استهبان یکی از شهرهای شرق استان فارس و مرکز شهرستان استهبان است. این شهر در سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، جمعیتی برابر با ۳۶٬۴۱۰ تن داشت. استهبان به شهر انجیر معروف است و با بیش از ۲۴ هزار هکتار سطح زیر کشت، بزرگترین انجیرستان دیم جهان را دارد.بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۶٬۴۱۰ نفر بوده‌است.
در گذشته، نام این شهر اصطهبانات بوده‌است که در آبان ۱۳۵۳ خورشیدی به نام کنونی آن، یعنی استهبان تغییر کرده‌است. استهبان به نام‌های دیگری مانند اصبهبذات؛ اصطبهان؛ استنبات، سَوُنات وصابونات خوانده شده‌است. در واقع کمابیش در منابع متعدد تاریخی و جغرافیایی نامی از سرزمین استهبان آورده شده‌است، فارسنامه ناصری گوید که نام این شهر استهبانات بوده که پس از استیلای عرب به اصطهبانات تغییر یافته‌است. حدودالعالم با استناد از المسالک و الممالک اصطخری شهر را اصطهبان و همچنین اصطهجان می‌نامد، ابن بلخی در فارسنامه خود به اصطهبان اشاره دارد ولی نزهةالقلوب آن را اصطهبانان ذکر می‌کند، ابن حوقل و مقدسی نیز در کتب خود اصطهبانات را آورده‌اند.
منابع فوق حاکی است که در طول ده سده شکل بیانی آن ثابت مانده و فقط از لحاظ نوشتن دچار تغییری جزئی گردیده‌است، این امر نشان می‌دهد در طول سالهای بسیار اصالت این واژه حفظ شده و تغییر نکرده‌است. مردم این شهر، استهبان را صابونات نیز می‌نامند. استهبان واژه‌ای پهلوی از عبارت سته + بان، به معنای نگهبان شهر است.
محصول اصلی کشاورزی این شهر انجیر و زعفران است. در منابع، به محصولات دیگری از جمله: گندم، حبوبات، پنبه، زیتون و میوه‌های دیگری همچون گردو، بادام و انار و انگور اشاره شده‌است. زعفران این شهر از نظر عطر و طعم زبانزد و دارای کیفیت منحصر به فردی است اما در بازار تجارت زعفران به علت نداشتن رنگ کافی، شناخته شده نمی‌باشد.
سوغات های معروف شهرستان استهبان انجیر، زعفران، مویز، شیره انگور، لور یک نوع محصول لبنی، نان شیرین، نان زرد، نان لمو(نرم)، شیرینی کماچ، نان گرده اسفناجی و همچنین صنایع دستی مانند ظروف سفالی لعاب دار و ظریف، کاشی های هنری، فرش بافی، نمدمالی، کلاه بافی، ملکی دوزی، رواردوزی، مشکودوزی، شیوه بری، کرباس بافی، پالان دوزی، جوغ تراشی(هاون سنگی)، مس گری، شیشه گری، صابون پزی، گیوه دوزی، چرم سازی، گبه بافی، سفالگری و منبت کاری می باشد که می توانید به عنوان سوغات از این شهرستان برای دوستان و آشنایان خود ببرید.
مردم شهرستان استهبان به جشن های ملی، اعیاد مذهبی و سوگواریها اهمیت بسیاری قائل هستند به صورتی که این فرهنگ چهار چوب زندگی مردم را تشکیل داده و نظم بخشیده است. بزرگترین عید ملی این منطقه جشن فرا رسیدن عید نوروز است که آداب و رسوم آن با تمامی نقاط ایران یکسان می باشد.
مردم شهرستان استهبان به زبان فارسی تکلم دارند و لهجه های عامیانه در بین مردم بسیار دیده می شود که از واژه های اصیل پارسی باستان و پهلوی برخوردار است. همچنین عشایر ترک در این منطقه سکونت دارند که به زبان ترکی صحبت می کنند.
: در زمان گذشته شهر استهبان، اصطهبانات نام داشته است. و همچنین به نام های دیگری مانند اصطخری، اصطبهان، اصتهجان و صابونات نوشته و خوانده شده است. در منابع تاریخی و جغرافیایی متعددی از سرزمین استهبان نام برده شده است. گفته شده است: نام این شهر استهبانات بوده که با گذشت زمان به اصطهبانات تغییر پیدا کرده است.
