طرفداری- ارتباط بین ورزش فوتبال و مسابقات المپیک همچون یک ارتباط دو طرفه پر فراز و نشیب بوده که هر دو طرف، به یکدیگر نیازمند هستند و در عین حال، همواره در حال رقابت. از چند روز دیگر رقابت های المپیک 2020 در کشور ژاپن و به میزبانی شهر توکیو آغاز خواهد شد. به همین مناسبت تصمیم گرفتیم در این بخش به طور ویژه به رشته فوتبال در این مسابقات و همچنین تاریخچه این ورزش در المپیک های قبلی بپردازیم.
فیفا و کمیته بین المللی المپیک؛ دوست یا دشمن؟
فوتبال باید به خود افتخار کند که یکی از قدیمی ترین رشته های ورزشی در تاریخ المپیک مدرن است و بر عکس، المپیک نیز از وجود فوتبال به مزایای فراوانی دست می یابد. همواره بین فیفا و کمیته بین المللی المپیک، یک جدال چه به صورت پنهان و چه به صورت آشکار وجود داشته است. در اوایل قرن بیستم، اولین تورنمنت بین المللی و رسمی فوتبال در المپیک برگزار شد و در آن هنگام، کمیته بین المللی المپیک دست بالا را داشت ولی به تدریج و با رسیدن به سومین دهه قرن بیستم، ورق برگشت و این بار برگزاری جام جهانی تحت نظارت فیفا و اعتبار روزافزون این تورنمنت، باعث شد تا کفه ترازو به سود فیفا سنگینی کرده و ارزش و اعتبار رشته فوتبال در بازی های المپیک، هر سال کم رنگ و کم رنگ تر شود.
روند تحولات در مسابقات فوتبال بازی های المپیک
ابتدا که بحث حضور بازیکنان آماتور و سپس حرفه ای مطرح شد و جدالی طولانی بین فیفا و کمیته بین المللی المپیک به وجود آمد. سپس، بحث حضور بازیکنان زیر 23 ساله در فوتبال المپیک به تصویب رسید و در نهایت، همه این اتفاقات باعث گردید تا فیفا تبدیل به یک قدرت بلامنازع در برگزاری تورنمنت های بین المللی فوتبال شده و طی یک قرن و اندی، کمیته بین المللی المپیک را در زمینه فوتبال، به زانو در بیاورد.
اکنون که در آستانه برگزاری بازی های المپیک 2020 قرار داریم، رشته فوتبال همچنان به صورت یک تورنمنت 16 تیمی برگزار می شود و بر اساس قوانین مصوب از المپیک 1992 بارسلون به بعد، هر تیمی موظف است که از بازیکنان زیر 23 ساله استفاده نماید به جز 3 بازیکن که هیچ محدودیت سنی ندارند. در کشور ما، تیم زیر 23 ساله یا تیم ملی فوتبال المپیک را اصطلاحاً «تیم امید» خطاب می کنند که در سایر کشورها، چنین نامگذاری مرسوم نیست.
تاریخچه فوتبال در المپیک مدرن
وقتی فوتبال المپیک، زنگ تفریح بود!
قدمت رشته فوتبال در بازی های المپیک به حدود دو دهه پیش از اولین دوره برگزاری مسابقات جام جهانی مربوط می شود. در اولین المپیک مدرن یعنی المپیک 1896 آتن، رشته فوتبال نیز در میان بازی ها گنجانده شد ولی در آن زمان، چیزی به نام تیم ملی وجود نداشت. در المپیک 1896، تیم های منتخبی از دانمارک، آتن و ازمیر در رشته فوتبال حضور یافتند. از نتایج آن بازی ها، به جز برد 15-0 منتخب دانمارکی ها مقابل منتخب ازمیر چیزی در دسترس نیست. در المپیک 1900 پاریس، تیم اف.سی آپتون پارک به عنوان نماینده انگلیس در رشته فوتبال، در تنها مسابقه فوتبال برگزار شده در آن دوره، با نتیجه 4-0 مقابل فرانسه به پیروزی دست یافت. در المپیک 1904 سن لوئی، سه تیم از آمریکای شمالی در رشته فوتبال به میدان رفتند که در نهایت، نماینده کانادا یعنی گالت اف.سی از اونتاریو، به قهرمانی دست یافت. هیچ کس نفهمید که تیم های فوتبال حاضر در سه دوره نخست المپیک مدرن، در طبقه بندی تیم های ملی قرار داشتند یا تیم های باشگاهی و یا شاید هم هیچکدام!
