زَهَک یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان ایران است. این شهر، مرکز شهرستان زهک است. امار این شهر برپایه سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۷۵۴۱۹ تن بوده است. شهرستان زهک در شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان و در نقطهٔ پایانی جادهٔ ترانزیت و خط آهن که دارد ساخته میشود و چابهار را به مرز افغانستان پیوند میدهد جای دارد و مرز میلک نقطه مهمی و مهندی در پیوستن ایران و آسیای میانه است و ۲۱۳ کیلومتر با مرکز استان فاصله دارد.
بر پایه ایین نامه هیئت وزیران، بخش شهرکی از شهرستان زابل جداسازی شده است و به شهرستان زهک بامرکزیت زهک پیشبرد یافت.این شهر دارای آب و هوایی گرم و خشک است . مردم آن کمابیش کشاورز و دامدار هستند و به انگیزه باشیدن دریاچه فصلی(فرگردی) هامون شماری از باشندگان به پیشه صیادی و ماهیگیری پیشه وری دارند .
از جاهای دیدنی این شهرستان می توان به چاه نیمه ها که در پنج کیلومتری شهر زهک جای دارند یاد کرد. کنش های پژوهشگری دانشگاه زابل در بنیاد پژوهشی و گردشگری بقیه ا۰۰۰ دانشگاه زابل در کنار چاه نیمه ها زمینه رشد و گسترش و ابادانی بخش کشاورزی را فراهم می سازند .
این شهرستان از ایستگاه پرورش ماهی زهک به نام تنها ایستگاه افزونکاری ماهیان افزونگری ماهیان گرم آبی در خاور کشور با گنجایش فراهم اوردن ۳ میلیون تکه بچه ماهی و دو کارگاه مدار بسته پرورش ماهیان سرد آبی با گنجایش ۱۰۰ تن در سال و فزونگری ماهیان سرد آبی با گنجایش ۵/۵ میلیون تن در سال و بهترین نژاد گاو سیستانی با اماری افزون بر ۱۴۰ هزار تا برخوردار می باشد. سد زهک که در ۲۷ کیلومتری جنوب شرقی زابل قرار دارد. رودخانه سیستان را به دو کانال بخشبندی می‌کند. یکی کانال طاهری و دیگری کانال شهر نامیده میشود. شهر هخامنشی دهانه غلامان یا دروازه بردگان در پیرامون زهک قرار دارد. بررسی باستان‌شناختی در تپه گوری کهنه زهک به شناسایی دو دوره استقراری اشکانی و «اسلامی پسین» انجامیده‌است. این شهرهم اکنون دروازه تجارت ایران به کشورافغانستان وجاده ابریشم میباشد
آب و هوای شهرستان زهک گرم و خشک است و از منابع آبی شهرستان می‌توان به رودخانه هیرمند، دریاچه هامون و چاه نیمه اشاره نمود. عمده‌ترین محصولات کشاورزی شهرستان زهک هندوانه، خربزه، گندم، جو، گوجه، خیار و انگور یاقوتی است.
قوم سیستانی و بلوچ سالهاست که در اخوت و برادری در این منطقه زندگی می کنند و آداب و رسوم آنها را می توان در انواع مراسمات شادی , بازیهای بومی محلی و مناسبتهای خاص جستجو کرد که رقص چوب سیستانی و بازیهایی مثل کبدی(کودی) مهمترین آنهاست.
شهرستان زهک در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. با مساحت 945 کیلومتر دارای دو بخش مرکزی و جزینک و 4 دهستان زهک، خواجه احمد، جزینک و خمک و همچنین دارای 203 آبادی است. فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان 213 کیلومتر فاصله شهرستان تا تهران 1518 کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا 483 متر می باشد. آب هوای شهرستان زهک سیستان گرم و خشک است.
واژه زهک از دو پاره "زه" و "ک" پدید آمده است. زه به معنی نهری است که برای تخلیه آب ایجاد شده باشد و یا انبار آب چشمه و جای جوشیدن آن است. "ک" پسوند وابستگی و یا نام کوچک شده است. بنابراین زهک شهری است که رود یا نهری در آن ایجاد شده است تا آب رودخانه هیرمند را گرفته و زمین ها را آبیاری می کند.