شهرستان استهبان در استان فارس قرار دارد و در طول زمان نام آن تغییرات زیادی داشته؛ اصطخری، اصطهجان و اصطهبانات از نام‌های این شهر تاریخی‌اند و اکنون مردم آن را با نام صابونات نیز می‌شناسند. از آبشارهای متعدد می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان استهبان یاد کرد. سفر به شهر استهبان سفری بی‌نظیر به مکان‌های تاریخی و طبیعی و آشنایی بیشتر با تمدن ایران است.
شهرستان استهبان از سرزمین‌های شرق استان فارس است که شمال آن به نی ریز، جنوب آن به کوه‌های تودج (توده) و غرب آن به دشت رونیز و شرق آن به کوه‌های داراب و ایج محدود می‌شود و دارای جمعیت ۶۸۶۷۸۹ می‌باشد. در حقیقت این منطقه دشتی است با ۱۷۶۷ متر ارتفاع از سطح دریا و ۲۶۵۲ کیلومتر مربع وسعت است، با این شرایط شهر استهبان در دشتی قرار دارد که توسط کوه‌ها احاطه شده. از این شهر مدار ۲۹ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۴ درجه و ۳ دقیقه طول شرقی می‌گذرد.
جاده کوهستانی شرق شهرستان به طول ۳۵ کیلومتر عامل ارتباط آن با نیریز است، جاده غربی شهرستان به طرف شیراز از دشت‌های به هم پیوسته گرده و رونیز می‌گذرد؛ و در محدوده تنگ کرم به جاده شیراز – فسا می‌پیوندد. این جاده تا شیراز ۱۷۵ کیلومتر طول دارد. کوه‌های مرتفع، قسمت‌های غربی، جنوب غربی، جنوبی و تا حدودی شمال منطقه را فرا گرفته‌اند. مهم‌ترین ارتفاعات آن، سلسله جبال تودج است که در اصل دنباله زاگرس جنوبی می‌باشد. بلندترین ارتفاع در این سلسله جبال ۲۳۰۰ متر است. طول این ارتفاعات را صاحب فارسنامه ناصری از «رونیز» تا کوه «بوخون» در «فارغان سبعه» چهل و چهار فرسخ نوشته‌است.
منابع آب منطقه را چشمه، قنات و رودخانه تشکیل می‌دهند. رودخانه‌های این شهرستان فصلی اند و در اسفند و فروردین ماه سالهای پر باران از ارتفاعات جنوبی مشرف به شهرستان سرچشمه گرفته و با گذشتن از غرب شهر به سوی شمال، روستاهای خیر، جاری می‌شوند و در آنجا به دریاچه بختگان می‌ریزند. رودخانه‌های «فتح‌آباد» و «عباس‌آباد» از این نمونه‌اند رودخانه «رودبال داراب» (روستائی در نزدیکی شهر ایج) تنها رودخانه دائمی منطقه‌است که از کوه‌های «بوخون نیریز» سرچشمه می‌گیرد و با مشروب کردن روستاهای ایج و سلطان شهباز داراب وارد ناحیه رودبال در شمال داراب می‌شود.
چشمه‌های «قهری»، «پازهری»، «بوخوُ»، «مُرَخنه» و «بُک بُک» از مهم‌ترین منابع تأمین آب شهرستان بشمار می‌روند. این چشمه سارها که در ارتفاعات جنوب غرب و غرب شهرستان (سلسله جبال تودج) قرار دارند در اصل سرقناتهایی هستند که از گذشته بسیار دور مورد بهره‌برداری اهالی منطقه بوده‌اند. در کتب قدیم آمده‌است که آب بستان‌ها و زراعت این شهر از چشمه‌های پازهری و قعری بوده که هر دو از جانب مغرب همه جا زیر درختان با ثمر جاری‌اند.
حداکثر گرمای تابستان در این منطقه ۳۶ درجه و حداقل سرمای زمستان ۴ درجه زیر صفر است. متوسط باران سالانه بین ۵۰ تا ۴۵۰ میلی‌متر گزارش شده‌است. تغییر ریزش برف و باران سالانه از خصلتهای طبیعی و کهن منطقه محسوب می‌شود. این ویژگی که مخصوص نواحی آب و هوایی متأثر از اقلیم کویری است در کم و زیاد شدن آب چشمه‌های و قناتها تأثیر فراوان دارد به‌طوری که اگر یک سال بارندگی فراوان (بخصوص به صورت برف در ارتفاعات) صورت گیرد آب چشمه‌سارها و قناتها سنگین و زیاد خواهد بود و بر عکس اگر کمی بارندگی در مدت چند سال به صورت پیوسته رخ دهده حتی ممکن است به خشک شدن برخی منابع آب بیانجامد. در چنین وضعی کم‌آبی تا فرارسیدن سالهای پر باران تر سالی (خوش سالی) و به سالهای کم باران، خشک سالی (بد سالی) می‌گویند. در سال ۱۲۸۸ هـ. ق آب چشمه‌های قصبه اصطهبانات چنان کم شد که باغستانهایش خشک گردید و زمین این منطقه از گیاه خالی شد، در حالیکه پیش از این سال میوه‌های گوناگون این شهر به اندازه‌ای فراوان بود که در دیگر جای فارس نبود.