وقتی که فوتبالیست های المپیکی، آماتور بودند؛ سال های استیلای انگلیس بر فوتبال
پس از دو دوره برگزاری بی نظم و ترتیب مسابقات فوتبال در المپیک 1900 پاریس و 1904 سن لوئی، برای اولین بار یک تورنمنت مدرن فوتبال در بازی های المپیک 1908 لندن برگزار شد. هر 4 کشور بریتانیایی به عنوان میزبان المپیک 1908 لندن، به این تورنمنت دعوت شدند اما فقط انگلیس در این مسابقات حاضر گردید. انگلیس با حضور بازیکنان غیر حرفه ای همچون ویوین وودوارد و هاریس بیلی توانست به فینال مسابقات فوتبال المپیک 1908 لندن راه یافته و در بازی فینال، تیم دانمارک را با نیلس میدلبو ستاره آن روزگار فوتبال اسکاندیناوی، با نتیجه 2-0 در وایت سیتی شکست داده و به مدال طلای فوتبال المپیک در خانه اش دست یابد. در حالی که بازیکنان انگلیس آماتور بودند و هیچ پولی را نیز از اتحادیه فوتبال این کشور دریافت نمی کردند، سایر بازیکنان حاضر در تیم های شرکت کننده که به علت حضور در المپیک، مشاغل خود را از دست داده بودند، از سوی فدراسیون فوتبال کشورشان مورد حمایت مالی قرار می گرفتند.
چهار سال بعد و در المپیک 1912 استکهلم، فیفا قوانین مربوط به آماتوریسم در فوتبال را اصلاح نمود ولی همچنان تیم ملی انگلیس، یک تیم قدرتمند و بی رقیب در رشته فوتبال به نظر می رسید. انگلیسی ها در بازی نیمه نهایی با نتیجه 4-0 مقابل فنلاند پیروز شده و در تکرار مسابقه فینال المپیک 1908، باز هم به مصاف دانمارک رفتند. تقابل وودوارد و میدلبو با برتری 4-2 یاران وودوارد به پایان رسید و انگلیس مجدداً به مدال طلای فوتبال المپیک دست یافت. میدلبو بعدها به چلسی پیوست.
مدافع عنوان قهرمانی در المپیک 1920 آنتورپ، با یک تیم ناآماده وارد مسابقات شد و در همان دور اول، با قبول شکست 3-1 مقابل نروژ حذف گردید. برای اولین بار، یک کشور غیر اروپایی یعنی مصر، در رشته فوتبال بازی های المپیک حضور یافت. مسابقات فوتبال المپیک 1920 آنتورپ با حضور 14 تیم برگزار شد که در نهایت، مسابقه فینال بین تیم های چکسلواکی و بلژیک با جنجال به پایان رسید. وقتی که جان لوئیس داور انگلیسی در اواخر مسابقه، گل دوم بلژیک را به طرز مشکوکی پذیرفت، بازیکنان چکسلواکی با عصبانیت از زمین بازی بیرون رفتند تا بدین ترتیب، نتیجه پایانی این مسابقه، 2-0 به سود بلژیک اعلام شود.
وقتی که اروگوئه تاریخ فوتبال را تغییر داد!
