فسا (به پارسی میانه: پسا) یکی از شهرهای استان فارس و مرکز شهرستان فسا است. فسا سومین شهر بزرگ استان فارس است و با ۱۱۰٬۸۲۵ تن جمعیت، دومین شهر پرجمعیت نیمهٔ جنوبی و چهارمین شهرستان پرجمعیت استان به‌شمار می‌رود. قدمت این شهر دست کم به زمان هخامنشیان برمی‌گردد که در آن زمان نام این شهر پسه یا پسا بوده که به فسا تبدیل می‌شود. فسا به شهر گندم معروف است.
فسا در منطقهٔ نیمه‌خشک گرم قرار گرفته‌است. بیش‌ترین درجه حرارت در تابستان‌ها به ۴۵ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها به ۶ درجه زیر صفر می‌رسد و میزان بارندگی آن به طور متوسط حدود ۲۹۰ میلیمتر در سال است. اقتصاد فسا برپایه کشاورزی و دامپروری استوار است. شهرهای جهرم، داراب، سروستان، خرامه و استهبان در همسایگی فسا قرار دارند. شهرستان فسا در مسیر شیراز به کرمان واقع شده‌است و همین اصل آن را به شهری استراتژیکی و پررونق تبدیل کرده‌است.
در کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های پرسپولیس از فسا با نام «پشی‌یا» یا «بشی» یاد شده‌است. جرج کامرون بر اساس مفاد لوح شماره ۵۳ از الواح گلی تخت جمشید، محل شهر «پشی‌یا» یا «بشی‌یه» را منطبق بر محل کنونی شهر فسا می‌داند. واژه «بشی‌یه» در واقع صورت عیلامی واژه پسا می‌باشد. این واژه به دلیل عدم وجود حرف «پ» در زبان عربی، پس از ورود اعراب و تبادلات فرهنگی به صورت «بسا» و گاهی نیز «فسا» تلفظ و ثبت گردید. فسا در لغت نیز به معنی «محل سکونت و قرارگاه» یاد شده‌است. محققان برای واژهٔ فسا معنی شهر پارسیان را نیز شمرده‌اند.
قرار گرفتن در مسیر شیراز به بندرعباس، این شهر را از یک موقعیت راهبردی برخوردار کرده‌است. شهر فسا در ارتفاع ۱۱۵۰ متری از سطح دریا قرار گرفته و بلندترین نقطه این شهرستان خرمن‌کوه در کنار روستای کچوییه با ۳۲۲۰ متر ارتفاع است. به‌طور کلی نزدیک به ۴۰ درصد از وسعت شهرستان فسا دشت و بقیه کوهستانی است. فسا مرکز شهرستان فسا است. این شهرستان شامل چهار بخش مرکزی، شیبکوه، ششده و قره‌بلاغ و نوبندگان است. دهستان‌های این شهرستان جنگل، ششده، صحرارود، فدشکویه، قره‌بلاغ، کوشک قاضی، میانده و نوبندگان و شهرهای این شهرستان علاوه بر فسا، زاهدشهر، ششده، نوبندگان، قره‌بلاغ و میان‌شهر هستند. فسا در منطقهٔ نیمه‌خشک گرم قرار گرفته‌است. بیش‌ترین درجه حرارت در تابستان‌ها به ۴۵ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها به ۶ درجه زیر صفر می‌رسد. به‌طور متوسط میزان بارندگی حدود ۲۹۰ میلیمتر و رطوبت نسبی ۳۹٪ در سال است.
در باب سازنده یا سازندگان و زمان ایجاد شهر فسا، اقوال مختلفی در کتابهای تاریخی و جغرافیایی بیان گردیده که عمدهٔ آنان بنای شهر را به عهد شاهان اساطیری (پیشدادیان و کیانیان) مربوط دانسته‌اند. حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب در یک جمع‌بندی از نظرات پیشینیان خود در مورد زمان وسازندگان شهر فسا می‌نویسد:
«در اول «پسابن طهمورث» دیو بند ساخته بود، خراب شد. «گشتاسب بن لهراسب کیانی» تجدید عمارتش کرد و نبیره‌اش «بن اسفندیار» به اتمام رسانید ودر آخر، «ساسان» آن را نام کرد… در اول مثلث بود تا به عهد «حجاج بن یوسف ثقفی» عاملش «آراد مرد» به فرمان او از شکل بگردانید و تجدید عمارت کرد و چون از شبانکارگان خرابی یافت «اتابک چاولی» باز مأمور گردانید. شهری سخت بزرگ بوده واَعمال و نواحی بسیار دارد.»
