مهدی باکریاصول و شاخصهای آزادی از منظر رهبر معظم انقلاب
1. مرزهای معنوی آزادی
مرزهای لیبرال دموکراسی برای آزادی از جهتی بسیار محدود است و از جهتی مرزگذاری در این مکتب بسیار زیاد است. در لیبرال دموکراسی مرزی برای خواهش های نفسانی و تجربیات جدید ناشی از این خواهش های نفسانی وجود ندارد. برای مثال همجنس بازی اگر عموم به آن گرایش یابند مشکلی ندارد و آزاد است اما اگر نتیجه آزادی نقد همین ارزش های به ظاهر ارزش مثل همجنس بازی شود به شدیدترین شکل بر خورد می شود که نمونه آن به رویارویی با مساله حجاب در فرانسه بر می گردد که لیبرال دموکراسی آن را نقدی علیه خود می داند که به شدیدترین شکل در فرانسه با آن برخورد می شود. اما به بیان مقام معظم رهبری «در اسلام مرزهای اخلاقی وجود دارد. در اسلام آزادی علاوه بر آن حدود مادی مرزهای معنوی هم دارد ... اگر کسی عقیده ی گمراهی دارد، عیبی ندارد، وقتی می گوییم عیبی ندارد یعنی پیش خدا و پیش انسان های مؤمن عیب دارد لیکن حکومت هیچ وظیفه ای در قبال او ندارد.
در جامعه مسلمان، یهودی و مسیحی و بقیه ی ادیان گوناگون هستند، الآن در کشور ما هم هستند در زمان صدر اسلام هم بودند هیچ مانعی ندارد، اما اگر قرار باشد آن کسی که عقیده فاسد دارد به جان ذهن و دل افرادی که قدرت دفاع ندارند بیفتد و بخواهد آن ها را هم گمراه کند این برای آدم یک مرز است اینجا آزادی محدود میشود» ( بیانات رهبر معظم انقلاب در جمع دانش آموختگان دانشگاه تربیت مدرس، 12/6/77 )
2.منطق، اخلاق و حقوق معنوی و مادی دیگران
راه میانه آزادی افسار گسیخته و خفقان و سرکوب، آزادی اسلامی است که در آن ملاکهای شخصی افراد اعم از مسئولین و مردم مد نظر نیست بلکه ارزشها الهی حدود آزادی را مشخص می کند.
«برخی میان مرداب «سکوت و جمود» با گرداب «هرزه گویی و کفرگویی»، طریق سومی نمیشناسند و گمان میکنند که برای پرهیز از هر یک از این دو، باید به دام دیگری افتاد. حال آنکه انقلاب اسلامی آمد تا هم «فرهنگ خفقان و سرجنبانیدن و جمود» و هم «فرهنگ آزادی بیمهار و خودخواهانه غربی» را نقد و اصلاح کند و فضائی بسازد که در آن، «آزادی بیان»، مقید به «منطق و اخلاق و حقوق معنوی و مادی دیگران» و نه به هیچ چیز دیگری، تبدیل به فرهنگ اجتماعی و حکومتی گردد و حریت و تعادل و عقلانیت و انصاف، سکه رائج شود.» (پاسخ مقام معظم رهبری به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسیهای نظریهپردازی 16/11/81)
3. رعایت خطوط الهی و نفی نسبیگرایی
یکی از مهم ترین خطوط قرمز مردم سالاری دینی رعایت آزادی با عنایت به خطوط الهی است « آزادی غیر از رهاسازی همهی ضابطهها است. آزادی ... خودش دارای ضابطه است؛ بدون ضابطه، آزادی معنی ندارد. اگر چنانچه کسانی هستند در کشور که برای تیشه به ریشهی ایمان جوانان زدن دارند تلاش میکنند، نمیشود این را تماشا کرد بهعنوان اینکه این آزادی است...» (بیانات مقام معظم رهبری در حرم مطهر رضوی 1/1/93)
4. رقابت ایدهها در چهارچوب منطق و اخلاق
نظامی سیاسی که در آن رقابت اندیشه ها صورت نگیرد، ارزشی به نام آزادی وجود خارجی ندارد. لذا «باید ایدهها در چارچوب منطق و اخلاق و در جهت رشد اسلامی با یکدیگر رقابت کنند و مصاف دهند تا جهان اسلام، اعاده هویت و عزت کند» (پاسخ مقام معظم رهبری به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسیهای نظریهپردازی 16/11/81)
5. رعایت آداب آزادی و آموزش آن توسط نظام جمهوری اسلامی
یکی از مهم ترین نکاتی که در مورد آزادی باید بدان توجه داشت مساله یادگیری آداب آزادی و رعایت آن است. ادب آزادی به بارزترین وجه آن در مکتب اخلاقی اهل بیت (ع) قرار گرفته است و باید آن را یاد گرفت. همانطور که بسیاری از فضیلت های انسانی نیازمند یادگیری و آموزش است. آزادی هم دارای ادبی است و آن را باید آموخت که وظیفه اصلی آن بر عهده نظام جمهوری اسلامی ایران است.