در المپیک 1924 پاریس، 22 کشور از جمله آمریکا و اروگوئه در این تورنمنت فوتبالی حضور یافتند. اروگوئه در همان دور اول با نتیجه عجیب 7-0 مقابل تیم یوگسلاوی پیروز شد. درخشش هکتور اسکارونه، ناساتزی، آندراده، ویدال، پترونه، چیا و رومانو با پیراهن تیم ملی اروگوئه باعث گردید تا این تیم آمریکای جنوبی، در بازی فینال مقابل سوئیس با نتیجه 3-0 پیروز شده و در حضور 41000 نفر تماشاگر در ورزشگاه المپیک کولمب، به اولین مدال طلای المپیک در رشته فوتبال دست یابد. چهار سال بعد و در آمستردام، مسابقه فینال یک جدال خالص از آمریکای لاتین بود. تیم های آرژانتین و اروگوئه به فینال رسیدند و در حالی که بازی نخست با تساوی 1-1 خاتمه یافت، مطابق قوانین آن زمان، بازی فینال تکرار شد. در بازی تکراری، تیم ملی اروگوئه با برتری 2-1 مقابل آرژانتین، برای دومین دوره متوالی به مدال طلای فوتبال المپیک رسید و از این حیث، با رکورد انگلیس برابر شد.
با توجه به بحث و جدل درباره آماتوریسم و حرفه ای گری در فوتبال و اعتقاد فیفا به این موضوع که باید به بازیکنان فوتبال بها داده شده و در ازای این زحمت، به آنها پول پرداخت گردد و همچنین افزایش محبوبیت فوتبال در بازی های المپیک، تصمیم گرفته شد که مسابقات فوتبال قهرمانی جهان به طور جداگانه و مستقل از سیستم بازی های المپیک برگزار شود که بعدها، عنوان «جام جهانی فوتبال» را به خود اختصاص داد. در واقع موفقیت های تیم ملی اروگوئه در مسابقات فوتبال المپیک و گسترش حرفه ای گری در فوتبال، دو عامل اساسی در برانگیخته شدن ژول ریمه برای تحقق رؤیای همیشگی اش یعنی برگزاری جام جهانی فوتبال تحت نظارت فیفا بود. بدین ترتیب، خورشید فوتبال المپیک غروب کرد و جام جهانی فوتبال، با گذشت زمان، اعتبار بیشتری را به صورت تصاعدی به دست آورد.
دستور هیتلر و بازگشت فوتبال به المپیک!
در سال 1930 اولین دوره مسابقات جام جهانی بدون وجود محدودیت برای حضور بازیکنان آرماتور یا حرفه ای برگزار و به همین دلیل، در المپیک 1932 لس انجلس، بازی های فوتبال از المپیک بیرون انداخته شد ولی چهار سال بعد، رژیم نازی هیتلر برای جلب توجه سرمایه گذاران بانکی به منظور ساخت امکانات ورزشی لازم برای المپیک برلین، دستور به بازگشت فوتبال به بازی های المپیک داد.
تیم بریتانیا که در 3 دوره قبلی مسابقات فوتبال المپیک، حذف شده بود، در رقابت های المپیک 1936 برلین، با 13 بازیکن انگلیسی، 5 اسکاتلندی و 2 بازیکن از ولز و ایرلند شمالی پا به مسابقات گذاشت. در این تورنمنت 16 تیمی، کشورهای ژاپن، چین، مصر و پرو نیز حضور داشتند. شکست عجیب آلمان در مرحله یک چهارم نهایی مقابل نروژ باعث خشم آدولف هیتلر گردید که برای تشویق آلمان، به ورزشگاه آمده بود. برنارد جوی بازیکن آرسنال که آخرین بازیکن آماتور در پیراهن تیم ملی انگلیس بود، رهبری تیم بریتانیا را بر عهده داشت که در نهایت با قبول شکست 5-4 مقابل لهستان در مرحله یک چهارم نهایی، از این جام کنار رفت. ایتالیا در مسابقه فینال توانست با برتری 2-1 مقابل اتریش، به قهرمانی دست یابد.