یکی از عناصر تشکیل دهنده فرهنگ این منطقه نوع خوراک مردم است که شامل غذاهای سنتی و محلی، شیرینی و ترشی می شود. هر چند در شهرهای منطقه این غذاهای محلی جای خود را به غذاهای جدید و رستورانی داده ولی در روستاهای این دیار به خصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود. غذاهای محلی شامل: قاتق (آبگوشت محلی)، اجیزک (اشکنه)، اجیزک تخم مرغ (اشکنه تخم مرغ)، تاسوی (کاچی)، قروت (کشک سفید)، کشک زرد، آرد دستمال (یک نوع فرنی)، نان های محلی، چلبک، قتلمه، قلیفی، بورک، نان تفتان و رخمی (قره قروت)، کلوچه قندی، خرمایی و شیری، لندو (خرما و گندم بریان)، تجگی (سمنو) و ستو (آرد گندم بریان و شکر) می شود.
صنایع دستی هر منطقه حاصل ذوق و سلیقه بومی مردم آن و ایجاد هماهنگی بین طبیعت و دستان زحمتکش زنان و مردانی است که هنر اجداد خود را سینه به سینه تا نسل امروز منتقل کرده اند. صنایع دستی شهرستان زهک با تکیه بر هنر صنعتگران و هنرمندانش، رشته هایی نظیر حصیربافی (خولک بافی)، گلیم بافی، سوزن دوزی، سکه دوزی و پارچه بافی را شامل می شود.
جاذبه های زهک
دریاچه چاه نیمه : چاه نیمه چاله‌های طبیعی بزرگی درفاصله ۵۰ کیلومتری شهر زابل و۵کیلومتری شهرستان زهک ودر کنار روستای قلعه نوی قرا دارد.آب مازاد رودخانه هیرمند توسط کانالی به آن هدایت میشود. گنجایش این مخازن ۷۰۰ میلیون متر مکعب است که به صورت دریاچه مصنوعی در آمده‌است. در مواقع کم آبی، آب شرب و قسمتی از آب کشاورزی سیستان از این دریاچه مصنوعی تامین میشود.در حاشیه آب‌های زلال چاه نیمه، پارک جنگلی و باغ وحشی احداث شده که منظره زیبایی را به وجود آورده‌است و به یکی از تفریحگاههای شهرستان زهک برای مردم سیستان تبدیل شده‌است.
آتشگاه و قلعه كله كنگ : آتشگاه و قلعه كله كنگ كه به دوره اشكانی، ساسانی بر ميگردد، يكي از ۳ آتشگاه فعال و بزرگ شرق ايران در زمان زرتشت بوده است در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده منطقه مسكونی زرتشتيان بوده است كه نياز به پژوهش باستان شناسی وسيع دارد. قلعه كله كنگ كه در روستای كله كنگ قرار گرفته است از آثار شاخص شهرستان زهك می باشد كه محل سكونت خوانين نارويی در اين منطقه بوده است معماری زيبا برگرفته از ويژگيهای بومی و شهری با مصالح چينه، خشت و گل در ۴ سال قبل سكونتگاه خوانين منطقه بوده است.
ارگ محمد حسین خان نارویی : یکی از بناهای منحصر به فرد روستا ی قلعه نو ، ارگ سردار محمدحسین خان نارویی است. این خانه با زیربنای ۱۴۰۰ متر مربع در قسمت مرکزی روستا واقع شده است. قدمت آن طبق سفرنامه های سیاحان انگلیسی ۱۶۰ سال می باشد. این بنا دارای دو طبقه بعنوان فضایی برایارتباط ارباب رجوع با مأموران حکومتی بوده و طبقه ی فوقانی محل زندگی خود سردار و خانواده اش بوده است .