« استفاده از آزادی ادبی دارد. ما ادب استفاده از آزادی را هم باید یاد بگیریم و یاد بدهیم. این هم وظیفهی جمهوری اسلامی است. عدّهای به نام آزاداندیشی مرزهای فضیلت و حقیقت را لگدکوب کردهاند و به نام آزاداندیشی و نوآوری، همهی اصول مقدّس حقیقی را نادیده گرفته یا تحقیر و یا مسخره کردهاند. یک عدّه هم ....به پایههایی چسبیدند که باید بر روی آن پایهها نوآوری میشد...» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از اعضای انجمن قلم 8/11/81)
6.منع تفرقه و اختلاف
آزادی را باید حد وسط هرج و مرج و خفقان تلقی کرد. لذا همانطور که اگر خفقان بر جامعه حاکم شود آزادی از آن جامعه رخت بر می بندد؛ در صورت به وجود آمدن تفرقه و اختلاف ( مذهبی، قومی و محلی و سیاسی) دیگر آزادی ارزش مسلط آن جامعه نخواهد بود. لذا رهبر معظم انقلاب به پرهیز از مساله تفرقه و اختلاف توجه می دهند.
«از اختلافات باید توبه و استغفار کنیم. اختلاف به ما ضربه میزند. اختلاف گاهی با برانگیختن احساسات قومی و مذهبی و محلی و سیاسی است؛ گاهی با به کشمکش رساندن اختلافات فکری است. اختلاف فکری ممکن است وجود داشته باشد، ایرادی هم ندارد؛ اما نباید به کشمکش برسد» (بیانات معظم له در دیدار کارگزاران نظام 8/8/84)
7.مباحث تخصصی و عام
اندیشه و بحثهای علمی و دینی و هر نوع بحث دیگر را از جهت جایگاه بحث می توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول، مباحثی هستند که اندیشمندان و صاحب نظران می توانند و حتی در برخی موارد باید به صورت عمومی و در انظار مردم بحث و مناظره کنند. دسته دوم مباحثی است که باید عقلای قوم و اندیشمندان در محافل تخصصی خود به صورت آزادنه و با منطق و رعایت حدود با هم مباحثه و مناظره میکنند. برای مثال این مباحث تخصصی شامل "اصل توحید" و مانند آن می شود. از این جهت ایشان جایگاه برخی از مباحثات و اندیشه ها را "منبرهای عمومی" نمی دانند.
«بنده به معنای حقیقی و وسیع کلمه معتقد به آزادی بیانم؛ منتها برخی از حرفها جایش در منبرهای عمومی نیست؛ جایش در مباحث تخصصی است. بله، چند نفر فقیه بنشینند، چند نفر حقوقدان بنشینند، چند نفر فیلسوف بنشینند، چند نفر جامعهشناس بنشینند دربارهی اساسیترین مسائل و دربارهی اصل توحید با هم بحث کنند؛ یکی رد کند، یکی قبول کند، یکی استدلال کند؛ بعد هم پخش بشود و جلوی چشم مردم قرار بگیرد؛» (بیانات معظم له در دیدار کارگزاران نظام 8/8/84)
8. آزادی علمی و تبعیت نکردن از غرب
رهبر معظم انقلاب، علم را یکی از شاخصه های آزادی در نظر می گیرند و ملتی که در علم آزاد نباشد را ملتی آزاد نمی دانند. از این جهت استقلال علمی از نظر ایشان به معنای آزادی تلقی می شود. همچنین ملتی که افراد آن در نظام تصمیم گیری خود وابسته به غرب یا هر جایی غیر از خود باشد، آزاد محسوب نمی شود.
