دولت انگلیس، عوامل خود را مأمور نمود تا با تبلیغ این که تریاک درمان تمامی دردهاست، مردم ایران را که در آن زمان به دلیل فقر و کمبود پزشک از بیماری رنج می‌بردند، به این ماده معتاد نماید.
پیدایش و گسترش اعتیاد در ایران توسط استعمار انگلیس و از سوی «برادران شرلی» در دوره صفویه رواج داده شد اما در دوران قاجار, از زمان ناصرالدین شاه در اطراف دارالخلافه در تهران, زمین های وسیعی به كشت خشخاش اختصاص یافت و سطح كشت آن به حدی زیاد شد كه صرف نظر از كفاف مصرف داخلی , سالیانه مقادیر زیادی تریاك به مستعمرات انگلیس صادر می گردید
مصرف مواد مخدر سابقه بسیار طولانی دارد و اقوام مختلف آن را به صورت‌های متنوع مورد استفاده قرار می‌دهند. اگر چه نحوه استفاده و تأثیر این مواد بر جسم و روح و اغلب موارد به لحاظ داروئی و درمانی بوده است، و هنوز هم مشتقات و تركیبات برخی از مواد مخدر به عنوان داروهای تسكین دهنده مورد استفاده قرار می‌گیرند، لیكن در دنیای امروز اكثر افراد فقط تغییرات روانی را در مصرف این‌گونه مواد جستجو می‌كنند۱ و در این دنیای پر از تغییرات و تبدیلات، در دوره‌ای كه پشتوانه‌های اجتماعی انسانها و عواطف و احساسات خانوادگی به حداقل رسیده و از ایمان واعتقادات اصولی كمتر نشانه‌ای دیده می‌شود، طبیعی است كه بعضی از آدمها درصدد كاهش و تعدیل درك و فهم خود از واقعیات زندگی برآیند. ۲
بدون تردید مصرف بی‌رویه و روزافزون مواد مخدر، به عنوان یكی از بزرگترین مشكلات قرن حاضر تلقی می‌گردد و زیان‌‌های ناشی از آن در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی بسیار سنگین است، به طوری كه اكثر كشورهای جهانی سعی دارند، تا برنامه‌ای جهت پیشگیری از اعتیاد و درمان معتادان به اجرا گذارند. ۳
بدیهی است گرانبهاترین سرمایه‌ای كه هر جامعه‌ای برای نیل به آ‌رمان‌ها و تأمین آینده خود در اختیار دارد، نیروی سازنده و توانای فكری اندیشمندان، رهبران و خاصه جوانان آن جامعه میباشد.۴
به راستی هیچ چیز ساده‌تر از معتاد كردن یك انسان نیست!؟ طی چند روز می‌توان، یك فرد عادی را به هروئین معتاد كرد! غالباً هیچ جوانی برای شروع اعتیاد پولی نمی‌پردازد، نشست و برخاست چند روزه با بازاریابانی كه خود اغلب معتادند، كافی است كه جوانی ابتدا به مصرف مواد مخدر گرایش پیدا كند، سپس به سرعت معتاد شده و سرانجام برای به دست آوردن پول لازم جهت تهیه و خرید مواد مخدر، به پخش آن مبادرت نماید. ۵
صرف‌نظر از علل سیاسی و اجتماعی، سودجویی یكی از علل مهم گسترش روزافزون اعتیاد است. سوداگران مرگ از ناآگاهی و مشكلات گوناگون جوانان برای گسترش و رونق بازارهای خود سوءاستفاده می‌كنند. ۶
از سویی تمدن غربی در راه گسترش هر چه بیشتر سیطره خود و بلعیدن جهان، از جمله به ترویج و توسعه مواد مخدر پرداختند تا از یك طرف فرهنگ مادی اصالت سود و سودپرستی غربی را از راه درآمدهای سرشار آن ارضاء كنند واز طرف دیگر با از بین بردن توان، غیرت، همیت و پایمردی در ملل دیگر جهان، منافع خود را در دراز مدت تضمین كرده و شور و نشاط و تحرك و روحیه ظلم‌ستیزی و حق‌طلبی را در آنها خاموش سازد. از این روست كه می‌بینیم در دوران استعمار جدید مواد مخدر به صورت حربه‌ای در دست استكبار جهانی قرار می‌گیرد تا به این وسیله سود و نفع و حاكمیت ظالمانه خودرا هرچه بیشتر دوام بخشد. ۷
پیدایش و گسترش اعتیاد در ایران نیز از جمله این شگردها بوده است كه توسط استعمار انگلیس و از سوی «برادران شرلی» در دوره صفویه رواج داده شد. اما در دوران قاجار، از زمان ناصرالدین شاه در اطراف دارالخلافه در تهران، زمین‌های وسیعی به كشت خشخاش اختصاص یافت و سطح كشت آن به حدی زیاد شد كه صرف‌نظر از كفاف مصرف داخلی،سالیانه مقادیر زیادی تریاك به مستعمرات انگلیس صادر می‌گردید. دولت انگلیس برای معتاد نمودن مردم و گسترش اعتیاد در ایران، ابتدا عوامل خود را مأمور نمود و این افراد با تبلیغ این كه تریاك درمان تمامی دردهاست، مردم ایران را كه در آن زمان به دلیل فقر و كمبود پزشك از بیماریها رنج می‌بردند، به این ماده مخدر معتاد نمودند. دیری نپائید كه تریاك به عنوان یك داروی خانگی جای خود را در میان ایرانیان باز كرد و پس از مدتی دولت انگلیس اعلام كرد كه سوخته‌ی تریاك را با قیمت مناسب از افرادی كه از این ماده استفاده می‌كنند می‌خرد.
بدین ترتیب عده‌ی بیشماری از افراد این مملكت به منظور كسب درآمد، تریاك را كه به مقدار فراوان و به قیمت ارزان در دسترس بود می‌خریدند و پس از كشیدن، سوخته آن را به قیمت چند برابر می‌فروختند. به طوری كه این شیوه جزء مشاغل روزانه بعضی افراد شده بود. اما زمانی كه متوجه شدند، عده‌ی زیادی گرفتار اعتیاد شده‌اند،این داد و ستد را متوقف كردند. دید حكومت وقت نسبت به تریاك به عنوان یك منبع درآمد بود و به مضرات و عواقب آن در اعتیاد و استمرار آن در دوره‌های بعد توجه‌ای نمی‌كرد تا جایی كه روز به روز به تعداد معتادین افزوده می‌شد. مثلاً در سال ۱۳۱۴ شمسی تعداد معتادین به رقمی حدود ۵/۱ میلیون نفر و نزدیك به ۷ درصد كل جمعیت ایران بالغ می‌شد. ۸
تا قبل از سال ۱۳۰۰ شمسی خرید و فروش انواع مواد مخدر در ایران آزاد بود و از خارج نیز به عنوان دارو به ایران وارد می‌شد. دولت هیچ گونه نظارتی بر تریاك نداشت. تا نیمه دوم قرن ۱۹ استعمال تریاك در ایران به آزادی صورت می‌گرفت و رواج كامل داشت. ۹ ولی به مرور زمان، آگاهی مردم از مضرات اعتیاد سبب شد تا اقدامات همه جانبه‌‌ای در این خصوص انجام پذیرد. فتوای علمای دینی در این زمان مبنی بر تحریم تریاك و هماهگی ادبا، شعرا و رسانه‌های گروهی آن دوره، مردم را به بسیج عمومی علیه اعتیاد تشویق كرد و آنگاه كه مبارزه علیه اعتیاد با مشروطیت مقارن شد، لایحه تحدید تریاك برای اولین مرتبه در ایران به عنوان یك قانون از تصویب مجلس شورای ملی گذشت.