در زمان هخامنشیان شهر فسا و نواحی اطرافش پررونق و آباد بوده، چنان‌که مطابق الواح گلی تخت جمشید، «اَرتَخم» حاکم فسا، مزد ۱۵۰ کارگری که در بشی‌یا (فسا) و کبرپیش (خفر) کار می‌کردند از خزانه‌دار کل پارس «راتی بیندا» خواسته‌است.
در دوره ساسانیان، از یک سو وجود بقایای شهر، دژ و آتشکده ساسانی و از سوی دیگر حضور فساییان در امور سیاسی و فرهنگی آن زمان نشانگر آن است که فسا در دوره ساسانیان از جایگاه و رونق خاصی برخوردار بوده‌است، چنان‌که قاضی القضات انوشیروان، فسایی بود و در همین دوران «زرادشت بن خرگان» عقاید خود را در قالب (دریست دین) در ایران و روم منتشر کرد و تزلزل جدی در نظام طبقاتی ساسانی به وجود آورد. به‌طور کلی در دوران ساسانی و مقارن ظهور اسلام، شهر فسا به عنوان بزرگترین شهر کوره دارابگرد به‌شمار می‌آمده.
فسا در سال ۱۷ هجری پس از نبردی سهمگین به دست مسلمانان فتح گردید و «ساری بن زنیم» و پس از آن «آزادمرد» (شاید ایرانی بوده که نام فارسی داشته) به حکومت فسا منصوب شدند. در قرن اول هجری فسا مرکز ضرب سکه بود. وجود رفاه، امنیت و توسعه اقتصادی شاخصه ای بود که در تمامی نوشته‌های سیاحان و جغرافی دانان مسلمان داخلی یا خارجی این دوران به فسا نسبت داده شده است. این جغرافی دانان ضمن بررسی ویژگیهای محصولات و مصنوعات فارس در مورد تولیدات و صادرات فسا می‌نویسند:
«از فسا انواع جامه‌ها و نیز طراز چند رنگه زر بفت که در سایر نواحی دنیا مانند آن وجود ندارد و پارچه‌های پر نقش و نگار، پارچه‌های پشمی مخصوص لباس خلفا و رجال دولت، پرده‌های نقاشی و قلابدوزی، سراپرده‌های ابریشمی و چرمی، زیلو، سجاده، گلیم، سفره‌ها، خیمه و خرگاه، مندیل‌های شرابی، فرشهای عالی، مواد رنگ کردن پارچه‌ها و جز آن، به نواحی مختلف و بخصوص بغداد صادر می‌گردد.»