سوئد و یک مثلث رؤیایی
در المپیک 1948 لندن، تیم بریتانیا با هدایت مت بازبی که دوران موفقی را در منچستر یونایتد گذرانده بود، با قبول شکست 4-3 مقابل تیم قدرتمند هلند، شوکه شد ولی در بازی بعد، فرانسه را شکست داد. بریتانیا در نیمه نهایی مقابل یوگسلاوی با نتیجه 3-1 شکست خورد. مسابقه فینال المپیک 1948 بین تیم های سوئد و یوگسلاوی برگزار شد. سوئد با ستاره هایی همچون گونار گرن، گونار نوردال و نیلس لیدهولم (ملقب به مثلث گرنولی-مخفف نام این سه بازیکن، چیزی شبیه MSN بارسلونا یا BBC رئال مادرید) یک تیم خوفناک به نظر می رسید. مثلث رؤیایی سوئدی بعدها و به واسطه همین درخشش، در میلان حضور یافتند تا اولین مثلث خوفناک غیر ایتالیایی تاریخ باشگاه میلان را پیش از ظهور مثلث هلندی دهه 1990 میلادی تشکیل دهند. سوئد در بازی فینال با نتیجه 3-1 تیم یوگسلاوی را در ورزشگاه ومبلی شکست داد و گونار گرن دو گل برای تیمش به ثمر رساند.
سال های حکمرانی مجارهای جادویی
از سال های نخست دهه 1950 میلادی، «مجارهای جادویی» ظهور کردند. یک سال پیش از له کردن انگلیس در سال 1953 آن هم در ورزشگاه ومبلی، تیم ملی فوتبال مجارستان در بازی های المپیک 1952 هلسینکی، با شکست 2-0 یوگسلاوی به مدال طلا دست یافت. بدین ترتیب، دومین حضور پیاپی یوگسلاوی در فینال مسابقات فوتبال المپیک، با دومین شکست و مدال نقره این تیم همراه شد. فرانس پوشکاش و زلتان شیبور دو گل مجارستان را وارد دروازه یوگسلاوی کردند. تیم بریتانیا در مسابقات مقدماتی المپیک هلسینکی، با مربیگری والتر وینترباتم و قبول شکست تحقیر آمیز 5-3 مقابل لوکزامبورگ، حذف شد.
فوتبال المپیک تحت سلطه 24 ساله کشورهای کمونیستی
دوری مسیر تا ملبورن و همچنین وجود تنش های سیاسی در اروپا باعث شد که 11 تیم از حضور در المپیک 1956 منصرف شوند و سه کشور از بلوک شرق اروپا به نیمه نهایی فوتبال المپیک 1956 ملبورن رسیده که در نهایت با قهرمانی اتحاد جماهیر شوروی و تبلیغ کمونیسم همراه گردید. در حقیقت، پس از قهرمانی مجارستان در المپیک 1952 هلسینکی، دوران استیلای کشورهای کمونیستی بر بازی های فوتبال در المپیک آغاز شد و به مدت 24 سال ادامه یافت تا در نهایت، تیم ملی فرانسه با کسب مدال طلای فوتبال در المپیک 1984 لس انجلس، به حکمرانی کمونیست ها در فوتبال المپیک خاتمه داد.
بریتانیا در المپیک رم، در اولین بازی اش مقابل برزیل با ستاره هایی نظیر جرسون، با نتیجه 4-3 شکست خورد و با تساوی 2-2 مقابل ایتالیا با ستاره هایی همچون جیووانی تراپاتونی و جیانی ریورا، چاره ای جز حذف از بازی های المپیک نداشت. یوگسلاوی مدال طلا را فتح کرد و در بازی فینال مقابل دانمارک با نتیجه 3-1 به برتری رسید. مجارستان مدال طلای المپیک 1964 توکیو را به دست آورد. 62 کشور در مسابقات راهیابی به تورنمنت فوتبال المپیک توکیو حضور داشتند و چهار سال بعد در المپیک مکزیک، تعداد کشورهای شرکت کننده به 81 افزایش یافت و با قهرمانی مجدد مجارستان به پایان رسید.
در دوره بعد یعنی المپیک مونیخ، تیم لهستان به مدال طلا دست یافت و چهار سال بعد در المپیک مونترال کانادا، باز هم به فینال رسید اما این بار با قبول شکست مقابل آلمان شرقی، به مدال نقره بسنده کرد.
سرانجام در سال 1974، اتحادیه فوتبال انگلیس پذیرفت که اعتقاد به آماتوریسم یک عقیده بیهوده و پوچ بوده و دیگر هیچ بازیکن آماتوری در تیم بریتانیا حضور نداشت. تنها 2200 نفر تماشاگر در آخرین بازی بریتانیا به ورزشگاه رفته و شاهد حذف دردناک این تیم بودند.