«با منطقی که من میگویم، آزاداندیشی را عمیقتر معنا کنیم تا اینجا هم اثر خودش را ببخشد. آزاداندیشی یعنی آزادانه فکر کردن؛ آزادانه تصمیم گرفتن؛ ترجمهای، تقلیدی و بر اثر تلقین دنبال بلندگوهای تبلیغاتی غرب حرکت نکردن. لذا شامل علم، معرفت، مشی سیاسی، شعارها و واژهها و خواستههای متعارف سیاسی و اجتماعی هم میشود.» (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از اعضای تشکلها و جمعی از نخبگان دانشجویی 15/8/82)
« شما ببینید در فرانسه که آن را مهد آزادی میدانند، برای سه چهار دختر روسریدارِ مسلمان چه سر و صدایی راه انداختهاند! این است که میگوییم باید فکر کنیم؛ باید تحلیل کنیم. اندیشه‌ی ترجمهای برای یک ملت، سرنوشت بسیار سختی را بهوجود میآورد. این توصیهی همیشگی من به شما جوانان عزیز است.» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از دانشجویان قزوین 26/9/82)
البته نکته ای که رهبر معظم انقلاب هشدار می دهند این است که به نام استقلال علمی نباید هر چه دیگران کار کرده اند را رد کرد و بدون انباشت و ذخیره علمی به بیهوده گویی روی آورد و یا تابع آنارشیزم علمی شد.« من کسی را به آنارشیزم علمی و به مهملگویی علمی توصیه نمیکنم. در هر زمینهای، کسانی که از دانشی برخوردار نیستند، اگر بخواهند به خیال خودشان نوآوری کنند، به مهملگویی میافتند. ما در زمینه برخی از علوم انسانی و معارف دینی این را میبینیم. آدمهای ناوارد بدون اینکه از ذخیره و سواد کافی برخوردار باشند، وارد میدان میشوند و حرف میزنند و به خیال خودشان نوآوری میکنند؛ که در واقع نوآوری نیست، مهملگویی است. بنابراین در زمینه مسائل علمی، من این را توصیه نمیکنم. باید فراگرفت؛ اما نباید صرفاً مصرف کننده فرآوردههای علمی دیگران بود.» (بیانات در جمع دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی امیرکبیر 9/12/79)
9. مطلق نبودن ارزش دموکراسی
در مورد دموکراسی و ارزشهای آن دو گروه موافق و مخالف وجود دارند که هریک ادله و دعوی خود را مطرح می کنند. اما در بین طرفدران دموکراسی هم یک نوع نگاه وجود ندارد؛ گروهی دموکراسی را فی نفسه ارزش تلقی میکنند و تخطی از آن را به هر شکلی نادرست تلقی می کنند. اما گروهی دیگر دموکراسی را به مثابه یک سازوکار تلقی می کنند به گونه ای که بهتر میتواند ارزشهای انسانی را تحقق خارجی ببخشد. نمونه تاریخی گروه اول را باید طرفداران دموکراسی در آتن جستجو کرد که در دادگاه مبتنی بر رای اکثریت جام شوکران به سقراط خوراندند چرا که سقراط را علیه ارزشهای دموکراسی و مردم آتن می دیدند. اما گروهی دیگر حتی در غرب به مانند پوپر ادله ای دال بر ارزش مطلق نبودن دموکراسی ارائه می کنند. اما در عوض ارزش دیگر به نام لیبرالیسم را مطلق در نظر میگیرد و دموکراسی را سازوکاری برای پیاده سازی آن تلقی می کند.
رهبر معظم انقلاب هم دموکراسی به مثابه ارزش مطلق را مورد سوال قرار میدهد. به نظر ایشان دموکراسی سازوکاری برای ارزش مطلق دیگر به نام ارزشهای اسلامی است.«اگر امروز غرب میگوید دمکراسی، ما باید فکر کنیم - آزادفکری یعنی این - ببینیم آیا همینکه او میگوید درست است و دمکراسی بهصورت مطلق ارزش است، یا نه قابل خدشه است؟ (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از اعضای تشکلها و جمعی از نخبگان دانشجویی 15/8/82)
«دموکرات بودن» اگر به معنای مردمی بودن و انتخابات آزاد در چارچوب اصول انقلابهاست، همه دموکرات باشید؛ و اگر به معنای افتادن به دام لیبرال دموکراسی درجهی دوم و تقلیدی باشد، هیچ یک دموکرات نباشید. (بیانات مقام معظم رهبری در نماز جمعه تهران + ترجمه خطبه عربی 14/11/90)
نتیجهگیری:
از منظر رهبر معظم انقلاب آزادی به عنوان یک ارزش الهی ریشه در تعالیم اسلامی دارد، لذا از تقلید کورکورانه از غرب در این مورد برحذر میدارند. اما آزادی در اندیشه ایشان تفاوت اساسی با اندیشه غربی آن دارد که در آن افسارگسیختگی جای خود را به آزادی مقید به اخلاق نمیدهد. از طرفی از منظر ایشان آزادی ارزشی خارج از دین مبین اسلام نیست. به عبارتی، ما برای تعریف آزادی و مشخصات آن نیازی به اندیشه های غربی به ویژه لیبرال دموکراسی نداریم. در این مقاله تلاش شد تا به تبیین نکاتی که رهبر معظم انقلاب در پی مفهوم آزادی بدان اشاره داشتند و به نوعی منظومه فکری ایشان درباره ازادی را شکل می دهد، بپردازیم. شاخصه های منظومه فکری ایشان درباره آزادی عبارتند از مطلق نبودن ارزش دموکراسی، آزادی علمی و تبعیت نکردن از غرب ، مرزهای معنوی آزادی، منطق، اخلاق و حقوق معنوی و مادی دیگران، رعایت خطوط الهی و نفی نسبیگرایی، رقابت ایدهها در چهارچوب منطق و اخلاق، رعایت آداب آزادی و آموزش آن توسط نظام جمهوری اسلامی، منع تفرقه و اختلاف، مباحث تخصصی و عام می باشد.