چاههای باستانی زهک : تعدادی از چاههای باستانی با قدمتی در حدود ۲۰۰۰سال در حوالی شهرستان زهک به دست آمده که به جهت آگاهی از سیستم آبرسانی در آن دوران دارای اهمیت است . سیستم آن بدین صورت بوده که یک چاه بزرگ بعنوان یک چاه مادر عمل می کرده و دارای چرخ آب و یا از طریق مجراهایی با چاه های کوچک پراکنده در کل منطقه ارتباط و اتصال داشته و با جریان باد و حرکت چرخ باد، چاه مادر چرخ آب متصل به چرخه باد درون چاه، آب به حرکت درمی آمده و از طریق مجراهای موجود به چاه های کوچکتر در نقاط مختلف جهت تأمین آب شرب و کشاورزی جریان می یافته است. قطر دهانه چاه مادر ۴۱۰ سانتیمتر و چاه های کوچکتر ۱۵۰ سانتیمتر است که نمونه ی آن از روستاهای گوری میرشاه و خمک به دست آمده است.
اقامتگاه کلبه آرامش زهک : اقامتگاه کلبه آرامش سیستان روی تپه ای در روستای گردشگری قلعه نو واقع در شهرستان زهک قرار دارد، که تمام منطقه را میشود نظاره کرد، روستای قلعه نو به ماسوله شرق کشور معروف است و سبک و بافت خانه ها سنتی میباشد و تنها روستایی است که بافت اصیل سیستانی را حفظ کرده است .وسایل خواب :تشک، ملحفه، بالش، پتو، سه. یه اتاق کاه گلی با سرویس حمام و دستشویی و دو اتاق گچی با سرویس حمام و دستشویی و دو تا اتاق کاه گلی همراه با یک اتاق گچی بدون سرویس می باشند که از سرویس عمومی استفاده می کنند. اقامتگاه بوم گردی کلبه آرامش زهک در روستای دیدنی و گردشگری قلعه نو واقع در شهرستان زهک قرار دارد و اولین اقامتگاه بوم‌گردی بخش سیستان در استان سیستان و بلوچستان است. این روستا که به ماسوله شرق ایران معروف است تنها روستایی می باشد که بافت اصیل سیستانی خود را حفظ کرده و سبک و بافت خانه ها به صورت قدیمی و سنتی می باشد.اقامتگاه کلبه آرامش زهک خانه ای تاریخی است که به دست علاقه مندان به میراث فرهنگی این منطقه و با همکاری صاحب آن مرمت و بازسازی شد از ابتدای سال ۹۶ پذیرای گردشگران خارجی و داخلی بوده است. کلبه آرامش با داشتن ۶ اتاق کف خواب ظرفیت پذیرایی از ۳۰ گردشگر را دارد. ۳ اتاق دارای سرویس بهداشتی و حمام مجزاست و برای ۳ اتاق دیگر به صورت مشترک است. گردشگران کلبه آرامش در زمان اقامت خود در این اقامتگاه هر کدام درختی در باغ این اقامتگاه می کارند و این کلبه با باغی سرسبز شروع میشود که هر کدام یادگار حضور سبز یک گردشگر در این اقامتگاه است.در اقامتگاه کلبه آرامش زهک در صورت درخواست و سفارش گردشگران انواع غذاهای محلی و بومی همین منطقه نظیر اوجیزک، تنورچه، کشک زرد، دوغ پا، دوغ برک، تباهگ و لنجو در کلبه طبخ میشود. گردشگران با اقامت در این اقامتگاه می توانند از سواحل زیبای دو دریاچه مصنوعی چاه نیمه ۳ و ۴ نیز دیدن کنند. جنگل جزینک، ارگ حسین خان نارویی، قلعه رستم و سه کوهه از دیگر جاذبه های تاریخی و گردشگری نزدیم به این ااقامتگاه می باشند.