تا پیش از المپیک 1980 مسکو، کشورهای بلوک شرق اروپا توانستند 6 مدال طلای فوتبال المپیک را به طور پیاپی به دست آورند. این رویه در مسکو نیز تغییری نکرد. آمریکا به علت حمله شوروی به افغانستان، حضور در المپیک را تحریم نمود. پس از اینکه تیم چکسلواکی توانست آلمان شرقی را شکست بدهد، فیفا و کمیته بین المللی المپیک قوانین جدیدی را وضع کرده و این قوانین از ابتدای المپیک 1984 لس انجلس اعمال گردید. اکنون بازیکنان حرفه ای می توانستند بازی کنند ولی هیچ بازیکنی از اروپا یا آمریکای جنوبی که در مرحله نهایی جام جهانی به میدان رفته، حق حضور در مسابقات فوتبال المپیک را ندارد. تیم کانادا یکی از شگفتی سازان این دوره از مسابقات بود که تا مرحله یک چهارم نهایی صعود کرد اما مقابل برزیل شکست خورد. برزیل در مسابقه فینال و در حضور 101 هزار نفر تماشاگر در ورزشگاه رز بول پاسادنا، با نتیجه 1-0 مقابل فرانسه باخت.
وقتی که المپیک، تورنمنت امیدهای زیر 23 سال فوتبال شد!
پس از قهرمانی شوروی در المپیک 1988 سئول، باز هم فیفا ترجیح داد که قوانین مسابقات فوتبال المپیک را تغییر دهد و این بار، مقرر گردید که تورنمنت فوتبال المپیک، با حضور بازیکنان زیر 23 ساله برگزار گردد. به موجب این قانون، هر تیم فقط مجاز به استفاده از 3 بازیکن بالای 23 ساله است. این قانون، به سود کشورهای آفریقایی تمام شد چرا که آنها همواره در تیم های رده های سنی پایین، از قدرت بیشتری برخوردارند. در المپیک 1992 بارسلون، تیم اسپانیا با بازیکنان جوانی همچون پپ گواردیولا توانست در مسابقه فینال با نتیجه 3-2 مقابل لهستان در ورزشگاه نیوکمپ پیروز شده و به مدال طلای فوتبال المپیک دست یابد.
فوتبال المپیک تحت سلطه آفریقایی ها
چهار سال بعد، نیجریه تبدیل به اولین کشور آفریقایی شد که یک تورنمنت مهم در عرصه بین المللی فوتبال را به دست آورد. نیجریه با ستاره هایی همچون نوانوکو کانو و هدایت جو بونفرر هلندی، در مسابقه نیمه نهایی مقابل برزیل مدعی شگفتی ساز شد و سپس در بازی فینال المپیک 1996 آتلانتا، آرژانتین و ستاره هایی همچون هرنان کرسپو را در یک مسابقه دیدنی و پر فراز و نشیب شکست داد تا به مدال طلای فوتبال المپیک دست یابد.
چهار سال بعد و در المپیک 2000 سیدنی، باز هم یک تیم آفریقایی شگفتی ساز شد. این بار نوبت کامرون بود تا با ستاره ای همچون ساموئل اتوئو، در بازی فینال مقابل اسپانیا که ژاوی هرناندز و کارلس پویول را در اختیار داشت، به برتری دست یافته و مدال طلای المپیک را در قاره سیاه نگهدارد.
فوتبال المپیک تحت سلطه لاتینی ها
در المپیک 2004 آتن، کارلوس توز ستاره آرژانتین بود که با زدن 8 گل، تیم المپیک آرژانتین را به مدال طلای فوتبال رساند. آرژانتین در یک فینال کاملاً آمریکای لاتینی، مقابل پاراگوئه به پیروزی رسید. در المپیک 2008 پکن، در حالی که لیونل مسی اصرار به حضور در این تورنمنت داشت، باز هم آرژانتین به فینال رسید و در حضور 90 هزار نفر تماشاگر، مدال طلای خود را تکرار نمود.