در منبع دیگری آمده که در جمادی الاول ۱۳۱۲ هـ. ق هفده روز تمام پیوسته باران بارید و در منطقه اصطهبانات خرابی کلی ببار آمد. در محرم همین سال وضع آب و هوا بار دیگر دچار تغییرات شدیدی می‌شود. اغلب شبانه روز هوا ابری و رعد و برق زیاد وجود داشته‌است، روزها پیوسته بارانی بوده و از باران شب عاشورا خرابی کلی ببار آمده به‌طوری که در شهر سیل چنان سنگین بوده که اطراف محلات آنجا را به کلی ویران کرده‌است
شاید همین تفاوت آب و هوایی این منطقه بوده که باور افسانه مانندی را که خواندمیر در حبیب السیر بیان می‌کند موجب شده‌است وی در کتابش می‌نویسد: «در شبانکاره (شرق فارس شامل دارابگرد، ایگ و اصطهبانات و توابع آنها) چشمه‌ای است که در آنجا بقدر دو سه آسیاب آب بیرون می‌آید و مدت سی سال آب آن در جریان و سی سال دیگر انقطاع می‌یابد چنان‌که قطره‌ای آب در آن نتوان یافت»
پوشش گیاهی این ناحیه اهمیت فراوان دارد زیرا جنگل‌های پراکنده آن درخت‌های متنوعی را در خود پرورش می‌دهند. درختان انجیر، بادام، بنه، ارژن، سرو کوهی، جرگه و… با درختچه‌های کوچک، طبیعت سرسبزی را برای این منطقه فراهم آورده‌اند. البته درختکاری از گذشته‌های بسیار دور، یکی از ویژگی‌های مردم این سرزمین بوده‌است و بر همین اساس منابع نیز این شهر را همیشه به صورت «شهرکی پر درخت» بازگو کرده‌اند.
از محصولات این سرزمین می‌توان به انجیر و انگور و زعفران نام برد. بنا به گزارش شفاهی اداره منابع طبیعی استهبان بیشتر درختان این ناحیه را انجیر بخود اختصاص داده‌است. علاوه بر انجیر باغداران استهبان به پرورش انواع درختان باغی از جمله انگور، بادام، انار، مرکبات و مقدار کمی سیب و گلابی و آلو سیاه می‌پردازند، باغات مرکبات روستای «رودبار» و باغات انار «خیروایج» نیز محصولات مطلوبی ارائه می‌دهند. مزارع شهرستان در شمال، شمال شرقی و شرق شهر قرار گرفته و هر یک روستا نیز بنا به شرایط طبیعی خود از مقداری زمین کشاورزی برخوردار است با توجه به شرایط مساعد جغرافیائی در این منطقه گندم، جو، پنبه، ذرت، حبوبات، زعفران، صیفی‌جات و سبزیجات به‌خوبی پرورش می‌یابند.
در گذشته کشت خشخاش و توتون نیز بشدت معمول بوده و مصرف تجارتی داشته‌است. اما امروزه این کشت به‌کلی منسوخ گردیده‌است. در پوشش حیوانی این ناحیه می‌توان از حیوانات وحشی چون گرگ، شغال، روباه، بزکوهی، قوچ، میش و حیوانات اهلی چون گوسفند، بز، گاو، الاغ، و تعداد کمی اسب و استر نام برد. همچنین خزندگان، مار و سوسمارهای بزرگ و کوچک و از پرندگان وحشی و اهلی عقاب، کبک، تیهو، جغد، پرندگان کوچک و مرغ و ماکیان در این منطقه زندگی می‌کنند. حیوانات شکاری و قابل صید منطقه در گذشته نه چندان دور بسیار فراوان بوده و منابع ضمن اشاره به بز، پازن، بز وحشی، قوچ و میش کوهی، کبک و تیهو گفته‌اند که پادزهری که از شکم بز و پازن کوهی در کوهستان‌های جنوبی این شهر بدست می‌آمده، بسیار گران‌قیمت و نادر بوده‌است. امروزه تنوع پوشش حیوانی منطقه به واسطه شکار بی‌رویه در گذشته و عدم حمایت ارگان‌های مسئول در حفظ حیات وحش به حداقل رسیده‌است. از لحاظ زمین‌شناسی خاک این ناحیه رسوبی و مخلوط با ماسه و آهک است که در دشت‌ها از مقدار ماسه کاسته می‌شود. با ورود به کوهستان‌ها از داخل کوهپایه‌های ابتدا ماسه‌های به سنگهای درشت و بعد به صخره‌های بزرگ تغییر شکل می‌یابد. به‌طور کلی جنس خاک در استهبان ریز بافت و دارای پودرهای گچ و آهک می‌باشد و از ساختمان فیزیکی چندان مناسبی برخوردار نیست در این منطقه معادن سنگ مرمریت، چینی و سیاه وجود دارد که در استهبان، خیر، رونیز و ایج پراکنده‌اند، از این منابع تنها معدن سنگ رونیز مورد بهره‌برداری و در امر صنایع ساختمانی بکار می‌رود. در رودبار ایج معدن منگنز شناسایی شده ولی هنوز به مرحله بهره‌برداری و استخراج نرسیده‌است.
