خبر کوتاه بود و چندخطی: «پروفسور علی جوان، مخترع ایرانی لیزر گازی در گذشت». خبر در گذشت او اما یک نکته پنهان در خود داشت که کمتر رسانه و خبرگزاری ای در مورد آن صحبت کردند. شاید کمتر کسی بداند پروفسور جوان که استاد بازنشسته دانشگاه «ام آی تی» بوده و اختراعات زیادی در آمریکا داشته است، قرار بوده در ایران پروژه های خود را اجرایی کند. رئیس جمهور وقت یعنی آیت الله هاشمی رفسنجانی حتی دستور پیگیری طرح های او را صادر می کند اما مانند بسیاری از دستورها و پیگیری ها، این طرح نیز به محاق فراموشی سپرده می شود و این چهره برجسته علمی مجبور به بازگشت به کشور آمریکا می شود.
هاشمی رفسنجانی در بخشی از کتاب خاطرات خود نوشته است: «آقای [احمد] جلالی آمد. پیشنهاد جذب نخبگان ایرانی موجود در خارج، منجمله دکتر [علی] جوان برای صنعت لیزر را داد. به آقای [حمید] میرزاده گفتم پیگیری کند.»
همین کدهای موجود سبب شد تا ماجرا را پیگیری کنیم و ببینیم چه اتفاقاتی افتاد که این چهره علمی نتوانست طرح های خود را در ایران به سر انجام برساند.
پروژه یکصد میلیون دلاری
در سال ۱۳۷۰ وزارت فرهنگ و آموزش عالی ایران (وزارت علوم امروزی) از یک دانشمند که آوازه اش در جهان نیز پیچیده بود دعوت می کند تا به ایران سفری داشته باشد و در زمینه های فناوری و علوم لیزر فعالیت های خود را انجام دهد. او با پذیرش این دعوت به ایران می آید. علی جوان اما با دست پر به ایران می آید؛ او با خود همراه با چند طرح بزرگ علمی، طرح ساخت تداخل سنج امواج گرانشی را که هنوز در محافل بزرگ علمی آن روزها صرفا پچ پچ هایی از آن می شد را برای مسئولان عالی علمی کشور سوغات آورد. طرحی که در حدود دو سال دو نوبت او را به ایران کشاند و برایش جلسات متعددی با مقامات ایرانی برگزار کرد.
طرح او چه بود؟
طرح او که ساخت یک رصدخانه برای شکار امواج گرانشی بود (همان تداخل سنج امواج گرانشی) همراه با تحقیقات بسیار وسیع در زمینه فناوری لیزر همراه بود چرا که برای ساخت این تداخل سنج در یک بخش از آن باید امواج گرانشی بر اساس نظریه نسبیت عام انیشتین مورد بررسی و مطالعه قرار می گرفت و بخش بعدی و سخت ماجرا، بحث آشکارسازی توسط آنتن جدیدی بود که عمده پیچیدگی آن به خاطر فناوری لیزر یا پایدارسازی در یک بسامد معین است به شمار می رفت و مهمتر اینکه این موضوع در آن زمان تازه کشف شده بود و در صورت اجرایی شدن آن در ایران یک جهش بسیار بزرگ و سریع برای ایران و دانشمندان ما محسوب می شد.
برخی از اهدافی که ایران می توانست با اجرای این پروژه بدست آورد:
موارد زیر صرفا بخش بسیار کوچکی از دستاوردهای بی شمار این پروژه که می توانست برای کشورمان به ارمغان بیاورد، می باشد:
جلوگیری از مهاجرت دانشمندان و فعالیت آنها در مرز دانش و فناوری
فعالیت ایران در زمینه علوم بنیادین
این طرح در راستای علم و صلح در جهان به شمار می رفت
دانشمندان کشورمان فناوری های لیزر را با دقت بسیار زیاد می آموختند
نیروهای بسیار ماهر و متخصص در این زمینه تربیت میشد
ایران پیشرو در حوزه تداخل سنج امواج گرانشی می شد
الفبای مدیریت و فعالیت گروهی در یک پروژه علمی را می آموختیم
بخشی از بدنه صنعت کشور رشد می کرد
نتیجه این جلسات این شد که یک مرکز تحقیقاتی برای رصدخانه امواج گرانشی در ایران ایجاد شود. ایده ای که در جهان علم بسیار بدیع و نو به شمار می آمد.