المپیک 2012 با حمایت ستاره های مشهوری همچون دیوید بکام، در لندن برگزار شد و تیم بریتانیا در مسابقات فوتبال المپیک حضور یافت. آرژانتین می توانست برای اولین بار در تاریخ فوتبال المپیک، به 3 مدال طلا در 3 دوره متوالی المپیک یا اصطلاحاً هت تریک در طلای المپیک دست یابد اما به این هدف نرسید. آخرین تیمی که سه بار متوالی در مسابقات فوتبال المپیک به مدال طلا رسیده، تیم اروگوئه می باشد که ثبت هت تریک آنها در قهرمانی، به سال 1928 برمی گردد. در مسابقه فینال المپیک 2012 لندن، برزیل به مکزیک باخت تا بدین ترتیب، مکزیک برای اولین بار به مدال طلا در رشته فوتبال دست یابد.
ریوی 2016؛ برزیل و پایان حسرت مدال طلای المپیک
تا قبل از المپیک 2016 ریو، فوتبال برزیل به همه افتخارات ممکن در عرصه فوتبال رسیده و تنها، مدال طلای المپیک در رشته فوتبال را در کارنامه نداشت. این فشار طی دو دهه، روی شانه های تیم فوتبال المپیک برزیل قرار داشت و آنها در هر دوره، از رسیدن به مدال طلا بازماندند. حتی کار به جایی رسید که با قدرت نمایی تیم ملی والیبال برزیل در عرصه جهانی و المپیک، برخی اعتقاد داشتند که دیگر نمی توان فوتبال را ورزش اول برزیل دانست. برزیل که از میزبانی جام جهانی 2014 خاطره خوشی نداشت، در ریو 2016 با رهبری نیمار با همه وجود به سوی مدال طلای المپیک 2016 هجوم برد.
آن ها در این مسابقات با دانمارک، عراق و آفریقای جنوبی همگروه بودند که با یک برد و 2 تساوی، عنوان صدرنشین راهی مرحله بعد شدند. در ادامه سلسائو از سد کلمبیا و هندوراس گذشت تا رقیب آلمان در فینال بازی ها باشد. این بازی بعد از تساوی یک یک در 90 دقیقه، به ضربات پنالتی کشید که در نهایت برزیل توانست با حساب 5 به 4 از سد رقیب بگذرد و برای اولین بار قهرمان فوتبال المپیک شود.
فوتبال زنان در المپیک
بخش زنان از سال 1996 به تقویم رقابت های المپیک تابستانی اضافه شد و الان قرار است در توکیوی 2020، برای هفتمین بار، برگزار شود. آمریکا با کسب 4 قهرمانی از 6 قهرمانی ممکن، پرافتخارترین تیم فوتبال زنان در المپیک به شمار می رود. آن ها در سال های 96، 2004، 2008 و 2012، به مقام قهرمانی دست پیدا کرده اند و در سیدنی 2000 هم نایب قهرمان شده اند. نروژ دیگر تیمی است که توانسته قهرمانی فوتبال زنان در المپیک را تجربه کند. آن ها در سال 2000 با شکست آمریکا به این عنوان دست پیدا کردند و در سال 96 هم سوم شدند. با این حال، قهرمان فعلی رقابت ها، آلمان است. آن ها در ریوی 2016، با شکست سوئد، به اولین قهرمانی ژرمن ها در فوتبال زنان المپیک رسیدند تا 3 مدال برنز سابق خود را ارتقا داده باشند. برزیل هم با 2 عنوان نایب قهرمانی، دیگر تیم مهم حاضر در مسابقات است.
فوتبال در المپیک توکیو 2020
رقابت های فوتبال در المپیک، این دوره هم مثل سال های گذشته، چند روز زودتر از شروع رسمی رقابت ها، کلید خواهد خورد. این بازی ها از 21 جولای (30 تیر) شروع و تا روز ماقبل پایانی المپیک 7 آگوست (16 مرداد)، ادامه خواهد داشت. در این دوره از رقابت ها، 16 تیم در بخش مردان و 12 تیم در بخش زنان رقابت خواهند کرد و 7 ورزشگاه در قالب 6 شهر، میزبان بازی ها خواهند بود. گروه بندی فوتبال المپیک در بخش مردان و زنان به شرح زیر است: