به کارگیرى گسترده بمب هاى شیمیایى
در سوم اسفند 1362 - 20 ماه پس از رکورد در جبهه ها، ایران با تدارك نیروى عظیم از نیروهاى درگیر در فتح خرمشهر، بیش از 280 گردان پیاده و زرهى را در عملیات خیبر در محور شمال بصره به حرکت در آورد. عراقى ها على رغم مقاومت شدید مجبور به عقب نشینى شده و جزیره ى مجنون را به ایران واگذار کردند. صدام با این استدلال که ایرانى ها متجاوزند اقدام به بمباران شدید شیمیایى منطقه کرد اما این امر اگر چه آمار شهدا و مجروحان ایران را بالا برد اما در نهایت 1180 کیلومتر مربع از خاك عراق در شرق بصره به تصرف ایران درآمد.
در جبهه مرکزى نیز از دو عملیات مسلم بن عقیل و ولفجر 3 در سال هاى 61 و 62 مى توان به عنوان عملیات مهم سال هاى میانى جنگ نام برد در هر دوى این عملیات که در مناطق صعب العبور سومار و مهران جریان داشت ارتش و سپاه موفق به تصرف بخش هاى باقى مانده از مناطق غربى تحت اشغال عراق شدند. عملیات عاشورا در 30 مهر 1363 حرکت دیگرى در منطقه بود که منجر به استقرار قواى ایران بر جاده مندلى - بدره در خاك عراق شد اما همان طور که قبلا نیز ذکر شد باید تکلیف جنگ در جبهه ى عظیم جنوب مشخص مى شد بنابراین در اواخر سال 63 نیروهاى سپاه و بسیج دست به تجدید قوا در محور هورالهویزه در شمال بصره زدند. این عملیات که تحت نام بدر آغاز شد به دنبال تسلط بر جاده ى عماره - بصره بود و مى توانست مقدمه ى محاصره بصره از
115 گردان از ، شمال و جنوب باشد. عملیات مذکور عملیاتى بسیار جسورانه بود و خارج از انتظار ارتش عراق. در 19 اسفند 1363 نیروهاى سپاه، بسیج و ارتش تحت فرماندهى سپاه با درهم کوبیدن خطوط دفاعى عراق خود را از سه محور به شرق دجله رساندند و براى اولین بار بصره و جنوب عراق را با خطر محاصره مواجه کردند. طبیعى بود که صدام نمى توانست چنین مسئله را تحمل کند و دهها لشکر عراقى مأموریت یافتند تا نیروهاى ایران مستقر در شمال بصره را وادار به ترك مواضع کنند. ماهواره هاى جاسوسى آمریکا و شوروى نیز که اوضاع جنگ را با دقت دنبال مى کردند بلافاصله ترکیب و شکل آرایش قواى ایران را به اطلاع فرماندهى عراق رساندند و آن ها نیز با تحکیم مواضع خود با فرستادن امواج هواپیماها و هلى کوپترهاى عراقى مواضع ایران را زیر آتش گرفتند. در این
عملیات که یک هفته به طول انجامید 130 گردان عراقى که 28 گردان آن از نیروهاى زبده ى گارد ریاست جمهورى بودند وارد عملیات شدند این در حالى بود که نیروى زرهى دشمن نسبت به نیروهاى خودى ده بر یک بود و در چنین شرایطى عنصر شجاعت و از جان گذشتگى به تنهایى کارساز نبود بنابراین دستور عقب نشینى داده شد.
تداوم عملیات ایذایى توسط دشمن
عراق که استراتژى حمله به تأسیسات اقتصادى ایران به ویژه نفت کش ها را از اسفند 62 دنبال مى کردپس از آن که پى برد توان هجومى ایران هنوز بسیار بالا است در اواخر اسفند 1363 حملات هوایى و موشکى خود را به شهرها آغاز کرد در این مرحله ارتش مذکور با بهره گیرى ازهواپیماهاى فوق مدرن میراژ،سوخوى 24 ، میگ 25 و توپولوف ضربات جبران ناپذیرى به اقتصاد ایران زد که اگر
چه تأثیر فورى برروند جنگ درجبهه ها نداشت اما در درازمدت چرخ هاى اقتصاد کشور را به عنوان بازوى حمایتى جبهه ها کند کرد.
فتح فاو
ضربات بسیار سنگین عراق بر شهرها و اقتصاد ایران، سبب شد تا مسئولان سیاسى و اقتصادى کشور از نیروهاى مسلح بخواهند تا هر چه سریع تر با فشار بر جبهه ها مانع حملات ناجوانمردانه عراقى ها شوند. در چنین شرایطى بود که نیروهاى سپاه دست به طرح ریزى عملیات متهورانه ولفجر 8 شدند. این عملیات که در تاریخ جنگ هاى آبى - خاکى داراى اهمیت زیادى محسوب مى شود تنها با از جان گذشتگى بیش از 100 هزار نیروى بسیجى، سپاهى و ارتشى به موفقیت رسید چرا که 140 گردان زرهى باید با عبور از رود خروشان و عریض اروند خود را در رودروى بیش از 200 گردان دشمن قرار مى دادند.اکنون دیگر مسلم شده بود که ماهواره هاى قدرت هاى بزرگ نقل و انتقالات ایران را به اطلاع فرماندهى عراق مى رساندند بنابراین لازم بود عملیات در اختفاى کامل صورت بگیرد. در 20 بهمن 1364 مردان قورباغه اى ایران، با عبور از اروند دست به قبول خطر بزرگى زدند اما قبل از این که عراقی ها در غرب اروند از خواب بیدار شوند اولین « سرپل ها » به دست آمد و سیل نیروهاى ایران حرکت با قایق را براى دستیابى به ساحل غربى اروند آغاز کردند اما در این مرحله، مقابل آنها آتش سلاح هاى سبک نبود بلکه عراقى ها با استفاده از آتش سنگین توپخانه و خمپاره اروند را به آتش کشیدند. البته در سمت شرقى رود نیز 16 گردان توپخانه ارتش از سنگین ترین توپ هاى خود براى پشتیبانى یگان هاى پدافندى استفاده کردند و آن گونه که گفته مى شود سنگین ترین آتش تهیه طول جنگ را در 19 روز جنگ فاو اجرا کردند.پس از آن که 140 گردان نیروى ایرنى در داخل خاك عراق و پشت به اروندرود مستقر شدند، ژنرال هاى عراقى به صدام عصبانى
قول دادند که ایرانى ها را یا در باتلاق هاى جنوب دفن کنند و یا در شطالعرب (اروندرود) خفه کنند. با این نوید، لشکرهاى زرهى عراق تحت پوشش نیروى هوایى عراق که اکنون با 600 هواپیما به قدرت اول منطقه مبدل شده بود عظیم ترین ضد حمله ها را علیه ایران ترتیب دادند. امواج حملات عراقى ها (که اینک چون در خاك خود مى جنگیدند انگیزه هم داشتند) را رزمندگان ایرانى چگونه دفع کردند نکته اى است که هنوز ابعاد آن به خوبى گفته نشده، برترى زرهى (رود اروند مانع عبور تانک هاى ایرانى شده بود) برترى خرد کننده هوایى و برترى نفرات را، 140 هزار سرباز ایرانى باید تنها با از خودگذشتگى خنثى مى کردند.فشار سنگین دشمن بر روى نیروهاى بسیج و سپاه سبب شد تا ارتش نیز با اعزام واحدهاى موشکى خود به منطقه شدت حملات هوایى عراق را کاهش دهد و عراق با از دست دادن 39 هواپیما در چند روز ناگهان هزاران سورتى پرواز خود علیه نیروهاى ایرانى را به حداقل کاهش داد.
از آن طرف در ده ها کیلومتر شمالى تر از منطقه عملیاتى ولفجر، واحدهاى ارتش اقدام به حمله به شلمچه و کوشک کردند تا عراق بیش از این نتواند به فاو نیرو اعزام کند. این مسئله سبب شد تا به مرور وضع نیروهاى ایران در فاو تثبیت شود و دشمن نیز پس از آن که پس از 70 روز نبرد بى امان نتوانست ایرانى ها را به عقب براند اقدام به ایجاد یک دیوار دفاعى عظیم کرد. در حالى که هم
زمان دو اتفاق مهم افتاد: اول آن که ایران با کویت هم مرز شد و این مسئله حساسیت برانگیز (براى جهان) بود و دوم آن که عراق کل ارتباطاتش را با خلیج فارس از دست داد.
افزایش تلاش غرب و روسیه براى قبول آتش بس از سوى ایران
سفر مک فارلین به تهران و پافشارى غرب به پایان جنگ نشان دهنده ى نگرانى جهان از فروپاشى ارتش عراق بود اما رد درخواست هاى آن ها از سوى تهران (به دو دلیل اول آن که دوباره روحیه نظامیان ایران به مانند سال 61 بالا رفته بود و دوم آن که صدام نیز حاضر به قبول شرایط ما نبود چرا که به خوبى مى دانست با حمایت هاى بى امان غرب امکان ندارد در جنگ شکست بخورد) سبب شد تا دور تازه مسلح شدن ارتش عراق آغاز شود. عراق در این زمان 7 هزارتانک و نفربر، 2500 دستگاه توپ، 600 هواپیما،400هلى کوپتر و حدود یک میلیون سرباز در اختیار داشت و از همه مهم تر آن که از کمک هاى اطلاعاتى غرب نیز بهره مى برد بنابراین شوروى با آمریکا و اروپا به این جمع بندى رسیدند که اگر قرار است جنگ ادامه یابد باید استراتژى جدید جلوگیرى از هرگونه پیشروى جدید توسط ایران باشد.