رئیس جمهور وقت، آیت الله هاشمی رفسنجانی در جلسه ای که با حضور شخص آقای پروفسور علی جوان و وزیر علوم وقت، دکتر مصطفی معین برگزار شد، دستور اجرای این پروژه بزرگ ملی را می دهد. آن هم با بودجه مصوب که در سال اول آن مبلغ ۱۰۰ میلیون دلار به آن اختصاص یابد.
اما…
کمی بعد ۲۵ سال عقب ماندیم!!
کمی بعد، اجرای این پروژه که به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ایران واگذار شده بود، به دلایل نامعلومی با کارشکنی هایی (که هم اکنون نیز در بسیار از پروژه های علمی کشورمان رایج است) مواجه می شود و پرونده این پروژه شروع نشده، بسته می شود.
پیگیری مشابه پروژه این بار توسط کنگره آمریکا
نکته جالب توجه اینکه چند ماه بعد از دستور آیت الله هاشمی رفسنجانی مبنی بر ساخت این پروژه عظیم ملی، طرح ساخت تداخل سنج امواج گرانشی در کنگره آمریکا (به صورت کاملا اتفاقی) و طرحی مشابه در خصوص ساخت تداخل سنج امواج گرانشی ایران تصویب می شود.
دانشمندان و مسئولین علمی ایالات متحده آمریکا همین سال گذشته بود که توانستند نتیجه سرمایه گذاریشان بر روی این پروژه را ببینند.
بمب خبری ای در جهان علم منفجر شد. و لقب یکی از بزرگترین کشف های قرن اخیر را از آن خود کرد، “کشف امواج گرانشی” توسط تداخل سنج امواج گرانشی لایگو” که توانست مهر تایید دیگری باشد بر نظریه نسبیت انیشتین و البته مهر تایید دیگری بر دور اندیشی آمریکایی ها در حوزه های علم و فناوری.
آیت الله هاشمی رفسنجانی و پاسخ او در خصوص این ماجرا:
سال ها از ماجرای طرح آقای جوان و تایید آقای رفسنجانی بر روی این طرح می گذرد، اما ما برای پیگیری این موضوع به سراغ آقای رفسنجانی رفتیم تا بپرسیم که چرا این موضوع به سرانجام نرسید؟ (پیشتر نیز مصاحبه مشروح علمنا با ایشان را منتشر کرده بودیم)
آیت الله هاشمی رفسنجانی در پاسخ به علمنا: “در آن زمان دکتر معین که مسئولیت وزارت علوم را بر عهده داشتند، جلسه‌ای با پروفسور جوان ترتیب دادند. در آن جلسه پروفسور جوان، طرح ها و کارهای بزرگی که فکر می کرد برای ایران مفید خواهد بود را مطرح کردد. در آن مقطع طرح ها بیشتر بنا به نظر خود پروفسور انتخاب می شدند.
آن جلسه هم برای تصمیم گیری در خصوص اجرای این طرح ها بود و من در پایان جلسه به دکتر معین دستور دادم که این مسئله (ساخت تداخل سنج امواج) را پیگیری نماید و اگر به جایی رسیدند و نیاز به پرداخت بودجه بود، آن را پرداخت می کنیم.
(بودجه ابتدایی آن ۱۰۰ میلیون دلار بود که تماما گفتم پرداخت شود) بعد از آن گویا با پیگیری مسئله، توسط دکتر معین و همکارانشان در وزارت علوم طرحی که دکتر جوان در نظر گرفته بودند، طرح بسیار مهم و پرهزینه ای برای ایران بود که از عهده وزارت علوم بر نمی‌آمد و فکر می کنم تا زمان تامین مالی پروژه یا عمر دولت به سر آمد و یا دوره وزارت دکتر معین به پایان رسید.
ممکن است کوتاهی من و یا دکتر معین برای پیگیری این مسئله باعث توقف آن شده باشد. در هر حال ما علاقه‌مند بودیم که در آن زمان این دانشمند بزرگ و چهره جهانی بتواند به کشور خودش خدمت کند.””
پای چه کسی در میان است؟
با پیگیری ها مشخص شد که در وزارت فرهنگ و آموزش عالی ایران یکی از معاونان این وزارتخانه با میزان بودجه مصوب شده برای آن مخالف بوده و همین امر باعث شد تا ایران که شاید می توانست در بخشی از علم و فناوری جهان پیشرو باشد ۲۵ سال از آن عقب بماند و حالا صرفا خبر موفقیت یک کشور دیگر را مخابره کند.
شنیده ها حاکی از آن است، شخصی که در آن زمان با این طرح مخالفت کرده، دکتر علی اکبر صالحی بوده است.