«گای لسترنج» نیز در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی می‌نویسد:
«شهر فسا در قرن چهارم، دومین شهر مهم ولایت دارابگرد بود و از حیث بزرگی با شیراز برابری می‌کرد. ساختمان‌هایی نیکو داشت و چوب‌هایی که در ساختمان‌های آن بکار می‌بردند از درخت سرو بود. هوایی سالم و بازارهایی معمور با قلعه و خندق و حومه ای وسیع که تا بیرون شهر کشیده می‌شد و رطب، بادام و اترج و میوه‌های دیگر آن فراوان بود … در فسا انواع زری‌هایی که نام پادشاه به رنگ آبی و سبز مانند پرطاووس در آن بافته می‌شد تهیه می‌شد و شهر فسا به ساختن پارچه‌هایی از موی بز و پارچه‌های بافته شده از ابریشم خام و نیز تهیه قالی وگلیم، سفره و دستمال، پرده‌های قلابدوزی (مخصوصا به رنگهای پر طاووسی که در میان گلابتون بافته می‌شد) شهرت فراوان داشت. موادی که برای رنگ کردن پارچه‌ها استعمال می‌شد و نیز فرشهای نمد، خیمه و خرگاه نیز از فسا صادر می‌شد»
به دلیل مساجد مروج افکار اسماعیلیه، نقش ارسلان بساسیری در تضعیف خلافت عباسی، جابجایی در سلسله‌ها، هرمهای قدرت و… این شهر مورد هجومهای ویرانگرانهٔ سلجوقیان، شبانکاره‌ها و دردوران بعد افاغنه قرار گرفت و چون طی آنها «هر که را خواستند کُشتند و آنچه را توانستند برداشتند» شهر فسا رو به ویرانی نهاد ولی به مرور به دلیل موقعیت جغرافیایی و طبیعی خود دوباره توانست در دوره صفویه و افشاریه به رونق برسد. شواهد حاکی از آن است که بنیاد کالبدهای شهری فسا (حمام متل، مسجد جامع، مسجد حوض ماهی، بازار و…) در دوره صفویه ایجاد و در دوران افشاریه رو به گسترش و تعالی گذاشته‌است. نکته حائز اهمیت در مورد بافت کالبدی شهر فسا، وجود نوعی شهرسازی شتابان یا ساخت و ساز با دید دفاعی، امنیتی است. مردم فسا در قیام سیداحمدخان جهرمی در اواخر صفویه حضور داشتند.
خاندان قوام‌الملک در دورانِ قاجاریه نقش اساسی در تخریب و ویرانی فسا ایفا نمودند. علاوه بر تغییر نقش شهر و مسیرهای ارتباطی، بیماریهای همه گیر، قحطی‌ها، وجه‌المصالحه قرار گرفتن فسا در بازیهای سیاسی قوام و ایلات خمسه با دولتمردان فارس و ایران، ناامنی‌ها و چپاول از مهم‌ترین عوامل ویرانی و کاهش رونق فسا در زمان قاجار بودند.
در سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ شهر فسا ۱۱۰٬۸۲۵ و شهرستان فسا نیز ۲۰۵٬۱۵۷ نفر جمعیت داشت. بر این اساس فسا چهارمین شهر بزرگ و پرجمعیت استان فارس پس از شهرهای شیراز، مرودشت و جهرم و دومین شهر پرجمعیت نیمهٔ جنوبی استان است. شهرستان فسا نیز چهارمین شهرستان پرجمعیت استان است.
زبان اکثریت مردم فسا، فارسی با گویش شرق فارس (گویشی بین شیرازی و کرمانی) می‌باشد و به دلیل آنکه از قدیم الایام طوایف مختلف در این سرزمین ساکن بوده‌اند، زبانهای متعددی در آن رواج یافته‌است که از آن جمله زبانهای ترکی و عربی را می‌توان نام برد. اقوام ترک و عرب با هم زبانان خود به زبان مادری و در محاوره با سایر مردمان از زبان فارسی استفاده می‌کنند که این تعامل و تضارب لهجه‌ها و زبانها، تلفظهای مختلفی از کلمات در بین فساییها شکل داده‌است.
فسا به دلیل قدمت چند هزار ساله، موقعیت جغرافیایی و مکانی، مهاجرپذیری و هجوم مهاجمان، از دیر باز محل زندگی اقوام مختلف آریایی، سامی، ترک و … بوده و بدین لحاظ از تنوع نژادی برخوردار گردیده‌است. عمده مردم این شهر از فارسی‌زبانان هستند. اعراب خمسه دیگر گروه قومی قابل توجه فسا هستند که در دوره پهلوی پس از مدتها کوچ‌روی به اجبار و برخی نیز به اختیار یکجانشین گردیدند. امروزه اکثریت جمعیت برخی از روستاها و برخی از محلات شهر فسا را مانند حیدر آباد، مهدیه، کوی سلمان، دهکده طالقانی و… را اعراب به خود اختصاص داده‌اند البته هنوز گروهي اندك ازعشاير عرب در مناطق مختلف شهرستان فسا به صورت كوچرو و نيمه كوچرو زندگي مي كنند. ایل ترک اینالو دیگر گروه قومی فسا است که در دوران ناصرالدین شاه در دشت قره‌بلاغ (چشمه سياه) سكني داده شدند.