روستای گردشگری قلعه نو : روستای قلعه نو جزء دهستان ناروئی از بخش شهركی و ناروئی شهرستان زابل می باشد.در حدود ۲۶ كیلومتری جنوب شرقی زابل با طول جغرافیائی ۶۱ درجه و ۳۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۰ درجه و ۴۸ دقیقه قرار گرفته است . ارتفاع روستا از سطح دریا در پایین ترین نقطه ۴۸۰ متر و در بالا ترین نقطه ۵۱۰ متر می باشد .فاصله آن تا زابل ۲۶ كیلومتر و تا زهك ۵ كیلومتر است . از طریق جاده آسفالت درجه ۲ به زهك و جاده زابل – زاهدان تا شهرستان زابل ۱۵ كیلومتر می باشد . این روستا علاوه بر این مسیر ارتباطی ، از طریق شهر زهك نیز با زابل مرتبط می باشد.قلعه‌نو تنها روستایی در سیستان و بلوچستان است که صد در صد معماری منازل آن قدیمی و از خشت و گل ساخته شده و با همان سبک ویژگی خود را حفظ کرده است. معماری در سیستان برگرفته از شرایط اقلیمی این منطقه است بطوری که بیشتر منازل آن از مصالح سنتی شامل آب، گل و خشت ساخته شده و امروزه نیز تنها در ساخت منازل ۴۰ درصد از روستاهای سیستان این سبک معماری استفاده میشود. این در حالی است که روستاییان قلعه نو در ساخت منازل خود صد درصد این سبک معماری حفظ کرده‌اند.
آتشگاه کل کنگ : این اثر از دیدنی های زهک در شمال شرق روستای کل کنگ واقع شده که یکی از سه آتشگاه فعال و بزرگ شرق ایران در دوران اشکانی و ساسانی و منطقه مسکونی زرتشتیان به شمار می رفته است. علاوه بر معماری خاص آن در ضلع شمالی، بنایی با جرزهای قطور و خشت های 10*48*48 سانتی متری و به صورت چهار طاقی با سقف گنبدی فرو ریخته دارد که دال بر وجود آتشگاهی بزرگ است. در سال 1288 ه ش ذوالفقار کرمانی در زمان ناصرالدین شاه قاجار از اینجا دیدن نموده و از عظمت آن در خاطرات خود یاد می کند.
دهانه غلامان : از این شهر در کتیبه های تخت جمشید و بیستون، در نگیانا یا درانجانای هخامنشی نام برده شده که توسط مهندسین و معماران فنی با نقشه قبلی در ابتدا به صورت شهر بنا گردیده است دارای 27 ساختمان اداری، عمومی، مذهبی، صنعتی و نظامی بوده است. این شهر از نوادر شهرهای خشتی و گلی سالم باقی مانده دوران هخامنشی است که به نقل از هرودوت، این سرزمین سومین ساتراپ از 28 ایالت بوده که بالاترین مالیات و خراج را به دولت وت می پرداخته تا آن حد که کوروش هخامنشی به پاس خدماتشان لقب آریاسپ (انصار، یاریگران ایران زمین) و اورگت (خیر و نیکوکار) به آن ها می دهد. این شهر بعد از 200 سال سکونت بر اثر خشکسالی متروک گردیده است. از آثار فرهنگی و مادی ان می توان به ظروف سفالی، لوله های استوانه ای سفالینی، فضای سردخانه، نقش کنده ها و نقاشی های دیواری منحصر به فرد، سکو، اجاق ها و حوضچه ها و... اشاره نمود.