معادن نفت نیز در ناحیه «دم تنگ» حدود ده کیلومتری غرب شهرستان» از مقادیر قابل توجهی نفت سبز برخوردارند و رگه‌های طلا نیز به مقدار کم در خاک‌های ناحیه رودبار یافت شده‌اند. معادن سنگ و گچ و آهک به وفور در منطقه استهبان پراکنده‌اند و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. خاک رس استهبان که بهترین خاک سرامیک منطقه‌است ندرتاً توسط صنعت گران سرامیک شهرستان استفاده می‌شود. نمک دریاچه بختگان نیز در ناحیه خیر مورد استفاده روستانشینان می‌باشد. کار شناخت معادن زیر زمینی و اکتشافات و استخراج آنها در این منطقه بسیار کم صورت گرفته‌است.
جاذبه های استهبان
پارک جنگلی استهبان: پارک جنگلی استهبان در دامنه کوه تودج قرار دارد و پوشش گیاهی آن منظره زیبایی را به وجود آورده است. درختان انجیر، بادام، انگور و پسته زینت‌بخش جنگل استهبان‌اند. بالای ارتفاعات این جنگل چشمه آبی قرار دارد که بعد از خارج شدن از دل زمین لطافت بیشتری به جنگل می‌بخشد. این پارک مکان بسیار مناسبی برای تفریح گردشگران است.
غار گبر: غار تاریخی و طبیعی گبر از جاذبه‌های گردشگری شهرستان استهبان است. جنس دیوار داخلی غار آهکی است و قندیل‌های زیبایی طی گذشت زمان در آن به وجود آمده است. دهانه غار فقط از فاصله چند متری مشخص است و به همین دلیل در گذشته‌های دور زرتشتیان از این مکان به‌عنوان پناهگاه استفاده می‌کردند. در انتهای غار کوزه‌ای قدیمی وجود دارد که به دلیل رسوب آهک به بدنه‌اش، شبیه به کوزه‌های آهکی شده است. طبق بررسی‌های انجام شده این کوزه متعلق به دوران ساسانی یا هخامنشی است و برای ذخیره آب آشامیدنی از آن استفاده می‌کردند. آبشار استهبان نیز یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی این شهرستان است.
باغ جوزا: تفرجگاه جوزا مکانی آرامش‌بخش با طبیعتی مثال‌زدنی است که در نزدیکی شهر استهبان قرار دارد. باغ جوزا محلی دنج، آرام و مناسب برای استراحت و اقامتی کوتاه در دل طبیعت است. ثبت خاطرات در باغی پوشیده از درختان گردو و بادام دلچسب و فراموش‌نشدنی است. شمس اصطهباناتی، شاعر و روحانی اهل استهبان، در وصف باغ جوزا این بیت را سروده است: باغ جوزا و نسیم خرداد مرده را زنده کند در مرداد
آتشکده ماه فرخان: در دوران ساسانی آتشکده‌های زیادی ساخته شده که یکی از آنها چهارطاقی ماه فرخان است که در روستای رونیز، از توابع شهر استهبان، قرار دارد. این بنای تاریخی که به نام آتشکده بهرام نیز شناخته می‌شود برای مردم و پادشاهان ساسانی قابل احترام بود؛ مردم روستا در گذشته باور داشتند که آرامگاه مادر اردشیر در این مکان قرار دارد. در ساخت این آتشکده از مصالحی مانند ساروج و گچ استفاده شده است.