در مناطق اطراف فسا گروهی از مردم سیاهپوست به نام کولو زندگی می‌کنند. کولوها از ایرانیان آفریقایی‌تبار هستند. مادام دیولافوا از کسانی بود که بر روی پیشینه این قوم پژوهش‌هایی انجام داد. شماری از روستاهای فسا کولونشین است. برای نمونه تعداد زیادی از کولوها در یکی از این روستاها به نام کنکان زندگی می‌کنند. بیشینهٔ مردم فسا مسلمان و شیعه مذهب هستند. مردم فسا پیش از ظهور اسلام همانند مردم سایر نقاط ایران زرتشتی بودند. وجود چندین آتشکده در اطراف فسا، حاکی از رونق دین زرتشت در آن دوران است.
رصد خانه و مرکز علمی شهرداری فسا، به عنوان بزرگترین رصد خانه آماتوری جنوب ایران با سال تأسیس ۱۳۷۸ در وروری فسا از سمت شیراز و بر فراز تپه باستانی کدیوری واقع شده‌است. این مجموعه شامل اتاق تلسکوپ، اتاق افلاک نما و سالن برگزاری کلاس‌های آموزشی است. گروه نجوم این مرکز در سال ۱۳۸۶ به عنوان «برترین گروه نجوم کشور» و در سال‌های ۸۵٬۸۶و۸۷ به عنوان «قوی‌ترین گروه رویت هلال ماه» در کشور شناخته شد و در همین راستا چندین رکورد جهانی و ملی را به ثبت رسانده‌اند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رویت نازکترین هلال ماه در اسفند ۱۳۸۴ در شهرستان بافت واقع در استان کرمان که سبب ثبت رکورد جهانی زاویه جدایی بین ماه و خورشید و منجر به شکسته شدن حد دانژون گردید.
- ثبت رکورد جدایی زاویه در روز، هم با چشم مسلح و هم غیر مسلح
- ثبت رکورد وداع تا دیدار
- ثبت اختراع دستگاه‌های ردیاب خورشیدی برای صفحات فتو و لتائیک، لیزر خورشیدی، دستگاه تراش و آینه تلسکوپ توسط یکی از اعضای رصدخانه
- ثبت پدیده نادر گذر سیاره زهره از مقابل خورشید به عنوان مهم‌ترین رخداد نجومی سال ۲۰۱۲ در ۱۷ خرداد ۱۳۹۱
علاوه بر این، گروه نجوم فسا به عنوان یکی از قوی‌ترین گروه‌های استهلال کشور هر سالِ جهت رویت ماه‌های رمضان و شوال به مناطق مرتفع در کشور از جمله ارتفاعات خرمن‌کوه و دنا اعزام می‌شود.
فسا از نظر کشاورزی شهری پررونق است. فسااز نظر تولید گندم رتبه اول کشور ایران را داراست به‌طوری‌که فسا را شهر گندم می‌دانند. با توجه به آب و هوای مناسب، وجود نخل‌های گرمسیری و درختان گردو و باغات مرکبات از قبیل پرتقال، نارنگی، انار، پسته، بادام، گردو و نارنج در این شهر متداول وبه‌طور گسترده‌است. کشت پنبه نیز در فسا رونق فراوان داشته‌است. دامداری پس از کشاورزی دومین پایه اقتصاد فسا است. انواع فرآورده‌های دامی و لبنیات، پشم، پوست، گوشت، از تولیدات بخش دامداری این شهرستان است. کماچ یا همان نان فسایی، شاخص‌ترین ارمغان و اصلی‌ترین سوغات شهرستان فسا محسوب می‌شود که به دلیل طعم مطبوع و شیرینی کم، توجه بسیاری از مسافرین را که از این شهرستان گذر کرده یا از آن بازدید می‌کنند، به خود جلب می‌کنند. گلیم، گبه، جاجیم، لیموترش، پرتقال، نارنج، نارنگی، انار، گردو، پسته، پسته کوهی (بنه) و صنایع دستی از دیگر سوغاتی‌های این شهر هستند.