زاهدان کهنه : شهر باستانی زاهدان کهنه در 20 کیلومتری جنوب شرقی زابل در شمال شهرستان زهک سیستان واقع شده و از جذاب ترین دیدنی های زهک است. زاهدان کهنه از پنج بخش مجزا به نام های قلعه، ارگ اول یا ارگ زبرین، ارگ دوم یا ارگ فروردین، شارستان و ربض تشکیل شده است. از وسعت این شهر مهم و تاریخی به دلیل آن که مجموعه ی آثار و عوارض مصنوعی موجود در ربض آن با توسعه آبادی های بسیار و پیشروی زمین های کشاورزی کاملا از بین رفته و یا با وزش های بادهای 120 روزه و جابه جایی توده های عظیم خاک و ریگ های روان در زیر تپه های بلند ماسه ای مدفون شده اند اطلاع دقیقی در دست نیست لیکن وسعت مجموعه ی قلعه، ارگ و شارستان مربوط به آن حدود 342 هکتار می رسد. غیر از ربض شهر که فاقد حصار است، دیگر بخش های این محوطه هریک با حصارهای قطور و برج های مستحکم محصور شده اند. آن طور که از روایات محلی بر می آید زاهدان نامی است که بعد از حمله ی امیر تیمور لنگ به خرابه های این شهر تاریخی که در آن زمان شهر سیستان نام داشت داده شد. هنگامی که امیر تیمور شهر سیستان که دارالحکومه بود را تصرف کرد مطابق عادت معروف خویش، دانشمندان، هنرمندان، عرفا و زهاد را از دیگر مردم جدا کرده و آن ها را به جان امان داده است مشروط به این که آن ها نیز به زادگاه او در سمرقند رفته، باقی عمر خویش را صرف خدمت به آبادانی آن منطقه کنند. در این بین چهل و چهار تن از عرفا و زاهدان سیستان، از این بخشش مشروط تیمور استقبال نکردند و ماندن و مردن در زادگاه خویش را به رفتن در سرزمین دشمن ترجیح دادند. تیمور که این جسارت و سرسختی را دید برآشفت و دستور داد همه آن چهل و چهارتن را از دم تیغ گذرانده و در یک گور دسته جمعی دفن کنند. از آن پس تاکنون، مردم سیستان به پاس حرمت و قداستی که برای آن چهل و چهار پیر قایل بودند نام این شهر را که مدفن آن بزرگواران بود زاهدان گذاشتند و هر سال در ایام محرم، رمضان و دیگر مناسبت های مذهبی با حضور در آرامگاه آنان که امروزه در میانه شارستان شهر قرار دارد به روضه خوانی و انجام دیگر مراسم مذهبی مذهبی پرداخته و برای گرفتن حاجت، بر درخت گزی که در کنار آرامگاه روییده است دخیل بسته و نذرهای فراوان ادا می کنند.
شبه قنات ها : اولین نمونه های شبه های قنات ایران در این شهرستان شناسایی شده که بهترین گونه جهت آگاهی از سیستم آبرسانی در دوران تاریخی اشکانی در منطقه به شمار می آید. یک چاه بزرگ به عنوان چاه مادر عمل می کرده است. بدین گونه که دارای چرخ باد بالای دهانه چاه نصب شده و چرخ آب درون چاه به حرکت در می آمده و آب موجود در چاه را از طریق مجراهای آجری موجود در این چاه که متصل به چاه های کوچک تر در کل منطقه بوده است، هدایت می کرده است. این سیستم آب رسانی جهت تامین آب شرب و کشاورزی منطقه بوده است. قطر دهانه چاه مادر 4 متر و 10 سانت و چاه های کوچک تر یک و نیم متر است و مصالح اصلی آن ها از آجر می باشد.
شهر کندرک (پایتخت سیستان در دوره صفویه) : در غرب روستای کندرک شهری باستانی از دیدنی های زهک قرار دارد که از آن به عنوان شهر کهنه یا کندرک قدیم یاد می کنند. جهت اثر غربی شرقی و به شکل مستطیل با حصاری قطوری در ابعاد 200*1000 متر است. در اواخر قرن نوزدهم میلادی ذوالفقار کرمانی و جی. پی. تیپ از این شهر دیدن و این گونه به توصیفش می پردازند که بعد از تغییر مسیر رودخانه هیرمند دارالحکومه به کندرک انتقال یافت زیرا راه حل ویرانگری سیل جز این نبود. این شهر آخرین تلاش واقعی برای بنیانگذاری دارالحکومه بوده و تا بعد از مرگ ملک فتحعلی خان (1722- 1692 میلادی) تا یک نسل بعد (ملک سلیمان خان 1781 م) همچنان کرسی سیستان بوده است. کندرک در زمان نادرشاه سالم و پایدار و از همین جا شاهزاده ملک محمود سیستانی با عزمی جزم حرکت نموده و بر خراسان مسلط گردید. علت متروک شدن کندرک پیشرفت رود آن ذکر شده است. شهر در زمان آبادانی از لحاظ معماری خاص کاخ و دیوارهای خارجی و داخلی دو بل و کشتزارها و باغات و اتاق های مخصوص خدام شاهی حائز اهمیت بوده است. بعد از کندرک، دارالحکومه به الله آباد میان شیله انتقال یافت.