کوه تودج: این کوه در جنوب غربی استهبان و مشرف به روستای گرده قرار دارد و بیشینه ارتفاع آن ۳۱۵۰ متر از سطح دریا است.امتداد کوه تودج شمال غربی به جنوب شرقی است و از کوه‌های جنوبی رشته کوه زاگرس به حساب می‌آید .کوه پوشش متراکمی از درختان ارس یا سرو کوهی که در گویش محلی به آن وهل می‌گویند است. جنس عمده سنگهای کوه گچی یا آهکی است. اقلیم تودج نیمه استپی بوده و در زمستان تا از برف پوشیده می‌شود در گذشته چشمه‌ای در دشت مرکزی این کوه وجود داشته که به سبب تغییرات اقلیمی کمتر می‌جوشد.این کوه گونه‌های جانوری از قبیل کل، بز، پلنگ آسیایی، گرگ، کفتار، روباه، گراز و… را در خود حفظ کرده است پرندگان بومی این منطقه نیز کبک، تیهو و انواع پرندگان شکاری است.
خانه مقدس استهبان: خانه مقدس مربوط به اواخر دوره زند – دوره قاجار است و در استهبان، محله اهل، جنب ساختمان مخابرات واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۶۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. خانه تاریخی مقدس در استهبان توسط حاج اقا علی معروف به اقای مطلق ابن حاج محمد علی ذوالقدر بیگ جهرمی برای فرزند خود حاج میرزا حسنعلی در حوالی سالهای ۱۲۰۰ هجری قمری ساخته شده است.حاج محمد علی ذوالقدر بیگ جهرمی و پسر ارشدش حاج اقا علی از حکام بلا منازع این شهر در دوران زندیه بوده اند.
امامزاده سلطان شهباز: امامزاده سلطان شهباز گردشگاهی زیارتی و سیاحتی در روستای رودبال واقع در استان فارس است. این گردشگاه با وجود مناظر زیبای طبیعی همانند آبشار و چشمه و همچنین پوششی جنگلی از درختان و گیاهان گوناگون و وجود زیارتگاه به گردشگاهی پررفت‌و‌آمد تبدیل شده است.
پناهگاه صخره ای کوه یتیم: پناهگاه صخره ای کوه یتیم در فاصله حدود ۲ کلیومتری شهر ایج در استهبان فارس واقع شده است. این پناهگاه که با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته مربوط به دوران فرا پارینه سنگی و احتمالاٌ محل استقرار انسان در آن دوران بوده است با ارتفاع ۱۴۵۴ متر از سطح دریا در ارتفاع حدود یک متری از کف دشت واقع شده است و عرض دهانه آن حدود ۱/۱۲ متر و عمق آن بیش از ۲ متر است. مساحت کف پناهگاه حدود ۲۵ متر مربع است. در واقع این اشکفت و دیگر محوطه های شناسایی شده در دشت میان کوهی ایج در دوران انتقالی از دوره فراپارینه سنگی به دوره نوسنگی و استقرار دشت‌ها توسط جوامع انسانی برای استقرارهای فصلی و دائمی مورد استفاده بوده است. این نتیجه گیری‌های اولیه براساس مجموعه مصنوعات سنگی بدست آمده از تمامی محوطه های شناسایی شده در دشت میان کوهی ایج شکل گرفته است که شامل تیغه ، ابزارهای تیز و خراشنده دندانه دار (روتوشدار) و ابزارهای هندسی است.
تنگ دم تنگ: دم تنگ (Dom Tang canyon) در جنوب غربی استهبان و در کوه های تودج واقع شده است. فاصله شهر استهبان تا این منطقه حدود ۱۵ کیلومتر است و راه دسترسی به آن جاده استهبان به شیراز است که توسط راهی خاکی از کیلومتر ۱۰ جاده شیراز جدا می شود.تنگ دم تنگ در موقعیت جغرافیایی N290744 E535529 در استان فارس واقع است. ارتفاع این دره در پایین ترین نقطه آن، ۱۹۰۰ متر و در مرتفع ترین نقطه که به قلل تودج ختم می شود ۲۹۰۰ متر از سطح دریا است.وقتی از جاده آسفالته به جاده خاکی وارد می شویم، درختان کاجی را در سمت راست می بینیم که عمر آنها با عمر جاده خاکی برابر است و سایه آنها بخصوص در بعد از ظهر زیبایی خاصی به جاده می بخشد. هرچه به طرف کوهستان حرکت کنیم از گرمای هوا کاسته می شود. وقتی جاده تقریباً به کوه نزدیک می شود، شیب زمین و جاده نیز افزایش می یابد و در سمت راست خود شاهد رودخانه ای خواهیم بود که در اکثر مواقع سال در پایین دست خشک به نظر می رسد و فقط در سال های پر باران شاهد جاری شدن آب در آن هستیم.
..................................
آرشیو