سرانجام با دخالت و نظارت سازمان ملل، دولت ایران طی یك برنامه‌ی ده ساله اقدام به ریشه‌كن كردن تریاك نمود و وجود تمام مكان‌‌های عمومی استعمال تریاك را غیر قانونی اعلام كرد. اما عوارض ناشی از جنگ دوم جهانی و فشارهای اقتصادی، دولت را مجبور ساخت تا با در نظر گرفتن عایدات خود، دسترسی به تریاك را برای معتادین و مردم آزاد كند.
نابسامانی‌های جنگ جهانی دوم و اشغال ایران به اعتیاد دامن زد تا این كه بالاخره در سال ۱۳۳۴ شمسی مجدداً قانون منع كشت خشخاش به تصویب رسید و تریاك كه از انحصارات وزارت دارایی بود، زیر نظر وزارت بهداری قرار گرفت. اما به دلیل كشت خشخاش و نیز سودآوری آن با وضع مالیات سنگین و نیز در انحصار دولت قرار داشتن آن، تحدیدهایی كه به عمل آمده بود چندان اثر بخش نبود.
با تصویب قانون منع كشت خشخاش در سال ۱۳۳۴ شمسی كه مشتمل بر ۵ ماده بود، مبارزه با تریاك جدی‌تر شد و مجازات قاچاقچیان تریاك و تحویل پرونده به دادگاههای نظامی از اقدامات دیگر دولت رد داخل مملكت بود و مهلت برای درمان معتادین ۶ ماه تعیین شد. در آن زمان تعداد مصرف كنندگان تریاك در ایران حدود ۵/۱ میلیون نفر و مصرف روزانه ۲ تن تریاك بود. وزارت بهداری كه مكلف به درمان معتادین بود هیچ گونه اقدام مؤثری برای ترك اعتیاد آنان به عمل نیاورد. فقط تجارت غیر قانونی قاچاق تریاك از خارج به ایران به منظور ارضای تقاضای شدید معتادین به تریاك افزایش یافت.
در سال ۱۳۳۷ شمسی برای اولین بار هروئین به وسیله قاچاقچیان سودجوی بین‌المللی برای آلوده نمودن جوانان به ایران وارد شد. به علت این كه هروئین بی‌بو، كم حجم و به آسانی قابل حمل و اثرات آن قویتر از تریاك بود، بین جوانان شیوع یافت و در بین معتادین سابق نیز كم كم جای تریاك را گرفت. ۱۰
به علت ازدیاد قاچاق مواد مخدر، از تركیه، افغانستان و پاكستان و سایر كشورها به بهانه‌ی جلوگیری از خروج ارز و طلا، در اسفند ماه ۱۳۴۷ قانون تحدید خشخاش و صدور تریاك به تصویب رسید. كشاورزان به سرعت شروع به كشت خشخاش در مناطق وسیع نمودند. قاچاقچیان نیز با تأسیسی لابراتوارهای متعدد، شروع به ساختن هروئین كردند و كشیدن تریاك در محافل اشرافی با تشریفات مجلل‌تر از سابق، رایج شد.
به موجب تصمیماتی كه در سال ۱۳۴۸ گرفته شد، تحت شرایطی به معتادان تریاك سهمیه‌ای می‌دادند كه در نتیجه طبقه‌ای به نام «معتاد رسمی» پیدا شد.
مصرف هروئین هم در سال ۳۷ و ۳۸ شمسی به بعد در ایران افزایش یافت و از آن پس هم مرتباً افزایش می‌یافت. آمار نشان می‌دهد كه بیشترین واردات هروئین از طریق پاكستان و تریاك و حشیش از طریق افغانستان و ماده‌ی اصلی تبدیل كننده‌ی مرفین به هروئین از مرزهای غربی كشور (تركیه) وارد ایران شده است.