کارخانه رب گوجه فرنگی، ۱۶ کارخانه ذرت خشک کنی و دو کارخانه روغن کشی زیتون، یک کارخانه قند، کارخانه تولید ماکارونی، کارخانه تصفیه وش پنبه، کارخانه تولید الکل، کارخانه تولید آرد، کارخانه صنایع لبنی - تعدادی کارگاه‌های تولید کانی غیرفلزی و صنایع دستی (بافت فرش، گلیم، حصیر، رویه گیوه و…) از صنایع این شهرستان است.
قدمت شهر فسا به ۷۵۰۰ سال پیش یعنی عصر هخامنشیان بر می گردد. نام فسا در لوح های گلی که در تخت جمشید موجود است به صورت (پسه) یا (باشیا) آمده است. این شهر علاوه بر بناهای تاریخی و مذهبی، با آب و هوای گرم و معتدلی که دارد دارای چشم اندازهای طبیعی زیبایی نیز می باشد. از جمله غذاهای محلی فسا می توان به یخنی، ته چین پلو، شیر برنج، کباب بادمجان، حلیم بادمجان، کشک بادمجان، بادمجان روتاوه، بادمجان زیربریزه ای، آب پیازک، آب ماشکی، آب شملیز، کدو یتیمی (یتیمک)، دو پیازه آلو و ... اشاره کرد. از جمله سوغاتی های فسا نیز می توان از کماچ یا همان نان فسایی که معروف ترین سوغات فساست و صنایع دستی مانند گیوه ملکی، قالی و قالیچه های عشایری، حصیر و … نام برد. زبان مردم فسا فارسی است و لهجه ی آن ها با گذشت زمان به فارسی سلیس تبدیل شده است. با این حال در برخی از روستاها هنوز هم کلمات و اصطلاحات پهلوی قدیم شنیده می شود.
جاذبه های فسا
منطقه ی حفاظت شده ی میان جنگل: منطقه ی میان جنگل منطقه ای بکر و زیبا و حفاظت شده در 90 کیلومتری جاده ی شیراز-فسا در شمال غربی شهرستان فساست. این منطقه به ۲ قسمت شرقی و غربی تقسیم می شود. قسمت غربی پر از کوه و کوهپایه و قسمت شرقی پر از تپه و تپه ماهور و دشت های نسبتا کوچک است. دو رشته کوه اصلی این منطقه کوه میان جنگل با ارتفاع ۲۷۹۰ متر و کوه نظرآباد با ارتفاع ۲۸۵۰ متر است. در انتهای جنوبی کوه نظرآباد رشته کوه دیگری به نام کوه بره با ارتفاع ۲۵۷۷ متر از غرب به شرق کشیده شده و نقطه اتصالی بین انتهای کوه نظرآباد و میان جنگل است. حد فاصل این ۳ رشته کوه را دره ای شامل می شود که به دره ی قشقه (لای تاریک) مشهور است. منطقه ی میان جنگل فسا منطقه ای کوهستانی است و آب و هوایی از نوع سرد نیمه خشک دارد. میانگین بارندگی این منطقه حدود ۳۵۲ میلیمتر تخمین زده شده که بیش از نود درصد آن در شش ماه دوم سال و بیشتر در دی ماه و اسفند ماه اتفاق می افتد. منطقه ی میان جنگل برای اولین بار در تاریخ 28 خرداد 67 جزء مناطق شکار ممنوع و پس از آن به دلیل وجود تنوع در گونه های گیاهی باارزش در 27 بهمن 75 با مساحتی بالغ بر ۵۶۵00 هکتار جزء مناطق حفاظت شده قرار گرفت. این منطقه از شرق و شمال به جاده ی فساـشیراز، از غرب به جاده ی خانه کهدان (خاوران) به نظرآباد و حسین آباد و در نهایت به مومن آباد و از جنوب به شهرستان فسا و خاوران (خانه کهدان) می رسد.