چاه نیمه : باتوجه به خشک سالی متوالی این منطقه در قبل از انقلاب اسلامی در سال 1351 از گودال های طبیعی موجود در شرق شهرستان به عنوان چاله های بزرگ ذخیره آب جهت تامین آب مورد نیاز مردم منطقه در مواقع کم آبی و خشک سالی استفاده می شد که با تغییراتی، مبدل به چاه نیمه از دیدنی های زهک گردید (چاه نیمه 1،2،3). آب مازاد رودخانه هیرمند به وسیله کانال هایی از سد جریکه به آن سرازیر می شود، گنجایش آن تقریبا 700 میلیون متر مکعب است که به صورت دریاچه ای مصنوعی درآمده و علاوه بر آب شرب قسمتی از آب کشاورزی را تامین می کند. در سال 1370 دانشگاه زابل عملیات بزرگ پژوهشی و آموزشی خود را در آن آغاز نمود که اکنون وسعت کل مجتمع تحقیقاتی 6000 هکتار می باشد. اردوگاه این مجتمع بزرگ با مساحتی بیش از 500 هکتار در فهرست بزرگترین اردوگاه های فرهنگی کشور قرار گرفته که با دارا بودن سواحل زیبا، فضاهای مشجر، نهالستان ها، مزارع، باغات زیتون و پسته، نخلستان ها، موزه تاریخ طبیعی، تنها باغ وحش تحقیقاتی مصوب کشور، مرکز پرورش حیوانات غیر مرسوم شترمرغ و گلخانه های گل و گیاهان زینتی از جمله مناطق بسیار زیبای طبیعت گردی و تفریحی جذاب به شمار می آید که همه ساله در ایام نوروز پذیرای ده ها هزار نفر است چاه نیمه چهارم با ذخایر آبی 800 میلیون متر مکعب توسط متخصصین داخلی احداث گردیده که فضای طبیعی زیبایی در کنار شهر باستانی دهانه غلامان ایجاد نموده است.
رود هیرمند : اگر به گفته ی هرودوت مورخ یونانی، مصر بخشش نیل است. سیستان نیز بخشش هیرمند است. حیات در سیستان مدیون جریان رود هیرمند و ریزش نزولات جوی و آب های زیرزمینی است و به همان نسبت که این رود در پیدایش تمدن های دشت سیستان موثر بوده در از بین رفتن و جا به جایی آن ها نیز نقش عمده ای داشته است. به دلیل نقش مهم برای منطقه و تاریخ کهن این سرزمین در طی ادوار مختلف نام های گوناگونی بر این رود اطلاق شده است. در منابع یونانی و رومی نام های اتی مندر، اتی ماندوس، ایری مانتوس، آریان و در منابع اسلامی هندمند، هیدمند، هیلمند و هیرمند نام برده شده که قدیمی ترین واژه آن هئتومنت بهمعنی رودخانه مملو از سد و بند است. هیرمند با حوضه آبریزی به وسعت 250 هزار کیلومتر مربع بزرگترین رود فلات ایران ا طول تقریبی 1100 کیلومتر طولانی ترین رود در جنوب آسیا می باشد که از ارتفاعات کوه های بابا یغمای افغانستان سرچشمه می گیرد. در سال های 1328 تا 1334 جهت کنترل و سیستم آب در کل سیستان از طریق شهرستان زهک چهار سد (جریکه، کوهک، زهک و سیستان) احداث گردید که اکنون در حال حاضر این سدها نقش مهمی در تقسیم و کنترل آب در منطقه سیستان ایفا می کند.
.............................
آرشیو
