما سفال مند با مصالح و تزیینات متفاوت به شکل پدیدهای نوظهور از اواخر قرن یازدهم هجری در مند به لحاظ نوع مواد سازنده دو گروه جسمی و چینی تقسیم میگردد. ماده اولیه سفال جسمی خاک رس و سفال چینی ترکیبی از پودر سنگ و گل سرشور است. سفال مند معمولا لعابدار است. اما مهمترین مشخصه سفال مند عناصر تزیینی برگرفته از طبیعت است. این عناصر شامل چهار گروه انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی هستند. از جمله نقوش مشهور سفال مند «نقش ماهی» است که جایگاه والایی در روایات اسطورهای دارد. ماهی در اعتقادات ایرانیان سرور آفریدگان اورمزد در برابر وزغ بزرگترین آفریدگان اهریمن است. نقوش خورشید خانم، پرنده، پروانه، بته، جقه، گل و مرغ، گل و پروانه، گل کدو، کتیبه، ابرو گل، محرمات، خونه کی و انواع اسلیمی از دیگر نقوش به کار رفته بر بدنه سفالینههای مند گناباد هستند، که انواع این ظروف و نحوه ساخت و پرداخت آنان در یکی از غرفهها به نمایش گذارده شدهاند.
مسجد جامع گناباد: از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در خراسان مسجد جامع گناباد است که در کوی شرقی (قصبه) این شهر قرار دارد. مسجد جامع با نقشهای دو ایوانی شامل سر در تزئینی، صحن یا میانسرا، ایوان شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستوندار است. ایوان اصلی یا ایوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده که با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی است که در پایان عبارت «تسع و ستمائه ۶۰۹ ه.ق» ذکر شده است. کتیبه داخل ایوان نیز حاوی نام بانی خیر و سازنده مسجد است. همچنین در ایوان اصلی مسجد جامع محراب با نقوش هندسی گیاهی و کتیبههایی به خط معلقی مشاهده میشود. در ضلع شرقی ایوان شرقی شبستانی است موسوم به قرآن که پوشش سقف آن بر روی چهار ستون قرار دارد.

قنات قصبه: قنات قصبه گناباد به عنوان یکی از پدیدههای شگفتانگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از همنوایی بشر با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. این قنات از میانه اراضی کوی شرقی گناباد از محلی معروف به «برج علی ضامن» در داخل رسوبهای ریزدانه آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکلگرفته است. قطعه سفالهای پراکنده در اطراف دهانه چاهها حاکی از این است که رشته قصبه در واقع کانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشتههای دیگری در مواقع خشکسالی ایجاد شده است.

روستای ریاب: روستای ریاب در ۵ کیلومتری جنوب غربی گناباد واقع شده است. به لحاظ تاریخی قدمت آن به دوره قاجاریه و صفوی برمیگردد. این روستا دارای مجموعهای از خانههای قدیمی بادگیردار، حوضخانه، قلعه، حمام، مسجد و آبانبار با معماری بسیار زیبا است و یکی از بافتهای باقی مانده در شهرستان به شمار میرود که ارزش تاریخی خود را حفظ کرده است. روستای ریاب هماکنون بهعنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح است که تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از سوی دیگر مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان در این روستا واقع است.

امامزاده احمد بیمرغ: بنای آرامگاه امامزاده سلطان احمدابن موسیالکاظم (ع) در ۳۵ کیلومتری شرق گناباد نزدیک به روستای بیمرغ واقع است. بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعی که گنبد بر فراز آن ایجاد شده در میان محوطهای مشجر قرار گرفته است. بر پیرامون دیوار فضای داخلی بنا کتیبهای قرآنی به چشم میخورد که به خط ثلث نگارش یافته است. بهدرستی روشن نیست اولین بقعه در چه تاریخی برپا شده اما سنگ قبر موجود در فضای معماری بنا حاوی تاریخ ۱۰۵۳ ه.ق حاکی از آن است که در دوره صفویه و مقارن با این عصر بقعهای در این مکان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلی بیک آن را مرمت کرده است.

منطقه سنو: منطقه ییلاقی سنو به دلیل قرار گرفتن در دامنه سیاهکوه آبوهوای مطبوع و معتدلی دارد. وجود چشمههای متعدد در این روستا طبیعتی چشمنواز را به وجود آورده است. چشمه سنو از چشمههای معروف این منطقه و شهر گناباد است. در نزدیکی این چشمه ۷ آسیاب و یک قلعه تاریخی وجود دارد که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شدهاند.

منطقه حفاظت شده هنگام در گناباد: «منطقه هنگام» از سال ۱۳۷۵ به دلیل شکار بی رویهی مردم محلی، شکار ممنوع اعلام میشود. این منطقه با وسعت ۳۰۰۰۰ هکتار در شرق شهرستان گناباد واقع شده است و دارای پوشش گیاهی همچون تاغ، بنه، گون، قیچ، درمنه، کلاه میرحسن، اسکنبیل، گز، کلپوره میباشد و حیات وحشی چون قوچ و میش، آهو، کل و بز، روباه، گرگ،کفتار، کاراکال و پرندگانی چون کبک، تیهو، سار، دلیجه، کوکر، هما، کرکس را داراست.
آبشار کاخْک: «آبشار کاخْک» گناباد در استان خراسان رضوی واقع شده است. کاخْک مرکز بخش کاخْک شهرستان گنابادمیباشد. اين آبشار که در ۲۵ کيلومتری جنوب گناباد و در نزديکی شهر کاخک واقع است، در سالهای اخير به شکل نيمه مصنوعی در آمده است. این شهر در دامنه رشته کوه براکوه قرار داشته و زیارتگاه، امامزاده سلطان محمد عابد (برادر علی بن موسی الرضا) نیز در دامنهی تپه مشرف به این شهر قرار دارد. همچنین این شهر در گذشتههای نه چندان دور به عنوان یکی از ییلاقهای محبوب مردمان خراسان رضوی نیز به محسوب میشده.

موزه آب: آب و قنات از قدیم و ایام به عنوان نمادی از شهر گناباد محسوب میشده و همواره به عنوان یکی از اصلیترین رکنهای گردشگری این منطقه نیز به شمار میآمده . «موزه آب گناباد» نیز نمودی از این رکن محسوب میشود. این موزه که در خیابان سعدی و جنب حسینیه شهرستانگناباد قرار دارد، در دوره قاجار و بر روی آثار باقیمانده یک کاروانسرای ویران شده ساخته شده است.
منطقه ييلاقی درب صوفه: «درب صوفه» یا به قول مردم گناباد در صوفه روستای کوچکی است که از نظر موقعیت و زیبایی محل دارای اهمیت است و در فاصله ۶ کیلومتری روستای زیبد و ۳۰ کیلومتری غرب گناباد واقع است. سه طرف آن کوه مرتفع قرار گرفته و مشتمل بر درختهای تنومند و هوای سرد و منظرهی زیبا است که حدود ۶ متر ارتفاع دارد.
............................
آرشیو