از زمان وضع قانون برای مواد مخدر در ایران تا قبل از انقلاب اسلامی، قوانین مختلفی به تصویب رسیده كه ذكر همه‌ی آنها مربوط به این بحث نیست ولی اهم آنها عبارتند از:
۱) قانون تحدید تریاك مصوب ۹ مرداد ۱۲۸۸
۲) قانون انحصاردولتی تریاك مصوب ۲۶/۴/۱۳۰۷ شمسی.
۳) قانون منع كشت خشخاش و استعمال تریاك مصوب ۴/۵/۱۳۳۴ شمسی.
۴) قانون تشدید مجازات مرتكبین خشخاش، مصوب تیرماه ۱۳۴۸ كه به موجب آن مجازات اعدام برای سوداگران مرگی كه بیش از ۱۰ گرم هروئین داشته باشند در نظر گرفته شد و رسیدگی به مسائل مواد مخدر در صلاحیت دادگاههای نظامی قرار گرفت. ۱۱
گزار‌‌ش‌ها نشانگر آن است كه تا سال ۱۳۵۰ معتادان ایرانی اكثراً تریاكی بوده‌اند، ولی از سال ۱۳۵۰ به بعد هروئین در ایران گسترش پیدا كرد. به طوری كه تریاكی‌ها نیز كم كم به علت كسب لذت بیشتر درصدد تغییر نوع اعتیاد خود از تریاك به هروئین شدند، به طوری كه می‌بینیم از سال‌های ۱۳۵۴ به بعد هروئین تقریباً فرمانروای مطلق اعتیاد در ایران است. ۱۲
با گسترش سلطه و نفوذ استعمار غرب و به ویژه آمریكا و انگلیس در ایران، اینان با سرمایه‌گذاری بلند مدت و رواج هر چه بیشتر اعتیاد تلاش كردند با از بین بردن نیروی جسمانی و شخصیت افراد، آنها را تضعیف و از صحنه خارج نمایند. تا زمینه‌ی سلطه و غارت خود را بیش از پیش فراهم كنند.
در دوره‌ی پهلوی هر چند حركت‌هایی به طور نمایشی و جهت عوامفریبی در راستای مبارزه با مواد مخدر و اعتیاد به منصه ظهور رسید، لیكن در حقیقت آنها خود جزو مروجین و توسعه‌دهندگان مواد مخدر در ایران و همدست باندهای بین‌المللی قاچاق مواد مخدر بودند و در این رهگذر اشرف پهلوی سرآمد همه بود. وی سردسته باند بین‌المللی قاچاق مواد مخدر در ایران به شمار می‌رفت و گاهی بین او و دار و دسته‌ی غلامرضا ـ برادر ناتنی‌اش ـ و برخی رجال سیاسی دست‌اندر كار، رقابت‌ها و اختلافاتی بروز می‌‌‌كرد. اشرف پهلوی در چند نوبت هنگام ورود به دیگر كشورها به ویژه در فرودگاه‌‌های ژنو و پاریس توسط مأمورین گمرك بازرسی شد، لیكن هر بار با توسل به مصونیت درباری بودن و نفوذ برادرش محمد‌رضا و گرفتن وكیل و بهره‌گیری از تهدید و ارعاب و خرج مبالغ هنگفتی پول از جیب ملت ایران خود را رهانیدو دهان روزنامه‌ها و نشریات خارجی كه خبر همدستی او را با باند قاچاقچیان بین‌المللی درج كرده بودند می‌دوخت.
درباره‌ی سیاست‌ها و عملكرد رژیم پهلوی توجه به این نكات ضروری است:
۱) همدستی درباریان با قاچاقچیان بین‌المللی، به طوری كه زمانی در یك عملیات حدود ۱۸۹ تن تریاك در ایران كشف شد، اما دولت ایران آن را نیم تن گزارش كرد و بقیه را جهت توزیع به مقر اشرف خواهر شاه انتقال داد.