گردشگاه چهل چشمه : چهل چشمه نام یکی از تفرجگاه های اهالی شهر فسا است. این تفرجگاه قدیمی در دامنه کوه مشهور تودج قرار دارد. اهالی فسا در روز طبیعت و یا در ایام تعطیلات نوروز همواره سری به این تفرجگاه زیبا میزنند. خشکسالی ها و حفر چاه های متعدد سبب شده بود این چشمه نیز به سان اغلب چشمه سارهای استان فارس خشک شود اما بارندگی های اخیر سبب جوشش دوبار این چشمه شده است. آب این چشمه روزگاری آنقدر زیاد بوده است که بسیاری برای شنا به چهل چشمه می رفتند. در اطراف چشمه نیز گیاهان خودروی فراوانی به چشم می خورد. کوه تودج نیز خود یکی از زیباترین ارتفاعات شهر فسا است. در این ارتفاعات شما می توانید انواع درختان بادام کوهی، پسته کوهی، ارژن، بنه، ارس و انواع گیاهان دارویی همچون آویش و جاشیر را پیدا کنید.
مسجد جامع فسا : مسجد جامع فسا که در خیابان امام خمینی، پشت بانک مرکزی، در کوچه ی مسجد جامع واقع شده است مربوط به دوران قاجاریه می باشد و با قدمتی در حدود 800 سال به عنوان یک اثر ملی در ایران به ثبت رسیده است. این مسجد دور از راسته بازار و در کنار گورستان فسا قرار گرفته و امروزه تنها بخشی که از آن به جای مانده بقایای شبستانش می باشد.
عمارت نقاره خانه (عمارت محمدی) : نقاره خانه ی فسا که در خیابان امام خمینی، بازار شمالی، مقابل بانک سپه، جنب بانک ملت قرار دارد مربوط به اواخر دوره ی قاجار (اوایل دوره ی پهلوی) است. عمارت نقاره خانه با کاشی هایی با نقش پادشاهان گذشته تزئین شده است. تزئینات به کار رفته در این بنا هر انسان خوش ذوقی را به وجد می آورد. این عمارت که به سفارش حاج عبدالوهاب و حاج میرزا منصور شیرازی بنا شده است برای آگاه کردن مردم از اخبار مهم روز بوسیله ی نواختن ساز و نقاره کاربرد داشته است.
تل ضحاک : تل ضحاک در فاصله ی سه کیلومتری از جنوب شهر فسا قرار دارد. این تل که حدود بیست و پنج متر ارتفاع دارد به صورت تپه ای خاکی به چشم می اید. تل ضحاک بر اثر تخریب بناهای خشتی و گلی زمان های دور به وجود آمده است. در مورد تاریخچه ی آن نظرات مختلفی ذکر شده است. برخی معتقدند در گذشته بر فراز این تل قصری وجود داشته است. برخی نیز آن را شهر کوروش کبیر نامیده و معتقدند پایتـخت هخامنشــیان بوده است. آنچه انکارناپذیر است اینکه این تل یک مکان بسیار قدیمی و باستانی است که مورد توجه تاریخدانان و باستان شناسان می باشد.
تل نخودی : تل نخودی یکی دیگر از آثار قدیمی موجود در شهرستان فساست که از دوران باستان بجا مانده است. این تل در شهرستان پاسارگاد، بخش مبارک آباد، دهستان مادر سلیمان، در سمت غربی پاسارگاد واقع شده است. این اثر در سال ۱۳۸۲ به عنوان یک اثر ملی در ایران به ثبت رسیده است.