۲ ) محدودیت‌ها و سخت‌گیری‌ها درباره‌ی مواد مخدر بیشتر به منظور تسویه حساب و دستگیری باندهای رقیب در امر مواد مخدر بوده است.
۳) به علت دست‌اندركاری برخی مهره‌های رژیم، دولت علاقه‌ای به مبارزه با مواد مخدرشان نمی‌داد.
۴) ضعف مرزبانی و ضعف كارآئی سازمان‌های اجرایی محسوس بود. ۱۳
با این وجود رژیم پهلوی سعی داشت تا با انعكاس اخبار دستگیری و اعدام قاچاقچیان در رسانه‌های داخلی و به ویژه خارجی یك موج بزرگ تبلیغاتی را جهت پوشش كارهای اصلی خود كه همانا همدستی با قاچاقچیان بین‌المللی و توزیع مواد مخدر از طریق وزارت بهداری به بهانه تأمین سهمیه روزانه معتادین بالای ۵۰ سال بود، به راه انداخته و در مطبوعات داخلی و نشریات خارجی و صاحب نام اخبار دستگیری و اعدام قاچاقچیان به طور متوالی و تكراری درج می‌شد و آنها با آب و تاب زیاد از این اقدامات به عنوان كارهای بنیادین و اساسی و ریشه‌كن نمودن مواد مخدر و اعتیاد یاد می‌كردند و ایران را جزو كشورهای خط مبارزه با اعتیاد مطرح می‌كردند. در یك مورد كه حمایت مالی رژیم پهلوی از روزنامه لوموند به تعویق افتاده بود، این روزنامه با درج خبر همدستی اشرف پهلوی با قاچاقچیان بین‌المللی روبرو شد. اگر چه وكلای اشرف برای مقابله با روزنامه‌مذكور و حل مشكل به وجود آمده از راه تطمیع وارد عمل شدند.
به هر حال این اقدامات نتوانست پرده بر روی سیاه‌كاری‌های رژیم پهلوی در راستای اشاعه اعتیاد در ایران بكشد و در بهمن ۱۳۵۷ عمر این رژیم با قیام مردمی ملت ایران به پایان رسید و مواد مخدر و اعتیاد هم به مانند سایر موارد فساد و ناهنجاری‌های اجتماعی از این رژیم به یادگار ماند و این میراث شوم هنوز هم از جامعه اسلامی ما زدوده نشده و به عنوان یكی از معضلات مهم و اساسی و مشكلات اجتماعی حاضر میباشد.
پانوشت‌ها:
۱. صالحی، ایرج، زنجیره‌‌های اعتیاد، نشر آوای نور، ص ۵.
۲. سیدنی كوهن،زندگی شیرین است و معمای داروها و مواد مخدر، ترجمه حسین وجداندوست، نشر علمی، ص ۹.
۳. پیشین، ص ۵.
۴. صابری، ج ، دردی كه درمان دارد، ص ۶.
۵. بررسی مواد مخدر در متون اسلامی، اداره كل مطالعات و پژوهش‌های ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری، ص ۱۳.
۶. پیشین، ص ۱۳.
۷. اخبار و گزارشات اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، كمیته پی‌گیری مصوبات سمینار بررسی مسائل اعتیاد، شماره‌ی دوم،ص ۱.
۸. شاكری، عبدالحسین، مواد مخدر و اعتیاد، نشر گوتنبرگ، ص ۴۸.
۹. پیشین، ص ۴۹.
۱۰. نامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره ۲۵، ص ۲۲۲.
۱۱. گزارشی از اولین سمینار بررسی مسائل اعتیاد، ص ۷۶ تا ۷۸.
۱۲. اورنگ، جمیله، پژوهشی درباره‌ی اعتیاد، ص ۴۴.
۱۳. نامه انقلاب اسلامی، شماره ۲۱، سال ۶۴، ص ۹۲.
منبع:ماهنامه دوران