قمپ آتشکده : در بیست كیلومتری شمال فسا در كنار دریاچه ی كوچكی آثاری از دوره ی ساسانیان به جای مانده است كه در میان آنها یك آتشكده نیز دیده می شود كه سقف آن فرو ریخته است. این دریاچه ی کوچک در لهجه ی محلی، قمپ خوانده می شود. اهالی منطقه این آتشكده را به نام قربانگاه می شناسند و آن را به طهمورث، پادشاه پیشدادیان نسبت می دهند. در كنار آتشكده آثاری از یك شهر مربوط به دوره ساسانی نیز دیده می شود، اثاری از جمله سنگ سلمان به طول ۲ متر و عرض نیم متر که خطوط گرانبهایی روی آن حک شده و برخی آن را مربوط به دروازه شهر فسا در زمان ساسانیان می دانند. درختانی به نام مورد MURD»» كه یكی از انواع درختان مقدس زردتشتیان است نیز در سراسر منطقه دیده می شود و با این كه در دل زمین های كشاورزی دهقانان قرار دارد ولی قطع و از ریشه درآوردن آنها را جایز نمی دانند. این اثر در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۱۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستاهای تاریخی : از قدیمی ترین روستاهای شهرستان فسا می توان به روستای کچوییه و روستای غیاث آباد اشاره کرد. از جمله روستاهای بخش مرکزی نیز کوشک قاضی است. این روستا در سمت جنوب شرقی شهرستان فسا واقع شده است که مناطق تاریخی مانند تل نخودی و قلعه رحمت آباد در حاشیه آن و در سمت کوه توده قرار گرفته اند. روستای تاریخی بعدی نوبندگان است که پیشینه ی آن متعلق به دوره ی تمدن ایلام است.
آستان شاهزاده قاسم : شاهزاده قاسم از نوادگان حضرت عقیل، برادر حضرت علی و از طرف جد مادری نیز باز به حضرت علی (ع) می رسد. آرامگاه ایشان در میدان شاهزاده قاسم، در مرکز شهر فسا مکانی فرهنگی و مذهبی برای دوستداران اهل بیت (ع) است. این مکان دارای بخش هایی مانند کتابخانه و دارالقرآن و دفتر فرهنگی است و برنامه های هفتگی دعای ندبه، مراسم تلاوت با حضور قاریان برجسته فسا و سخنرانی امام جماعت و مراسمات جشن و عزاداری و دعا در آن برگزار می شود.
مقبره سید شمس الدین : سید شمس الدین یکی از امامزاده‌های مقدس در استان فارس است که مقبره اش بر سر راه داراب با یک گنبد فیروزه ای رنگ قابل رویت است. این بنا مربوط به دوره صفوی است و در طول سالیان دراز چندین بار مرمت و بازسازی شده تا به شکل امروزی درآمده است.
جاذبه ی گردشگری رصدخانه فسا : آسمان فسا یکی از بهترین آسمان ها برای رصد کهکشان راه شیری و ستارگان است. به همین خاطر رصدخانه ی شهرداری فسا این امکان را برای مردم فراهم کرده است. این رصدخانه در واقع مکان مناسبی برای مشاهده ی آسمان و اجرام آسمانی است و می تواند مناظر زیبایی از آسمان را در مقابل چشمانتان به نمایش بگذارد.
بقعه زاهد کبیر: بقعه زاهد کبیر یکی از بناهای تاریخی و مذهبی مربوط به قرن هشتم هجری و دوران سلطنت مغولان است. این بنا در ورودی شمالی زاهدشهر واقع شده است. زاهد کبیر فرزند امام موسی کاظم (ع) بوده که در مناطق فسا نی ریز استهبان و داراب رهبر دینی بوده است. این بنای تاریخی در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۶۶۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کوه گچ: کوه گچ از جمله جاذبه های طبیعی شهر فسا است که از دامنه کوه تا قله کوه دارای معدن گچ است و ارتفاع آن کمتر از کوه گاه بست است. این کوه از برکه حاجی غنی در امتداد راه شهر بستک در بخش کوخرد شروع شده و به گردنه دهستان هرنگ منتهی می‌شود. در اطراف این کوه درختان و حیوانات با گونه‌های مختلفی وجود دارد.
خرمن کوه: خرمن کوه با ارتفاع ۳۲۲۰ متر از سطح دریا، مرتفع‌ترین نقطه در شهرستان فسا به‌شمار می‌رود. از ویژگیهای گردشگری این کوه می‌توان به وجود چشمه‌سارهای فراوان و چشم‌اندازهای بی‌نظیر طبیعی اشاره کرد. غازی زیبا نیز در ارتفاع ۴۰۰ متری کوه جای دارد.
......................
آرشیو
